جوهره اصلی موسیقی کلاسیک ایرانی را که قدمتی هزار ساله دارد باید در ردیف های مختلف موسیقای به ارث رسیده از استادان این هنر جستجو کرد. « رپرتوار موسیقی كلاسیك ایرانی، همراه با نظم و ترتیب سنتی آن،» ردیف نامیده می شود. برخلاف رپرتوار موسیقی کلاسیک غربی، که هر بخش آن را آهنگ ساز خاصی ساخته است و به همان صورتی که در آغاز تصنیف شده اجرا می شود، ردیف مجموعه ملودی های سنّتی است که نوازندگان و موسیقیدانان در زمان های گوناگون جمع آوری کرده اند. بسیاری از این ملودی ها به مایه های موسیقی شهری و روستایی باز می گردد هرچند با گذشت زمان منشأ و خاستگاه آنها فراموش شده است.
ملودی های موسیقی ایرانی از اواسط قرن سیزدهم هجری شمسی تحت عنوان ردیف نظم و ترتیب یافتند و راه تدریس موسیقی ایرانی را که رونقی تازه گرفته بود هموار کردند. پیش از این تاریخ، هر موسیقیدانی مجموعه ای از ملودی ها را به خاطر داشت و از آنها در اجرا یا تعلیم شاگردانش بهره می جست. کهن ترین ردیف ها ساخته دو استاد بزرگ موسیقی ایرانی میرزا عبدالله و آقا حسینقلی (میرزا حسینقلی فراهانی) است. این دو برادر همه عمر با اعتقاد و پشتکاری بی نظیر به تدریس ردیف های خویش گذراندند و ارزنده ترین موسیقیدانان و نوازندگان نسل بعد از خود را تربیت کردند.
ردیف های استاد سه تار، میرزا عبدالله (۱۲۹۷-۱۲۲۲ هجری شمسی)، که حدود ۲۵۰ قطعه (گوشه) است، در هفت مجموعه بزرگ (دستگاه: شور، ماهور، همایون، سه گاه، چهارگاه، راست پنجگاه و نوا) و پنج مجموعه کوچک تر و ساده تر (آواز: بیات ترک، افشاری، ابوعطا، دشتی و اصفهان) تنظیم شده است. این نظم و ترتیب در تمام ردیف های بعدی نیز یکسان است. اما تعداد گوشه ها و نامگذاری آنها کم و بیش ممکن است متفاوت باشد. برای مثال استاد آوازِ قرن حاضر، محمود کریمی، ردیفی را با ۱۴۵ گوشه به یادگار گذاشته که به نظر می رسد تاکنون بیشترین تعداد گوشه در هر ردیف آوازی است. سبب فزونی گوشه ها در ردیف تار و سه تار نسبت به آواز، آن است که ردیف تار و سه تار علاوه بر دارا بودن تمام گوشه های آوازی، گوشه هایی مختص به ساز نیز دارد، مانند چهار مضراب ها، رنگ ها و گوشه هایی مانند بسته نگار و مجلس افروز.
شکل گیری ردیف با خانواده موسیقی دانانی شروع می شود که نوازندگان تار و سه تار بودند و از همین رو ردیف های اولیه بسیار وابسته و مأنوس با خصوصیات تکنیکی این دو سازاند. افزون بر این، چون روش استفاده از مضراب در سه تار اهمیّت بسیار دارد، ملودی های ردیف – که در اصل بیشترشان مختص آواز است – در ترکیب با سازهای مضرابی و تحت تأثیر تکنیک آنها نظم بیشتری یافتند. این ملودی ها به دست موسیقی دانانی متبحر – که روشی هدفمندانه در جمع آوری ملودی ها به کار می بردند و طبعی ظریف داشتند – به صورت بسیار دقیق و حساب شده در قالب یک موسیقی جدی و سامان یافته ریخته شد.
پیدایش ردیف به عنوان وسیله ای برای آموزش و زمینه ای برای انتقال موسیقی، نوعی دگرگونی انقلابی در جامعه موسیقیدانان آن زمان بود. هر گوشه ردیف نامی خاص و شخصیتی مختص به خود دارد. منشأ پیدایش گوشه ها مختلف اند: برخی از آنها مثل درآمدها، نقش مایگی (مُدال) دارند و به نظر می رسد از سیستم های مقامی موسیقی هنری مشتق شده باشند. انواع دیگر گوشه ها فقط از راه ملودی خاص خودشان شناخته می شوند. خاستگاه این گوشه ها می تواند انواع موسیقی روستایی، شهری و مذهبی (مانند تعزیه و امثال آن) یا موسیقی دراویش و حماسی (مانند نقالی و موسیقی زورخانه و امثال آن) باشد.
اولین کسانی که به نوشتن ردیف همت کردند غلامرضا مین باشیان (شاگرد و جانشین آلفرد لومر فرانسوی، مربی موسیقی نظام در مدرسه دارالفنون)، مهدیقلی هدایت و علینقی وزیری بودند. اولین ردیف چاپ و منتشر شده، ردیفی است که به همت موسی معروفی به خط نت نوشته شده است و توسط وزارت فرهنگ و هنر در سال ۱۳۴۲ به چاپ رسیده است. این کتاب چون با ادغام چند ردیف تألیف شده است، گوشه های تکراری زیاد دارد و به همین علت، حجم آن بیشتر از حد متعارف است. در دهه ۱۳۵۰، ر دیف هایی توسط استادانی چون شهنازی، برومند، هرمزی، فروتن، دوامی و کریمی بر روی نوار ضبط شده و اکنون به صورت آثار و مدارکی گرانبها در دسترس پژوهشگران قرار گرفته است. به یمن کوشش های بسیاری که از روزگار میرزا عبدالله تاکنون در حفظ و اشاعه این نغمه ها، درقالب نظمی به عنوان ردیف صورت گرفته، امروز چندین روایت ضبط شده و به نت درآمده، بسان گنجینه هایی از موسیقی ایرانی، در دسترس پویندگان و هنرمندان است.