مقدمه

این کتاب هفتمین مجلّد از”مجموعه توسعه و عمران ایران” است که منتشر می شود. درونمایه اصلی این مجموعه صدها ساعت مصاحبه با دست اندرکاران سیاست های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دوران پهلوی استکه در آرشیو تاریخ شفاهی بنیاد مطالعات ایران ضبط است. انگیزه دست گرفتن این برنامه تضادی است که میان تاریخ نگاری های اخیر درباره ایران و مصاحبه های تاریخ شفاهی بنیادمطالعات ایران دیده می شود. تاریخ نگاری این دوره معمولاً مملو از ارزش داوری است و بیشتر برافکار، عقاید، گفته ها و اقدامات محمد رضا شاه پهلوی از یک سو و گهگاه توده ای از آمار، از سوی دیگر، استوار است. کسانی که با نظر مثبت به دوران پادشاهی او می نگرند، بیشتر آن چه را که دراین دوران به دست آمده و می پسندند نتیجه بلندی اندیشه، رهبری درست، سازماندهی، و وطن پرستی شاه می دانند. دربرابر، آن هائی که نظر منفی دارند، کمبودها وکاستی های ایران دراین دوران را یک سره ناشی از سیاست های او می بینند. موافقان برآمار مثبت تکیه می کنند؛ مخالفان برآمار منفی. امّا، دربیشتر این موارد، میان شاه و آمار عنصر ملموس دیگری وجود ندارد؛ بیرون از ایدئولوژی، نه از سازمان خبری است، و نه از میلیون ها ایرانی که روزانه در زمینه های گوناگون تلاش کرده اند. آن چه هست به “جعبه سیاهی” می ماند که درون آن برکسی روشن نیست. گوئی شاه، همانند خدای ماشینی تراژدی های یونانی، گفته است “باش”، و همه چیز، خیر یا شر، “بوده است”.

محتوای تاریخ شفاهی بنیاد مطالعات ایران تصویری متفاوت با تصویر “شاه و آمار” می دهد. دراین تصویر، انسان ها، باهویت و نشانه های خاص خود، بسیاری از برنامه های اجتماعی و عمرانی کشور را پایه می ریزند و سازمان می دهند و درفراشد پروراندن ذهنی و اجرای عملی آن ها، جای جای، از سوی برخی از همکارانشان پشتیبانی می شوند و با برخی ازدست اندرکاران مبارزه می کنند، تا درنهایت طرحی پیاده می شود که همیشه آن نیست که اندیشیده اند، امّا در مسیری است که کم و بیش قبولش دارند و درقالبی که دربرابر نیروهای موثر بر تصمیمگیری سیاسی و اداری امکان پذیراست. دراین چارچوب، شاه همواره نقشی موثر و در صورت لزوم تعیین کننده ایفا می کند، امّا بیشتر در قوام بخشیدن به نیازمندی های سیاسی وتسجیل شرایط برای انجام کارها، تا درابداع، بازداشتن و یا منحرف کردن پیشنهادها. درخاطراتی که در تاریخ شفاهی سازندگی ایران ضبط شده، کمتر به موردی اشاره شده که نقش شاه درآن مورد خاص بازدارنده و یا منحرف کننده باشد.

ما که دست اندرکار انجام برنامه تاریخ شفاهی بنیاد مطالعات ایران بودیم، می اندیشیدیم که چگونه یافته های این برنامه را، به ویژه در زمینه عمران و توسعه ایران، درمعرض دید و نقد عموم قرار دهیم، بیآنکه به اصالت و امانتی که ویژه تاریخ شفاهی است خدشه وارد کنیم. در سال 1991، طی مصاحبه ای که من با آقای عبدالرضا انصاری انجام می دادم، به ویژه آنجا که درباره سازمان آب و برق خوزستان گفتگو بود، هردو به این نتیجه رسیدیم که یکی از راه های موثر ارائه این مطالب، با حفظ امانت گفته، این است که گویندگان خود درتدوین نوشته مشارکت کنند. طبیعتا، از آن پس، سازمان آب و برق خوزستان به عنوان اولین نامزد برنامه “مجموعه توسعه و عمران ایران”درمرکز بحث های ما قرار گرفت، ودست آورد آن، کتاب “عمران خوزستان”، با همکاری عبدالرضا انصاری، حسن شهمیرزادی و احمدعلی احمدی تهیه و درسال 1994منتشر شد.
در این راستا، کتاب برنامه انرژی اتمی ایران: تلاش ها و تنش ها، که بر اساس مصاحبه با اکبر اعتماد، نخستین رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، تهیه شد، درسال 1997 انتشار یافت. کتاب تحول صنعت نفت ایران: نگاهی از درون بر اساس مصاحبه با پرویز مینا، مدیرسابق امور بین المللی و عضو هیئت مدیره شرکت نفت و یکی از کارشناسان سرشناس بین المللی، تهیه و درسال 1998 منتشر شد. در سال 1999 دو کتاب از سوی بنیاد مطالعات ایران در چارچوب مجموعه توسعه و عمران زیر چاپ رفت. نخستین کتاب، برنامه ریزی عمرانی و تصمیم گیری سیاسی، مصاحبه با منوچهر گودرزی، خداداد فرمانفرمائیان و عبدالمجید مجیدی، در بهار 1999 و دومین، صنعت گاز ایران: از آغاز تا آستانه انقلاب، مصاحبه با محسن شیرازی، در پائیز 1999 منتشر گردید.درسال 2001، این کتاب دومین مجلدی است که ازسوی بنیاد مطالعات ایران منتشر می شود. مجلد اول، صنعت پتروشیمی ایران: از آغاز تا آستانه انقلاب، مصاحبه با باقر مستوفی، نخستین مدیرعامل شرکت ملی پتروشیمی ایران، در زمستان به چاپ رسید.

دربرنامه «مجموعه توسعه و عمران ایران» ما به راهی پاگذاشته ایم که کمتر دنبال شده. هم تاریخ شفاهی است، هم بیش از تاریخ شفاهی. به محتوا ساخت و سازمان داده شده، امّا، عمدتا با همکاری آنهائی که خود واقعه را زیسته اند و از نزدیک با آن آشنا هستند. از همان زمان، چند موضوع دیگر، از جمله برنامه ریزی اقتصادی و اجتماعی، تحوّل نظام اداری و استخدامی، نفت و گاز و پتروشیمی، توسعه صنعتی، آموزش، رادیو تلویزیون، محیط زیست، و انرژی اتمی نیز در برنامه کار قرار گرفتند، به این امید که متدرجا در هریک از زمینه های نامبرده یک یا چند موضوع را به پایان رسانده و به چاپ برسانیم. درمورد تحول اقتصادی ایران در دهه 40 هجری شمسی، گوینده علینقی عالیخانی است که از 1341 تا 1348، یعنی بیشترین سال های دهه، مسئولیت سیاستگزاری و اجرای سیاست های اقتصادی کشور را به عهده داشته است. مبنای نوشته تجارب شخصی اوست که طی گفت و شنودهائی که در چند نشست در شهر بتسدا درایالت مریلند و نیزدرشهر مک لین در ویرجینیا در دسامبر1999 انجام گرفت ضبط شد و اکنون اصل آن گفت و شنودها در آرشیو تاریخ شفاهی بنیاد مطالعات ایران موجود است. به پیروی از ضوابط تاریخ شفاهی، مصاحبه شونده عمدتا آنچه را که خود می داند و شخصا شاهد بوده بیان کرده است.

متن مصاحبه براساس چهار بخش سازمان داده شده است. دربخش یکم مصاحبه شونده تجربیات آموزشی و سیاسی دوران جوانی خود را تشریح می کند و مبانی فکری و ایدئولوژیکی خود را به ما می شناساند. درهمین بخش تجربیات شغلی وی پیش از انتصابش درکابینه علم به عنوان وزیر اقتصاد برخواننده روشن می شود.

بخش دوم عمدتا مربوط به ویژگی های سیاستگزاری، سازماندهی، و ساماندهی اقتصادی است. شاید مهم ترین دست آورد دوران وزارت عالیخانی شکوفاشدن بخش خصوصی است، به ویژه که در این زمان- 1340 تا 1350- در بیشتر کشورهای جهان سوم اندیشه اقتصادی و سیاسی پیرامون نظریات سوسیالیستی، غالبا صادره از شوروی، دور می زد. درایران دولت به بخش خصوصی یاری داد و هم سوئی نیازهای توانمندی اجتماع و سیاستگزاری دولت در صحنه اقتصاد به جهشی چشمگیر انجامید که ایران را از بسیاری کشورهای در حال توسعه ممتاز ساخت. در همان حال، به علت گستردگی اعتقادات سوسیالیستی حاکم بر زمان در میان برخی از دولتمردان و سیاستگزاران، شکوفائی بخش خصوصی همواره همراه با تنش بود و طبیعتا جوّ سیاسی زمان را، علی رغم پیشرفت اقتصادی، متاثر می کرد. عالیخانی با تشریح کنش ها و واکنش های موجود در فرایند سیاستگزاری اقتصادی به این گفتگو عمق می بخشد.

درهمین بخش موضوع مونتاژ و اثرات سازنده و بازدارنده آن در توسعه اقتصادی ایران به دقت مورد بحث قرار می گیرد. از مونتاژ همواره همچون حربه ای برای تخطئه توسعه اقتصادی ایران استفاده شده است. از این رو کشف ویژگی های مونتاژ برای روشن کردن ابعاد مثبت و منفی تحول صنعتی در ایران از اهمیت خاص برخوردار است. عالیخانی موضوع مونتاژ را ساده و بی آلایش مطرح می کند و تاثیر آن را بر اقتصاد صنعتی کشور می نمایاند.بخش سوم مربوط به روابط اقتصادی خارجی است. جالب ترین مبحث این بخش گسترش روابط اقتصادی ایران با شوروی و بلوک شرق از یک سو، و واکنش امریکابه این سیاست ازسوی دیگراست. قرارداد ذوب آهن،ماشین سازی اراک، و قرارداد فروش گاز و کشیدن شاه لوله اول همه در این زمان صورت گرفت. شاه از نزدیکی ایران با شوروی برای فشار آوردن به امریکا، به ویژه در مورد اخذ سلاح های نظامی، استفاده کرد. اطلاعات مربوط به این موضوع اکنون از سوی دولت امریکا در دسترس عام قرار گرفته و کسانی که مایلند می توانند به مدارک موجود در آرشیو وزارت خارجه امریکا و دیگر آرشیوهای مربوط رجوع کنند. تجربیات عالیخانی در این زمینه به اطلاعات موجود دراین مدارک شفافیت می بخشد.

دربخش چهارم، عالیخانی به فضای سیاسی و اداری و روابط انسانی در مراحل مختلف وزارت خود می پردازد و مسائل و شرایط کاررادرکابینه های امیر اسدالله علم، حسنعلی منصور و امیرعباس هویدا توضیح می کند. عالیخانی در زمان نخست وزیری علم به دولت پیوست و پس از سقوط کابینه علم شاه از او خواست که دعوت حسنعلی منصور را برای همکاری بپذیرد. موضوع بسیار جالب در فراشد انتقال حکومت از علم به منصور جلساتی است که علم و چند نفر از همکارانش، از جمله عالیخانی، و منصور و چند نفر از همکارانش، از جمله هویدا، در حضور شاه داشتند که درآن درباره دولت آینده منصور و سیاست هائی که می بایستی اتخاذ کند رای زنی می کردند. رابطه عالیخانی با علم صمیمی، با منصور رسمی و با هویدا، اقلا در سال های اول، دوستانه بود. از ویژگی های این بخش تشریح و شناساندن اخلاق و شخصیت این سه نخست وزیر ایران در زمان وزارت عالیخانی است.

همراه با بحث در باره اینان و دیگرانی که، نیک یا بد، به نحوی در سیاستگزاری موثر بودند، عالیخانی به نقش شاه، که البته محوری است، می پردازد. شاه همواره پشتیبان عالیخانی و نظرات او بود، اما، در همان حال، شاه و هویدا هر دو معتقد به اولویت رسالت دولت در توسعه اقتصادی بودند و اگرچه شاه همیشه از دیدن پیشرفت، سازندگی و فعالیّت بخش خصوصی خشنود می شد، و از همین رو پیوسته از عالیخانی، که مدافع بخش خصوصی بود، حمایت می کرد، در زمینه نتایج ناشی از ویژگی های بازار، از جمله نوسانات قیمت ها در رابطه با عرضه و تقاضا، متمایل به مداخله دولت و تثبیت جبری قیمت ها بود. تضاد میان نیازهای اقتصاد آزاد و الزامات سیاسی حکومت تنش می آفرید و بر جوّ سیاسی اثر می گذاشت. این تنش ها متدرجاً رابطه عالیخانی و هویدا را مشکل کرد و در نهایت منجر به استعفای عالیخانی شد.

این نوشتار شامل مقدمه، پیشگفتار، متن مصاحبه، پی نوشت ها است. دربرگردان نوشته مصاحبه پرسش ها با حروف کوچک تر امّا پر رنگ و پاسخ ها با حروف معمولی درج شده اند. برای هم آهنگ کردن موضوع ها، در مواردی برخی از پرسش ها و پاسخ ها از جای اول خود در مصاحبه شفاهی به جای دیگری در نوشته نقل شده اند، بی آنکه تغییری در مطلب یا معنا داده شود. درمواردی، برای حفظ روانی گفته، پرسش ها حذف شده اند. در جائی که ویراستار گمان کرده است که مفاهیم و یا سیاست ها برای خواننده نا مانوسند، از گوینده خواسته است که در چند خط موضوع را توضیح کند. درنتیجه در بیشتر موارد متن مصاحبه خواننده را به درک مسائل و مطالب تکنیکی رهنمون می شود و نیازی به رجوع به منابع دیگر نیست. افزون برآن، هرکجا لازم آمده ویراستار در پی نویس ها به سابقه افراد و ویژگی های مطالب اشاره کرده است. کوشش شده است، تا آنجا که به درک مطلب خدشه وارد نشود، همه جا “هوای” محاوره ای زبان شفاهی در متن نوشته نیز حفظ شود.

بنیاد مطالعات ایران امیدوار است که با اقدام به چاپ مجموعه توسعه و عمران ایران گوشه ای از تاریخ اخیر ایران را روشن تر کرده باشد.

غلامرضا افخمی

پیشگفتار

غلامرضا افخمی

در آغاز قرن بیستم، جامعه ایران به غایت توسعه نیافته بود. در آستانه انقلاب مشروطیت، بیش از 80 درصد مردم در روستاها زندگی می کردند، نزدیک به 90 درصد از آنها بی سواد بودند؛ اکثریت قریب به اتفاق روستانشینان هیچ گاه از محدوده چند روستائی که دهستان منطقه را تشکیل می داد پا فراتر نگذاشته بودند؛ اکثریت قریب به اتفاق آنان با دولت مرکزی تماس مستقیم نداشتند؛ درآمد سرانه ناچیز بود؛ بهداشت به معنای امروزی شناخته نشده بود.(1) حکومت از نظر حقوقی و رفتاری خودکامه می نمود، امّا، همانند مردم، حیطه توانائیش بسیار محدود بود و به جز در نزدیکی خود، برکسی فرمانروائی واقعی نداشت. وظایف حکومتی از سوی نمایندگان پادشاه و دولت در ولایات، که اجباراً به مثابه تیول به آنها سپرده می شد، انجام می گرفت. حکومت شعبه ای از تجارت بود، که در قالب آن مالیات همچون ابزاری برای تحصیل و افزایش درآمد حاکم وضع و اخذ و بخشی از آن همچون خراج به دولت مرکزی ارسال می شد.(2) حیات شاه و دولت در گرو منافع کشورهای زورمند، بویژه انگلیس و روس، بود که هم در پایتخت و هم در ولایات در جزئیات امور دخالت و نظارت می کردند.(3)

روابط اجتماعی، از اخلاق منزل تا شیوه داد و ستد در بازار، کلا متاثر از هنجارها و سنن تشیع بود که از سوی هرم روحانیت تبیین، اعمال و نظارت می شد. سیطره روحانیون برآموزش، عدالت، و فرهنگ قدرت مذهبی آنها را تحکیم می کرد و توانمندی مذهبی حکومت آنها را بر روابط اجتماعی و فرهنگی تثبیت می نمود.

زنان در شهر کارهای خانه و در روستا کارهای منزل و نیز بخش بزرگی از فعالیت های تولیدی را انجام می دادند، اما هویتشان را از مردان خانواده می گرفتند. دختران، از نظر شرعی، در سن 9 سالگی به تقویم قمری بالغ شناخته می شدند و پدر و یا قیم آنها می توانست در هر شرایطی و هرسنی آنها را به عقد مردی که صلاح می دانست درآورد. مردان هر زمان که اراده می کردند زنان را طلاق می دادند، امّا، زنان در این زمینه، به جز در مواردی استثنائی، حقوقی نداشتند. معاشرت، مسافرت و اشتغال زنان همه در ید قدرت مردان و منوط به اراده آنان بود.(4)

بی گمان، به هنگام انقلاب مشروطیت مردم ایران از نظر سیاسی، اقتصادی و فرهنگی برای به ثمر رساندن اهداف وارزش های آن آماده نبودند. امّا، از آنجا که ارزش های مشروطیت در مسیر طبیعی تاریخ ملت ایران قرار داشت، از لحظه استقرار صوری نظام مشروطه حماسه ایرانی بودن در تلاش ها و تنش های آماده شدن برای عینیت بخشیدن به ارزش ها و هدف های مشروطیت شکل گرفت. به بیانی دیگر، انقلاب مشروطیت جهشی بود به جلو در مسیر استقرار ایران در متن تاریخ جهانی، که تنها از راه رسیدن به شرایط اقتصادی، تکنیکی، اجتماعی و فرهنگی ضروری برای تثبیت حکومت مردمی به دست می آمد. این که جنبشی بالقوه چنین پربار در شرایطی به نارسائی شرایط ایران ابتدای قرن رخ داد، عمدتا به تجربه استعمار مربوط می شود. این که چرا تاریخ ایران پس از انقلاب مشروطیت روند خاص خود را طی کرد، هم به شرایط خاص استعمار در ایران و هم به ویژگی های اجتماعی و فرهنگی جامعه ایران ارتباط دارد.

استعمار، ملت گرائی، اندیشه توسعه اقتصادی

استعمار، پالوده از آلایش های ایدئولوژیکی، حالت همزیستی الزامی نظام های اجتماعی با توانمندی های نابرابر بنیادین اقتصادی و تکنولوژیکی است. جامعه توانمند تر به علت برتری اقتصادی و تکنولوژیکی و نه خصوصیات اخلاقی و یا ایدئولوژیکی رهبران، بر جامعه ناتوان مسلط است. از این رو، از استعمار نه گریز است و نه گزیر. از آنجا که عینیت استعمار در بنیان اقتصادی و تکنولوژیکی رابطه استعماری است، تنها راه عینی مبارزه با استعمار دست یابی به توانمندی اقتصادی- تکنولوژیکی است(5 ). امّا، آگاهی به این واقعیت نه آسان حاصل می شود و نه، پس از حصول، آسان به عمل تبدیل می شود. علت این دشواری رابطه تنگاتنگ ناسیونالیزم و استعمار در جهان سوم است.

در ایران، همانند بسیاری دیگر از کشورهای استعمار زده، ملت گرایی در واکنش به نیروی استعمارگر شکل گرفت و بازتاب های اصلی آن – شیفتگی و تقلید؛ هویت جوئی و تنفر؛ توسعه اقتصادی و تکنیکی، جدائی خواهی و انزوا طلبی- نیز معطوف به نیروی استعمارگر بود(6 ). جلوه های ناسیونالیزم ایرانی در سده بیستم همواره نه تنها در جهان بینی و رفتارجامعه، بلکه در ذهن فرد فرد ایرانیان حضور داشت، اگرچه اولویت کارکردی آنها بسته به زمان و مکان نوسان کرده است. درآغاز مشروطیت تقلید ساختارهای حقوقی غرب، در نیمه راه ابتدا انزجار و ستیزه جوئی و سپس تاکید بر توسعه اقتصادی و فن آوری، و در انقلاب اسلامی و بلافاصله پس از آن نفی غرب به مثابه نماد عام استعمار، اولویت یافتند. در این آشفته بازار، آشکارا، ابعاد بیگانه ستیز ناسیونالیزم همواره دست بالا را داشته اند و غالباً عاطفه بر خرد پیروز بوده است.

دوران رضا شاه (1320-1299)دوران اولویت توامان “غیر ستیزی” و نوسازی است. دراین زمان از یک سو کوشش شد که هویت تاریخی ایرانیان براساس ممیزی آن از هویت دیگران، بویژه اعراب، تبیین شود. از سوی دیگر، حکومت، با همکاری گروهی بزرگ از کارشناسان و روشنفکران این دوره دست به نوسازی اجتماعی و اقتصادی زد. توجه به این نکته که بخش بزرگی از روشنفکران دراین دوره باحکومت همکاریداشتند(7) از این نظراهمیت دارد که زبان تاریخ نگاری مربوط به این دوره لفظ شاه را به جای حکومت به کار می گیرد و در نتیجه از یک طرف به نقش کسانی که در رشته های گوناگون در شکل گیری سیاست ها و اجرای آنها دخالت داشتند کم بها می دهد، و از سوی دیگر، با تاکید مداوم بر دستورها و گفته های شاه، او را بیش از اندازه هم اندیشه گر و هم قدرت مطلق می شناساند.

دوران رضا شاه آغاز خودآگاه جنبش نوسازی و توسعه است. از آنجا که آگاهی در مراحل اولیه بود، جنبش نوسازی نیز عمدتا بر اصلاحات اداری یا حقوقی و آموزشی تأکید داشت. در همان حال، تداوم و تکامل اصلاحات مستلزم تربیت نیروی انسانی کارآمد بود و نظام، با فرستادن دانشجو به خارج، نوسازی برنامه های درسی، افزایش تعداد مدارس، و نیز جای دادن موادی در قراردادهای بین المللی برای تربیت کادر متخصص، پایه های فراهم آوردن این نیرو را مستقر کرد. به عنوان مثال، تقریبا همه کسانی که پس از ملی شدن صنعت نفت سازماندهی و اداره شرکت ملی نفت ایران را به عهده گرفتند براساس قرارداد 1933 از سوی شرکت نفت انگلیس و ایران در انگلستان تربیت شدند.(8 ) در همین دوره از زنان کشف حجاب شد. دختران به مدرسه راه یافتند، و اگرچه فمینیزم به مفهومی که سه چهار دهه پس از آن رواج یافت هنوز در ایران وجود نداشت، امّا ساختارهای فکری و رفتاری آن آهسته آهسته در میان برخی از زنان ریشه می دواند.

دردوران پادشاهی رضا شاه بخش خصوصی بیشتر درگیر صنایع دستی کوچک و بازرگانی بود. طرح های زیر بنائی و سرمایه گذاری صنعتی، ازآن جمله ایجاد خط سرتاسری راه آهن و تاسیس کارخانه های نساجی، سیمان، دخانیات، وقند را وزارتخانه ها و سازمان های دولتی برنامه ریزی و اجرا می کردند. “توسعه اقتصادی”، به معنائی که پس از جنگ دوم بر آن مترتب شد، شناخته نشده بود، و درنتیجه میان فعالیت های اقتصادی دولت و یا بخش خصوصی و مفهوم “توسعه” رابطه مدلّل و سازمان یافته ای وجود نداشت. بااین همه، میان سال های 1305 و 1317 رقمی نزدیک 35 درصد بودجه عمومی صرف ایجاد و توسعه صنایع نامبرده و نیز معادن درایران شد.

ابوالحسن ابتهاج واندیشه برنامه ریزی عمرانی در دوران رضا شاه

گام های نخستین برای استقرار نظام برنامه ریزی درایران نیز در اواخر پادشاهی رضا شاه برداشته شد، امّا به رغم تاکید شاه بر لزوم نوعی برنامه ریزی به جائی نرسید. ابوالحسن ابتهاج، که بی تردید مهم ترین عامل اشاعه اندیشه برنامه ریزی و نیز سازمان و روش دهی به آن در ایران بوده است، درخاطراتش(9 ) می نویسد که پس از مدتی که با حسین علاء راجع به لزوم داشتن ” نقشه” اقتصادی گفتگو می کرده، روزی، در زمان نخست وزیری جم و کفالت وزارت دارائی محمود بدر، علاء به او می گوید که شاه با این فکر موافقت کرده است و درنتیجه، برحسب پیشنهاد اداره کل تجارت، شورائی به نام ” شورای اقتصاد” مرکب از رئیس الوزراء ، وزیر مالیه، رئیس کل فلاحت، رئیس کل صناعت، رئیس کل تجارت، رئیس نظارت برشرکت ها، رئیس بانک ملی ایران و رئیس بانک فلاحتی و سه نفر از اشخاص صلاحیتدار، به تصویب هیئت وزیران، برای تمرکز مطالعات اقتصادی تاسیس می شود. کلیه وزارت خانه ها و ادارات مستقل مکلف می شوند در مورد «مسائل اساسی که مستقیما مربوط به امور اقتصادی بوده و یا در امور اقتصادی کشور موثر باشد، قبل از اتخاذ تصمیم و پیشنهاد به هیات دولت نظریات شورای اقتصادی را کسب نموده» و همراه با پیشنهاد خود به اطلاع هیات دولت برسانند. شورا نیز موظف می شود مسائل ارجاعی را به دقت مطالعه و درباره هریک گزارش جامعی تهیه وبه ادارات مربوط و هیات دولت ارسال کند. ضمنا مستقلا«اقتصادیات کشور و قوانین و مقررات موجوده را» مورد بررسی قرار داده و برای حل مشکلات راه حلهای مناسب تهیه، نقشه های اقتصادی طرح و راه های اجرائی مناسب ارائه کند. [ابتهاج 298-99] در واقع، به شورای اقتصادی همه نوع امکانات حقوقی برای ابداع، تنظیم، تجمیع و پیشنهاد روش های برنامه ریزی اقتصادی و اجرای طرح ها داده می شود.

درجلسه ای که دریکم تیرماه 1316 درسعدآباد درحضور رضاشاه تشکیل می شود، پس از تذکرات شاه شورا تصمیم می گیرد با کوشش بیشتری به تهیه نقشه اقتصادی بپردازد ودراین راستا ابتهاج، به عنوان رئیس دبیرخانه شورای اقتصاد، مشغول تهیه مقدمات کارمی شود؛ امّا، بنا به گفته ابتهاج، محمود بدر کارشکنی می کند و درملاقات حضوری که میان علاء و ابتهاج از یک سو و بدر از سوی دیگر دست می دهد اعلام می کند که برنامه ریزی «دراین مملکت غیرممکن است و این فکر اصلا عملی نیست.» درنتیجه فکر تهیه برنامه از بین می رود و شورای اقتصادی هم دیگر تشکیل نمی شود !! [ابتهاج 303-302]

پس ازسقوط کابینه جم، ابتهاج درنامه ای به احمد متین دفتری، نخست وزیر تازه، باز براهمیت برنامه ریزی تاکید می کند، امّا این بار نیز اقداماتش به نتیجه نمی رسد و فکر برنامه ریزی عقیم ماند.

پس از اشغال ایران و تبعید رضا شاه، در سال های آغازین سلطنت محمد رضا شاه سیطره و صلابت قدرت مرکزی درهم پاشید، اما نطفه های نوسازی و تجدّد در جامعه و دولت برجا ماند. آشکارا، ایران چند قدم در مسیر تاریخ به جلو رفته بود. یکی از تجلیّات این پیش روی، افزایش تضادهای سیاسی و اجتماعی بود که به صور گوناگون، بویژه در گسست های فرهنگی ایرانیان، نمایانده می شد. از جمله نظام ارباب رعیتی هنوز برجا بود، اما، در برابر، حزب توده نیز ارزش های مارکسیستی- لنینیستی را که پس از گذشتن از صافی استالینیزم به ارث برده بود، بویژه در پایتخت و دیگر شهرهای نسبتا بزرگ می پراکند. دختران دانشجو و زنان، اگرچه به تعداد هنوز محدود، می کوشیدند در اجتماع و سیاست وارد شوند، اما، در برابر، روحانیت و نظام مرد سالار حضور آنها را برنمی تافت. ضعف قدرت مرکزی فضای سیاسی را باز کرده بود، اما تهدید خارجی و هرج و مرج سیاسی و اقتصادی داخلی بسیاری کسان را آرزومند از راه رسیدن رهبری با صلابت می کرد. کابینه ها به سرعت تغییر می کردند، اما بوروکراسی، اگرچه تازه پا و هنوز نا رسا، ساختار حقوقی- منطقی(10) خودرا کم و بیش حفظ می کرد. روزنامه ها و مجلات آزادانه می نوشتند و نمایندگان در مجلس بی محابا سخن می گفتند، اما رابطه شان با سیاستگزاری منقطع و فردی بود.

ابتهاج و برنامه ریزی عمرانی در دوران محمدرضا شاه

ابتهاج، برای بارسوم، درزمان نخست وزیری صدرالاشراف و وزارت مالیه محمود بدر، نامه دیگری در باره اهمیت و لزوم برنامه اقتصادی به بدر نوشت که از قرار، دوباره، بامخالفت اومواجه شد. بالاخره، درزمان صدارت قوام السلطنه، کوشش های ابتهاج به نتیجه رسید و اولین جلسه کمیسیون تهیه نقشه اقتصادیدر8 فروردین 1325 دردفتر سهام السلطان بیات، وزیرمالیه، تشکیل شد و سپس، پس ازجلسات پیاپی، درجلسه فروردین 1325، براساس تصویبنامه دولت «هیات تهیه نقشه اصلاحی و عمرانی کشور» تشکیل گردید تا زیر نظر شخص وزیر دارائی «برنامه چندساله اصلاحاتی که در وزارتخانه ها و امورعام المنفعه کشورلازم است به عمل آید» را تهیه وتنظیم کند. براساس گزارش این هیات، هیات وزیران در تاریخ 19 مرداد 1325 تشکیل هیات عالی برنامه را تصویب کرد.

با تشکیل هیات عالی برنامه کاربرنامه ریزی درایران درمسیر تازهای افتاد. دولت ازیک سوبه بانک جهانی اعلام کرد که متقاضی وام خواهد بود،واز سوی دیگر با شرکت موریسون نودسون(Morrison Knudson) قراردادی بست که اولین برنامه توسعه اقتصادی کشوررا تهیه کند. شرکت موریسون نودسون نیز هیئتی رابرای مطالعه و تهیه برنامه به ایران فرستاد. این هیات گزارش خود را درمرداد 1326 درقالب دوبرنامه عمرانی جداگانه، یکی با هزینه 500 میلیون دلار ودیگری 250 میلیون دلار، به دولت تقدیم کرد.

لایحه قانون برنامه هفت ساله براساس گزارش مشرف نفیسی در14 اردیبهشت 1327 ازطرف دولت حکیم الملک به مجلس تقدیم شد و به مدت چندماه درکمیسیون مخصوصی به ریاست امیراشرف افخمی مورد رسیدگی قرار گرفت. درشهریور1327 با تصویب اعتباری به مبلغ 25میلیون ریال اداره ای به نام” اداره کل برنامه” به ریاست مشرف نفیسی تاسیس شد که بعدا “سازمان موقت برنامه” نام گرفت وتا هنگام تصویب قانون برنامه هفت ساله و تاسیس سازمان برنامه برجا ماند. در26 بهمن 1327، در زمان نخست وزیری محمدساعد ووزارت مالیه عباس گلشائیان، قانون اجازه اجرای مقررات مندرج درگزارش کمیسیون برنامه مجلس شورای ملی به تصویب مجلس رسید و به صورت قانون درآمد.[ ابتهاج 327- 323[

مبلغ کل هزینه برنامه عمرانی هفت ساله 21 هزار میلیون ریال، یعنی براساس نرخ تبدیل ریال و دلار در دهه 20، درحدود100 میلیون دلار درسال تعیین شد. این رقم، اگرچه نسبت به هزینه های سال های بعد ناچیز به نظر می رسد (بودجه سال دوم برنامه پنجم (1354) شش هزار میلیون دلار، یعنی60 برابر افزایش یافته بود که خود گویای دگرگونی هائی است که طی یک نسل درایران صورت گرفت)، در زمان خود قابل توجه بود، به ویژه که بخش مهمی از آن می بایستی از طریق وام های خارجی تامین شود. در عمل از 21 میلیارد ریال بودجه مصوب، تنها درحدود چهار میلیارد ریال آن برای طرح های برنامه هفت ساله تخصیص یافت، و از بقیه بودجه، 9 میلیارد ریال مربوط به طرح ها و برنامه هائی بود که در گذشته آغاز شده و هنوز تکمیل نشده بودند. معذلک، بسیاری ازکارخانه هائی که در زمان رضاشاه تاسیس شده واکنون درشرایط نابسامانی بودند، تعمیر شدند و دربعضی موارد، هم درکشاورزی و هم درصنعت، کارهای تازه ای آغازشد. سازمان برنامه شکل گرفت. تعداد بیشتری از ایرانیان با مفاهیم برنامه ریزی آشنا شدند و گام های اولیه به سوی استقرار زیر بنای فیزیکی و اجتماعی رشد اقتصادی برداشته شد.

درنهایت، برنامه هفت ساله اول با فراشد ملی شدن صنعت نفت همزمان گردید و با توفیق روبرو نشد. ابتهاج این ناکامی را معلول عوامل زیر می داند:

میزان پشتوانه اسکناس بالا بود و مجلس با لایحه تقلیل آن که قسمتی از ارز و طلای مملکت را آزاد وقسمت مهمی از هزینه برنامه عمرانی را تامین می کرد مخالفت نمود، درنتیجه بانک بین المللی هم ازپرداخت وام خودداری کرد؛ برخلاف نص قانون، اعتباری که از محل درآمد نفت به کارهای عمرانی تخصیص داده شده بود، دراختیار سازمان برنامه گذاشته نشد؛ درمدت هفت سال دوره برنامه عمرانی اول 9 نفر (تقی نصر، حسن مشرف نفیسی، محمد سجادی، محمد نخعی، احمد زنگنه، جعفر شریف امامی، ابوالقاسم پناهی، احمدحسن عدل، ابوالحسن ابتهاج) به سمت مدیرعامل سازمان برنامه منصوب شدند؛ متصدیان اموربه اصول برنامه ریزی اعتقاد نداشتند؛ وظیفه سازمان برنامه به غلط محدود شده بود به تهیه طرح های عمرانی ونظارت بر اجرای آنها، درحالی که دستگاه های دولتی توانائی اجرا نداشتند؛ و بالاخره وقفه ای که درعایدات نفتی کشور روی داد (ابتهاج 330).

ملی کردن صنعت نفت یکی از بارزترین جلوه های “دگرستیز” ناسیونالیزم و بی تردید از مظاهر والاترین عواطف ملی ایرانیان بود. مبارزه برای ملی کردن نفت نیروی خلاق عظیمی را در ایرانیان تجهیز کرد که مدیریت صحیح آن به احتمال زیاد کشور را در مسیری مردمی تر، سازنده تر، و پویاتر قرار می داد. چنین مدیریتی در وحله اول مستلزم شناخت توانمندی های ایران در مقایسه با نیروهای بین المللی، به ویژه در زمینه کنترل تکنولوژی و بازار نفت بود. اما، دولتمردانی که رهبری سیاست ایران را به عهده داشتند، عملاً نسبت به واقعیتهای جهانی در زمینه تکنولوژی و بازار نفت بی اطلاع بودند. مضافاً، فضای عاطفی حاکم بر جامعه و سیاست در فرایند ملی شدن صنعت نفت نه اجازه داد که رهبران با واقعیات آشنا شوند، و نه، با توجه به شرایط نا بسامان سیاسی و اقتصادی ایران، با حریف توانمندتر به توافقی شرافتمندانه برسند، درحالی که آخرین پیشنهادی که به آنها ارائه شد، که به پیشنهاد چرچیل- ترومن معروف است، اجازه چنین توافقی را می داد.(11)

بن بست نفت به فاجعه 25 تا 28 مرداد سال 1332 انجامید و به گسست عظیمی که اثر مخرب آن تا به امروز نه تنها در جامعه ایران بلکه کم و بیش در هر فرد ایرانی مشهود است. دراین فاجعه همه بازیکنان عمده مقصر بودند. مصدق از این جهت که بن بست را ندید و یا نپذیرفت و در نتیجه ایران را به لب پرتگاه سوق داد. شاه از این نظر که به نیروی خارجی اجازه مداخله داد و درنتیجه ضربتی سنگین بر پیکر عاطفی ایرانیان وارد آمد.(12 ) این تجربه عاطفی آن چنان قوی است که بیشتر ایرانیان هنوز نتوانسته اند میان دو پدیده سازنده فاجعه، یعنی ضرورت و یا عدم ضرورت برکنار کردن مصدّق از یک سو و حضور خارجی در فرایند برکنار کردن او از سوی دیگر، تمیز دهند. درنتیجه، میان هواخواهان مصدق و هواخواهان شاه بحث و استدلال همواره در دو کیهان جدا انجام گرفته و شاید به همین جهت تا به امروز سر انجامی نداشته است.

تنش های سیاسی دهه بیست، از جمله در دوره زمامداری احمد قوام (قوامالسلطنه)، حاجیعلی رزم آرا و به ویژه دکتر محمد مصدق در زمان ملی شدن نفت، به شاه آموخت، به غلط، که هر دولتمردی که مستقلا به قدرت سیاسی برسد در صدد برکناری او و یا سرنگون کردن سلطنت خواهد بود، و از این رو شاه برای حفظ خود و بقای سلطنت می بایستی زمام حکومت را خود به دست گیرد. ترکیب ایدئولوژی توسعه براساس اولویت نظام سیاسی و لزوم اقتدار سلطنت بن مایه برداشت عمومی شاه از رابطه میان نظام سیاسی، سلطنت و ملت شد. براین اساس، محمد رضا شاه پس از واقعه 28 مرداد متدرجاً رهبری سیاسی را به عهده گرفت و همّ خود را متوجه تقویت بنیه نظامی کشور، اصلاحات اجتماعی و توسعه اقتصادی نمود.

محمد رضا شاه، مانند بسیاری دیگر از ایرانیان هم زمان خود، متأثر از فلسفه و ارزش هائی بود که بخش عمده ای از آن از مجرای حزب توده در دهه بیست شمسی در ایران رواج یافته بود. این فلسفه دولت را موظف می کرد که مسئولیت تجدید سازمان زیربنائی کشور را قبول و از راه نوسازی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه را برای رقابت و مقابله با کشورهای پیشرفته غربی آماده کند. طبیعتا، نزد محمد رضا شاه محتوای فلسفه توسعه با محتوای فلسفه توده ای آن هم سان نبود، اما، ساختار عمومی فلسفه اخیر- یعنی اولویت دولت، دگرگون سازی اجتماع، رشد اقتصادی، و اهمیت برقراری عدالت اجتماعی- بر ذهن او عمیقا تاثیر گذاشته بود.(13)

این که شاه متاثر از ایدئولوژی توده ای باشد، خود از طنزهای تاریخ است؛ اما، برای درک طنز باید جوّ زمان را نیز در نظر داشت. شوروی در جنگ دوم فاتح شده بود و استالین و حزب کمونیست در اوج قدرت سیاسی و نظامی بودند. کسی از درون شوروی خبر نداشت، اما ایدئولوژی به ظاهر مردمی و سیاست پیروزمندانه سوسیالیزم در یک کشور تز استالینیزم را برای کشورهای عقب افتاده و رهبران آنها جالب کرده بود. ساختن زیر بنا و اشاعه عدالت اجتماعی براساس سیاست های عمدی و عالمانه حکومت (ولونتاریسم) یکی از تجلیات اصلی ملی گرائی شده بود. به بیانی ساده تر، در این برداشت آینده متعلق به چپ بود و در نتیجه حکومت نیز می بایستی با ادعاهای چپ گرایان رقابت کند. در این آشفته بازار سیاسی، سنت گرایان، از جمله مذهبیون، به گذشته و زباله دان تاریخ تعلق داشتند و سلطنت، برای رهائی از چنین عاقبتی، می بایستی سنت شکن و انقلابی شود.

شاه مسئولیت برنامه ریزی توسعه اقتصادی را به ابوالحسن ابتهاج واگذار کرد. ابتهاج در شهریور 1333 به ریاست سازمان برنامه منصوب و عملا حاکم بر فراشد برنامه ریزی درایران شد. او ابتدا نظام برنامه ریزی را تجدیدسازمان داد. درسازمان برنامه دو دفتر فنی و اقتصادی ایجاد وصفی اصفیا و خداداد فرمانفرمائیان را به ترتیب به ریاست دفتر فنی و دفتر اقتصادی منصوب کرد، که هردو بعدا به ریاست سازمان برنامه رسیدند. ابتهاج در استخدام کارمند بر تخصص و کاردانی تأکید کرد، و بی پروا ازکارشناسان خارجی، گاهی تا آنجا که با احساسات ملی گرائی دولتمردان دیگر در تضاد می آمد، استفاده کرد. به واقع، در زمان تصدی او برامربرنامه ریزی فرهنگ عمرانی ایران در سازمان برنامه پایه گذاری شد، وسپس از طریق کارشناسانی که از این دستگاه به سازمان ها و وزارت خانه های عمرانی نوپا منتقل شدند، به بخش های دیگر نظام اداری کشورسرایت نمود.

از مهمترین اقداماتش، که بعدا هم در روش برنامه ریزی و هم در سازمان سیاسی کشور تاثیر گذاشت، تمرکزکارهای برنامه ریزی، اجرا و نظارت درسازمان برنامه بود. خودش می گوید:

من، درعین حال که معتقد بودم عملیات اجرائی عمرانی اصولا می بایستی به وسیله وزارتخانه ها و ادارات و یا بنگاه های دولتی صورت گیرد، اعتقاد داشتم تا زمانی که این دستگاه ها جهت اجرای این عملیات که باید با سرعت و درعین حال با دقت و شایستگی به عمل آید کاملا مجهز نشده اند وظایف اجرائی نیز باید به عهده دستگاه عمرانی باشد. من توانستم این فکر را بعدها در چهارسال و چندماهی که سرپرست سازمان برنامه بودم (از شهریور 1333 تا بهمن 1337) به موقع عمل بگذارم. [ابتهاج 326]

ابتهاج درخاطراتش به واقعه ای اشاره می کند که از یک سو مبین برداشت او از برنامه ریزی متمرکز ملی است و از سوی دیگر گویای گزینه دیگری از شیوه اندیشیدن درباره برنامه ریزی است که می توانست تاثیر بسزائی در ساختار روابط سیاسی در دوران توسعه ایران و به تبع آن، در باز کردن فضا برای مشارکت مردم در سیاستهای عمرانی داشته باشد. درآغاز تصدیش درسازمان برنامه یک روز سپهبد کمال، استاندارخوزستان، نظام السلطنه مافی و مصدق الدوله ناصری، سناتورهای خوزستان، و چندنفر از وکلای خوزستان با نقشه بزرگ خوزستان به دفترش می روند و می گویند طرحی برای تصویب درمجلس تهیه کرده اند که براساس آن هفت درصد درآمد نفت به اجرای برنامه عمرانی درخوزستان تخصیص داده شود و خواستار پشتیبانی او از این طرحند. می نویسد:

گفتم که من با تمام قوا با چنین طرحی مخالفت خواهم کرد. گفتم نیت من این است که مملکت ما یک برنامه عمرانی جامع و هم آهنگ داشته باشد. حالا شما برنامه ای تهیه کرده اید ومی گوئید هفت درصد درآمد نفت را به ما بدهید چون منابع نفت درخوزستان است. اگرمن حرف شما را قبول کنم و ازطرح شما پشتیبانی کنم چند روز دیگر آذربایجانی ها می گویند شما مشروطیت را مدیون ماهستید واگر ما نبودیم مشروطه ای در کار نبود. . .بعد خراسانی ها می ایند و آنها هم هزار ویک دلیل می آورند که خراسان، با توجه به آستان قدس رضوی، بیشتراز همه جا اهمیت دارد. بعد کرمان وگیلان وبقیه استان ها ادعاهای مشابهی خواهندکرد. و این درست مخالف فلسفه ای است که من در نظر دارم.[ابتهاج 375]

نمایندگان خوزستان مایوس می شوند و پی کار خود می روند و از آن پس نظام برنامه ریزی عمرانی درایران در مرکز اندیشیده می شود، نضج می گیرد، طرح ریزی، اجرا و نظارت می شود.

انقلاب سفید

انقلاب سفید، یا انقلاب شاه و مردم، در تصویر گسترده تر تاریخی نماد اولویت ملی گرائی “توسعه جو” و در قالب ویژگی های سیاسی ایران نقطه تقاطع سه پدیده است: سلطه فکری حزب توده؛ تجربه ملی شدن نفت؛ و روان شدن دوباره درآمد نفت. شاه لوایح ششگانه انقلاب سفید را در دی ماه 1341 برای همه پرسی اعلام کرد. دو اصل از شش اصل اولیه انقلاب- اصلاحات ارضی و اصلاح قانون انتخابات- به ویژه در ساختار اجتماعی و سیاسی ایران تاثیر گذاشت. الغاء رژیم ارباب رعیتی، صرفنظر از مسائل اقتصادی مترتب برآن، ساختار قدرت را در جامعه روستائی ایران دگرگون کرد و مبانی دموکراسی را برای آینده آماده نمود. براساس قانون انتخابات زنان حق انتخاب کردن و انتخاب شدن را به دست آوردند، و برای اولین بار رسماً شهروند و صاحب حقوق متساوی شهروندی شناخته شدند.

اعطای حق رأی به زنان از دست آوردهای عمده این دوران به شمار می رود. برخلاف روال نوشته های مربوط به این زمان، زنان برای دست یابی به این حق سال ها تلاش کرده بودند. از کشف حجاب تا انقلاب سفید، سازمان های مختلف زنان در زمینه های گوناگون اجتماعی و فرهنگی برای بهبود وضع زنان در ایران فعالیت کردند. آن دسته از زنان که در انتخابات پس از قانون اصلاحیه انتخابات به مجلس شورا و سنا انتخاب شدند هریک سال ها برای پیشبرد حقوق زنان جنگیده بودند. (14) معذلک، اصلاح قانون انتخابات از سوی دولت و شاه مستلزم جرأت و جسارت سیاسی بود، زیرا در عرصه اجتماعی زنان توانائی مقابله با نظام مردسالار، به ویژه روحانیون، را نداشتند و بی پشتیبانی حکومت نمی توانستند در برابر مخالفت نیروهای واپس گرا به حقوق شهروندی دست یابند. از آن پس، زنان به سرعت در صحنه های اجتماعی، حقوقی، اقتصادی و سیاسی پیش رفتند. حضور روزافزون آنان در نظام حکومتی و در جامعه کمک کرد تا خواسته هایشان رامستقیم به تصمیم گیران سیاسی ارائه کنند و در مواردی بقبولانند. از جمله، زنان با گذراندن دو قانون حمایت خانواده به حقوق و فضاهای فردی و انسانی تازه دست یافتند؛ (15) با سازمان های بین المللی زنان ارتباط گسترده برقرار کردند و در بسیاری از تصمیمات بین المللی، از جمله در کنفرانس بین المللی حقوق زن در مکزیکوسیتی در سال 1975، که به اعلام سال های 1975 تا 1985 به عنوان دهه زن انجامید، رهبری داشتند.(16) ارتباط های متنوّع داخلی و خارجی برای آنها پایگاه های سیاسی و حقوقی ایجاد کرد، آن چنان که براساس آن، با تصویب “برنامه کار” (Plan of Action) در آخرین سال های قبل از انقلاب اسلامی، دولت ایران عملا قبول کرد که همه مسائل مربوط به فرد، اجتماع و اقتصاد با حقوق و نیازمندی های زنان ارتباط تنگاتنگ دارد و بنابراین زنان می توانند و باید در تصمیم گیری راجع به آنها مداخله کنند.(17)

انقلاب سفید و در پی آمد آن برنامه های عمرانی سوم و چهارم و پنجم به تحوّلی عظیم در شرایط اقتصادی و اجتماعی مردم ایران انجامید. در پانزده سال میان 1341 و 1356 متوسط رشد صنعتی در سال از 20 درصد گذشت و نیروی کار صنعتی دوبرابر شد. تولید ناخالص ملی سیزده برابر شد و از 4 میلیارد دلار در 1341 به 5/53 میلیارد دلار در 1355 رسید. درآمد سرانه، که درآغاز این دوره 195 دلار بود، در همین مدت 8 برابر بالا رفت و در سال انقلاب از 2300 دلار گذشت. در تصویری درازمدت تر، از1304، زمان تاجگذاری رضاشاه، تا 1355 تولید ناخالص ملی 700 برابر، درآمد سرانه 200 برابر، تولید سرمایه داخلی 3400 برابر، و واردات 1000 برابرافزایش یافت. (18)

صنعت نفت، که درآمد آن سوخت موتور رشد اقتصادی کشور را تامین می کرد در این سال ها تحول عمده پیدا کرد. پس از اولتیماتوم شاه و دولت به نمایندگان کنسرسیوم در اوایل دهه 70 میلادی، مذاکرات برای انعقاد قرارداد جدید از اوایل سال 1973 آغاز شد و در ژوئیه 1973، مطابق با مرداد 1352، به امضای «قرارداد فروش و خرید» انجامید. براساس این قرارداد شرکت ملی نفت ایران علاوه بر مالکیت تاسیسات و ذخائر نفتی، اداره و کنترل کامل عملیات صنعت نفت در حوزه قرارداد، اعم از اکتشاف، توسعه، سرمایه گذاری، تولید، پالایش، و حمل و نقل نفت خام و گاز و فرآورده های نفتی را کلا به عهده گرفت و شرکت های عضو کنسرسیوم فقط به صورت خریداران نفت و مشتریان شرکت ملی نفت درآمدند. (19)

درطی این سال ها، تا زمان انقلاب، شرکت ملی نفت ایران تنها عضو اوپک در خاورمیانه بود که توانست به جرگه شرکت های بین المللی نفتی وارد شود و در صحنه بین المللی نقش موثری داشته باشد. به عنوان مثال، قرار شد با شرکت بریتیش پترولیوم مشترکاً وارد امر اکتشاف در دریای شمال شود؛ در مدرس با شرکت آموکو و دولت هند متفقاً پالایشگاه بسازد؛ با شرکت فرانسوی توتال (Total) و شرکت دولتی آفریقای جنوبی در آفریقای جنوبی پالایشگاه احداث کند؛ در ایران، با مشارکت شرکت شل پالایشگاه تاسیس کند و فرآورده های نفتی را از طریق شبکه توزیع و فروش آن شرکت به بازار بین المللی عرضه کند؛ و یا با مشارکت شرکت های “انی” و “اجیپ” در اروپا پالایشگاه و پمپ های بنزین با “آرم” NIOC تاسیس کند. به گفته پرویزمینا: «اگروضع ادامه پیدا کرده بود امروز ما در سطح بین المللی در خیلی از کشورهای عمده صنعتی و مصرف کننده جهان صاحب پالایشگاه و مراکز توزیع پخش مواد نفتی بودیم، و در بعضی از مناطق نفتی جهان به منابع نفتی رسیده بودیم، و در دریای شمال، خاور دور، خلیج مکزیک و غیره فعالیت داشتیم. برنامه ها این بود که ما نیز مانند سایر شرکت های عمده نفتی از قبیل شِل، و بی پی و اِکسون در سطح جهانی در تمام رشته های صنعت نفت شرکت موثر داشته باشیم. هیچ مانعی دیگر سر راه ما نبود. ما را به عنوان یک عضو جامعه بین المللی نفت پذیرفته بودند و دیالوگی و گفتگوئی که با هم داشتیم دیالوگ دوطرفی بود که زبان همدیگر را به خوبی می فهمیدند».(20)

در زمینه گاز نیز ایران به پیشرفت های بزرگ نائل شد. اولین قرارداد احداث شاه لوله و فروش گاز به شوروی در سال 1344(1966) میان ایران و شوروی امضاء شد که براساس آن 56 میلیارد مترمکعب گاز بر پایه تهاتر برای مدت 15 سال به شوروی صادر شود. ده سال بعد، قرارداد فروش گاز شاه لوله دوم گاز میان ایران، شوروی، آلمان، فرانسه و اطریش به امضاء رسید که براساس آن 17 میلیارد مترمکعب درسال گاز ازطریق شوروی به اروپا صادر می شد. پس از انقلاب، صدور گاز به شوروی از طریق شاه لوله اول قطع و قرارداد شاه لوله دوم ملغی اعلام گردید. (21)

در زمینه پتروشیمی، به منظور بهره گیری از گازهای حاصله از استخراج نفت که سوزانده می شد، پایه گذاری صنعت پتروشیمی و کسب تکنولوژی مربوطه، و نیز ایجاد درآمد برای کشور از طریق صادرات محصولات پتروشیمی و تامین مصارف داخلی، در مهرماه سال 1350 (اکتبر1971) قرارداد اصلی مشارکت بین شرکت ملی صنایع پتروشیمی و شرکت میتسوئی منعقد شد. تا زمان انقلاب بیش از 75 درصد مجتمع پتروشیمی بندر شاهپور (امام خمینی، پس از انقلاب) ساخته شد، اما، طرف ژاپنی، به دلیل انقلاب وسپس جنگ، از ادامه کار سرباز زد.(22) درنتیجه، صنعت پتروشیمی ایران، که درزمان خود ازپیشروان این صنعت در منطقه بود، همانندصنعت گاز، اینک کلا از بازار بین المللی خارج شده است.

دگرگونی اقتصادی ناگزیر با تحولات دیگر جامعه همراه شد. آموزش در همه سطوح گسترش پیدا کرد. تعداد دانشجویان در داخل و خارج ایران افزایش چشمگیر یافت. سواد آموزی، که در سال 1343 به ابتکار شاه و دولت ایران در دستور عمومی سازمان ملل متحد قرار گرفت، درسال 1355، پس از بررسی نتایج دهه بین المللی سواد آموزی در کنفرانس بین المللی ای که به همان نام در تخت جمشید تشکیل شد، در ایران به «آموزش غیر رسمی تمام عمر» بر پایه مشارکت مردمی و همکاری دولت و مردم تبدیل گشت و تا سال انقلاب نزدیک به 20 هزار کمیته محلی در روستاها و شهرهای کوچک و بزرگ برای شکل دهی و رهبری آن تشکیل شد. (23) از طرف دیگر، نزدیکی با آمریکا و دیگر کشورهای صنعتی، که در زمینه هائی مانند اعزام دانشجو و ارتباط میان- دانشگاهی نهادینه می شد، به توسعه نیروی انسانی کار آمد و بومی کردن علم و تکنولوژی درایران کمک شایان کرد. برای مثال، درهنگام تاسیس سازمان آب و برق خوزستان در اواخردهه سی شمسی تقریبا همه کادر فنی از خارج استخدام شدند، اگرچه تکنولوژی مورد نیاز همه جا دربالاترین سطح نبود.(24) در مقایسه، هنگام تاسیس سازمانانرژی اتمی دراوایل دهه پنجاه، بخش عمده کادر مورد نیاز ایرانی بودند، اگر چه در بسیاری زمینه ها تکنولوژی مورد نیاز از نظر پیچیدگی در بالاترین سطح بود. (25) به بیانی دیگر، در بیست سال میان 1335 و 1355 در کمیت و کیفیت نیروی انسانی متخصص در ایران تحول چشمگیر روی داد، اگرچه، به علت توسعه و رشد سریع اقتصاد و صنعت، ایران همواره در طی این دوران از نظر نیروی انسانی در مضیقه بود.در دو دهه چهل و پنجاه شمسی، بخش خصوصی، با همکاری دولت، با شتاب رشد کرد و موازی آن سرمایه داران، مدیران صنعتی، وساختارهای کارگری به توانمندی های تازه دست یافتند. در 1354، قانون گسترش مالکیت واحدهای تولیدی با ملزم ساختن دولت به ایجاد شرایط ضروری برای انتقال معادل 99 درصد سهام واحدهای تولیدی دولتی غیر مادر و 49 درصد سهام بخش خصوصی به مردم تا پایان مهرماه 1357، پایه های گسترش مالکیت و نیز سیاست خصوصی سازی (privatization)را درایران، چندین سال پیش ازاشاعه اندیشه خصوصی سازی درجهان مستقر کرد. درهمان حال، آگاهی به ارزش میراث فرهنگی کشور و نیاز به حفظ آن برای نسل های آینده رو به فزونی گذاشت و به ایجاد تشکیلات وساز وبرگ ضروری برای کشف وحفظ این گونه آثار انجامید. توجه به محیط زیست دربرنامه های دولت اولویت یافت و مهمترازآن بخش عمدهای ازجامعه به اهمیت ونیاز به توجه به آن درشهرها، روستاها، جنگل ها، وآب ها پی بردند.(26)

بالا رفتن قیمت نفت و نارسائی های اقتصادی – سیاسی

در ایران، مانند دیگر کشورهای مشابه، سیاستگزاری، بویژه در زمان اولویت «ملی گرائی توسعه جو» تابع ویژگی ها و نوسانات صنعت نفت بوده است. گروهی از پژوهشگران شرایط «دولت های معدن دار»(27) معتقدند که کشورهائی که حیات اقتصادی آنها تابع درآمدهای ناشی از یک کالای معدنی است، الزاما سیاست های خاصی را بر می گزینند و این الزام در مورد کشورهای نفت خیز صادق تر و فراگیرتر است. در اثبات این ادعا معمولاً به نکات زیر اشاره می شود:

کشورهای معدن دار از نظر اقتصادی تنها به یک منبع درآمد وابسته اند و این وابستگی درکشورهای نفت خیز بسیار شدید است. صنعت نفت از یک سو بسیار “سرمایه بر” و از سوی دیگر از نظر رابطه با محیط اجتماعی بسته و محدود است. به علت نیاز به تکنولوژی و سرمایه و فقر کشورهای نفت خیز در این زمینه ها، در کشورهای نفت خیز مالکیت و یا کنترل نفت، که تنها منابع درآمد آنهاست، در دست خارجی است، و نیز به علت رابطه میان سرمایه و کار نرخ مزد کارگران در این صنعت از متوسط نرخ مزد در بخش های دیگر به مراتب بالاتر است. نفت، مانند سایر معادن و برعکس کالاهای کشاورزی، تمام شدنی است؛ از این جهت به عنوان زیر بنای مالی کشور بر انتخاب شیوه رشد، و نیز سرعت رشد بخش های دیگر، تأثیر می گذارد. درآمد از نفت در مقایسه با درآمد از سایر کالاها بسیار بالا است و سطح آن عمدتاً به شرایط بازار بین المللی، کیفیت نفت استخراجی، و ویژگی نفت به عنوان یک کالای سوق الجیشی بین المللی مرتبط است. درنتیجه، در طی تاریخ نفت کنترل کشورهای تولید کننده برآن ناچیز بوده است. در همان حال، به علت ویژگی های استراتژیکی نفت، تقاضا برای آن “کم نوسان”(inelastic) است. در کشورهای در حال توسعه، درآمد نفت یک پارچه در اختیار دولت قرار می گیرد و از این جهت بر رابطه میان دولت و مردم، که در شرایط معمول به علت نیاز ناگزیر دولت به اخذ مالیات معطوف به مشارکت مردمی است، تأثیر منفی می گذارد. در کشورهای نفت خیز، به علت ویژگی های نفت، دولت ناگزیر است از یک طرف هرچه می تواند از محیط بین المللی که مصرف کننده نفت است درآمد تحصیل کند و، از سوی دیگر، این درآمد را براساس تصویری که از شیوه توسعه دارد میان بخش های گوناگون تقسیم نماید. در فرایند این تصمیمگیری نقش بخش خصوصی معمولا ناچیز بوده است.

همان طور که در بالا توضیح شد، به علت تفاوت فاحشی که در طول تاریخ تولید و مصرف نفت میان توانمندی های اقتصادی و تکنولوژیکی کشورهای نفت خیز و جوامع مصرف کننده نفت وجود داشته، کشورهای نفت خیز، از جمله ایران، مداوماً استثمار شده اند. پس از وقایع سیاسی و اقتصادی مترتب بر ملی شدن صنعت نفت دولت ایران اجبارا از موضع ضعف قرارداد کنسرسیوم را امضاء کرد. از آن پس، کوشش شاه و دولت همواره براین بود که از یک سو با فشار بر اعضای کنسرسیوم در آمد ایران را از نفت افزایش دهند، و از سوی دیگر درآمد نفت را برای بالا بردن توانمندی های اقتصادی و تکنولوژیکی جامعه به کار گیرند. از آنجا که بر اساس ارزیابی ذخائر موجود تصور می شد که نفت بیش از 25 تا 35 سال به عنوان منبع تولید ارز دوام نخواهد آورد، شاه و دولت می کوشیدند که هم در زمینه اخذ درآمد و هم در زمینه ساختن زیر بنا و پیشبرد اقتصاد به حداکثر ممکن در حداقل زمان دست یابند. در طی دهه های پنجاه و شصت میلادی دو رویداد- یکی کاهش نسبی قدرت کمپانی های بزرگ نفتی و دیگری افزایش قدرت سیاسی و اقتصادی ایران- برتوانائی نسبی دولت در برابر کمپانی های خارجی افزود. درنتیجه، در سال 1971، که اولین جلسه گردهم آئی اعضای اوپک در حوزه خلیج فارس تشکیل شد، دولت ایران در شرایطی بود که بتواند در زمینه احقاق حق مردم ایران نقشی عمده ایفا کند.

درفاصله میان کنفرانس تهران در سال 1971 و ژانویه 1974 بهای اعلان شده نفت خام شاخص خلیج فارس از 80/1 دلار هر بشکه به 65/11 دلار هربشکه افزایش یافت. برمبنای این قیمت، درآمد دولت از هربشکه نفت خام، پس از محاسبه مالیات و بهره مالکانه و در نظر گرفتن هزینه عملیاتی نفت خام صادراتی، معادل هفت دلار می شد. در دسامبر 1974، به پیشنهاد شاه و دولت ایران، اعضای اوپک پذیرفتند که براساس قیمت واحدی درآمد دولت ها از هفت دلار به ده دلار و دوازده سنت هر بشکه افزایش یابد. درنتیجه، با احتساب افزایش تولید، بین سال های 1957و 1975 درآمد ایران از نفت از 200 میلیون دلار به 20 میلیارد دلار، یعنی صد برابر، افزایش یافت.(28)

افزایش بی سابقه درآمد نفت به تجدید نظر در برنامه پنجم عمرانی (1352-1356) و افزایش نجومی ارقام دریافت ها و پرداخت های دولت انجامید و در نتیجه برای کشور چند پی آمد عمده داشت. اولا تبدیل قرارداد کنسرسیوم به قرارداد فروش و خرید همراه با چند برابر شدن درآمد مملکت شاه، دست اندرکاران و بخش بزرگی از جامعه را چنان هیجان زده کرد که استدلال کسانی که با واقع بینی بیشتری به محدودیت های زیر بنای کشور برای جذب این درآمد می اندیشیدند را نزد آنان بی رنگ می نمود. به گفته محمد رضا شاه، نفت بالاخره به صورت کامل ملی شد و در نتیجه ایران توانست از این منبع مستقیما و کاملا در پی «هدف هائی والاتر و عظیم تر برای توسعه اجتماعی و اقتصادی کشور» استفاده کند.(29) دوم، توانمندی نسبی مالی دولت در برابر بخش خصوصی به شدت افزایش یافت و در نتیجه بر عدم همگنی قدرت های اقتصادی و سیاسی نیز تاثیر گذاشت. سوم، به علت ویژگی های نفت به عنوان منبع درآمد، علی رغم تاکیدی که در برنامه پنجم تجدید نظر شده بر هدف هائی از قبیل ارتقاء کیفیت زندگی گروه ها و قشرهای اجتماعی کشور؛ رشد مداوم اقتصادی همراه با حداقل افزایش قیمت ها؛ ارتقاء سطح معیشت گروه های کم درآمد؛ و گسترش عدالت اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی شده بود، بخش قابل ملاحظه ای از درآمد به طرح های بزرگ سرمایه بر تخصیص داده شد و درنتیجه تعادل نسبی بخش های اقتصادی، اجتماعی و جغرافیائی بیش از پیش به هم خورد. چهارم، عدم تعادل عرضه و تقاضا، نرخ رشد تورم را، که در طی برنامه های سوّم و چهارم بین سه تا چهار درصد کنترل شده بود، بالا برد و درنتیجه معیشت را بویژه برای حقوق بگیران بخش خصوصی و دولتی مشکل کرد. پنجم، گسترش فزاینده برنامه های عمرانی کشور را با تنگناهای ژرف زیر بنائی روبرو کرد که نتیجه آن از یک سو به هدر رفتن بخشی از منابع مالی کشور بود، و از سوی دیگر به اتخاذ تصمیم هائی مانند توسل به تهدید و فشار برای مبارزه با تورّم و ایجاد کمیسیون شاهنشاهی انجامید، که اگرچه هدف سازمان اخیر بررسی تنگناها و روشن کردن دلایل آن بود، امّا، نتیجه اش تبلیغ عدم کارآئی دولت از یک سو و انزجار بخش بزرگی از صاحبمنصبان دولتی از سوی دیگر شد.

سیاست هائی از نوع تاسیس حزب رستاخیز، استفاده از دانشجویان برای کنترل گرانفروشی، و یا به کارگرفتن حربه کمیسیون شاهنشاهی برای افزایش کارآئی همه کم و بیش واکنش هائی به تضادهای میان اهداف بلند پروازانه رشد و توسعه و محدودیت های زیربنائی کشور در زمینه جذب نهاده ها (inputs) بودند. باید در نظر داشت که محدودیت های زیربنائی شناخته شده بودند. درفصل اول خلاصه تجدید نظر شده برنامه پنجم این محدودیت ها عرضه نیروی انسانی متخصص؛ ظرفیت واقعی و بالقوه تاسیسات زیربنائی از جمله بندرها، شبکه راه ها، و راه آهن؛ عرضه انواع مختلف نیرو (انرژی)؛ ومصالح ساختمانی از جمله سیمان و آهن نام برده شده اند. درهمین بخش آمده است: «درجریان رشد سریع اقتصادی، قدرت تولیدی کشور همگام با افزایش منابع مالی و ارزی فزونی نیافته است. درنتیجه امکانات مالی بخش عمومی و قدرت خرید بخش خصوصی به مراتب بیشتر از حداکثر امکانات تولیدات داخلی بوده است و وجود تورم در سطح بینالمللی و وجود تنگناهای وارداتی و راه ها، امکانات بالقوه کشور را برای استفاده از بازارهای خارجی برای رفع دشواری ها و کمبودهای داخلی محدود کرده است.»(30) محدودیت ها، به علت این که درسال های 53 و 54 هم افزایش درآمد نفت و هم افزایش تقاضاهای بخش دولتی و بخش خصوصی بیش از حدّ پیش بینی شده بود، به تنش ها و تضادهائی بیش از پیش بینی دولت انجامید. با توجّه به هشدارهای منعکس در برنامه، تا سال 1356، هم شاه و هم دولت به عدم توانائی نظام در کشیدن بار رشد و توسعه اقتصادی مورد نظر آگاه شدند. این آگاهی به اتخاذ سیاست هائی در زمینه متوقف ساختن برخی از پروژه های بزرگ، مانند پایگاه دریائی چاه بهار و طرح برقی کردن راه آهن، و نیز بازکردن فضای سیاسی کشور انجامید. امّا، تا این زمان، جنبش انقلابی آغاز شده بود و در نهایت رژیم پهلوی ساقط و جنبش تبدیل به انقلاب اسلامی شد.(31)

ایران در آستانه انقلاب

در آستانه انقلاب، در نیمه دوم سال 1357، جامعه ایران دیگر یک جامعه سنتی نبود. تحول بخش های عمده ای ازجامعه از حالت سنتی به غیر سنتی در امتداد دو محور مادی و ذهنی، بر پایه دگرگونی اقتصادی و فن آوری از یک سو و دگرگونی فرهنگی از سوی دیگر با سرعت در جریان بود. ترکیب اقتصادی و فرهنگی جامعه آمیخته با تضادی فزاینده بود. ازنظر اقتصادی، افزایش درآمدسرانه از صد دلار درسال 1332 به بیش از 2000 دلار در سال 1357 و دگرگونی هائی که درنرخ سرمایه گذاری، تولید، و مصرف رخ داده بود، نه تنها شیوه زندگی و نیز خواسته های بخش بزرگی از مردم، بلکه ارتباط گروه های اجتماعی را با یکدیگر و نیز در رابطه با فن آوری دگرگون کرده بود. هریک از گروه های اجتماعی، بسته به وضع خود در راستای تحول از وضع سنتی به غیر سنتی، ترکیب خاصی از ارزش های بومی و غیر بومی را به عنوان پاره ای از تشکل فرهنگی به خود گرفته بودند. حقیقت جامعه بیش از پیش در تضاد، دگرگونی و تحول عینیت می یافت. در طی زمان، به ویژه در دو دهه چهل و پنجاه شمسی هجری، گروه های اقتصادی، اجتماعی، و فرهنگی گوناگون در بستر جامعه رشد کرده و توانا شده بودند و اینک خواستار مشارکت در سیاستگزاری بودند، امّا، نظام حکومتی در تبدیل توانمندی های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به توانمندی سیاسی توفیق نیافته بود.

ایران از نظر نظامی در منطقه خلیج فارس نیرومند ترین کشور بود، و با توجه به روابطی که با کشورهای دیگر در منطقه و ماورای آن داشت احتمال این که مورد حمله نیروهای خارجی قرار گیرد ناچیز بود.

علم در ایران در مسیر بومی شدن بود؛ آموزش و پژوهش عالی نه تنها در ایران گسترش یافته بود،(32) بلکه رابطه میان بسیاری از دانشگاه ها و دیگر مراکز آموزشی و پژوهشی ایران و دانشگاه ها و مراکز مشابه علمی – پژوهشی درکشورهای دیگر، به ویژه در امریکا و اروپا، به تدریج نهادینه می شد. درحقیقت، دربسیاری زمینه هائی که اینک، درمرزگذار به سده بیست و یکم، به عنوان ره نشانه های پیشرفت شناخته شده اند- رشد فنآوری، حرکت در جهت اخذ قابلیت رقابت درسطح جهانی، مشارکت زنان، توجه به محیط زیست، و مانند آن- ایران در رده بالای کشورهای جهان سوم قرارداشت. مضافاً، نفت شرط کافی برای توجیه توسعه اقتصادی درایران نبود، زیرا درسال های میان 1960 تا 1972 میلادی به جز لیبی و عربستان سعودی، دیگر کشورهای عضو اوپک، که همگی از درآمد نفت برخوردار بودند، از نظر اقتصادی کارنامه درخشانی نداشتند، و در مورد لیبی و عربستان رشد اقتصادی عمدتاً به افزایش درآمد نفت مربوط بود.(33) به این نکته نیز باید توجّه داشت که، تا زمان انقلاب، دولت ایران تقریبا تمام اشتباهاتی را که می توانست در واکنش به افزایش سریع قیمت نفت مرتکب شود، شده بود. شاهد این ادعّا نه تنها تغییر جهتی است که رژیم پهلوی در دوسال آخر پیش از انقلاب در رابطه با طرح های بزرگ داد، بلکه، هم چنین، مدارکی است که در رابطه باسازماندهی و ساماندهی توسعه اقتصادی در شرایط پس از افزایش قیمت نفت از آن زمان در دست است. گویا ترین این مدارک- طرح آمایش سرزمین،(34) چشمانداز بیست ساله توسعه اقتصادی در ایران، و برنامه عمرانی ششم- (35) هریک به تنهائی و درمجموع گواه آگاهی یابی دولت به اشتباهات گذشته و نیاز به اتخاذ رهنمودهای تازه است. امّا رژیم جمهوری اسلامی، پیرو اصول بنیانی انقلاب اسلامی، مصمماً درجهت مخالف همه رهنمودهای موجود گام برداشت.

——————————————————————————-

پانوشت ها:

1- ن. ک. به:

Julien Bharier, Economic Development in Iran,1960-1970, London and New York, Oxford University Press,1971. ch. 1.

2 – در باره ضعف حکومت ها، ن. ک. به:

Samuel Huntington, Political Order in Changing Societies, New Haven, Yale University Press,1968 , p. 2; also Joel Migdal, Strong Societies and Weak States: State-Society Relations and State Capabilities in the Third World , Princeton, Princeton University Press, 1988, ch.1.

3- ن. ک. به:

Cyrus Ghani, Iran and the Rise of Reza Shah: From Qajar Collapse to Pahlavi Rule, London, I.B. Tauris, 1998.

4- ن. ک. به:

Badr ol-Moluk Bamdad, From Darkness into Light: Women’s Emancipation in Iran , ed. and trans., F.R. C. Bagley, Hicksville, NY, Exposition Press, 1977.

5- ن. ک. به:

. Gholam R. Afkhami, The Iranian Revoluton: Thanatos on a National Scale, Washington, D.C., The Middle East Institute, 1985, Introduction.

6 – غلامرضا افخمی «جامعه مدنی، دموکراسی واستعمار» پرسشی پیرامون آینده ایران،» ایران نامه، پائیز 1372، صص 671-668.

7- ن. ک. به: شاهرخ مسکوب، «ملی گرائی، تمرکز و فرهنگ در غروب قاجاریه و طلوع پهلوی» ایران نامه. تابستان 1373، به ویژه ص 499 در باره انجمن ایران جوان و پانوشت 50 در همین باره. همچنین، ن. ک.به: علی اکبر سیاسی، گزارش یک زندگی، لندن، دی 1363، جلد 1، صص 74-76.

8 – پرویز مینا، تحول صنعت نفت ایران: نگاهی از درون، به ویراستاری غلامرضا افخمی، بنیاد مطالعات ایران، 1377/1998، صص 3-

7. 9 -خاطرات ابوالحسن ابتهاج، دو جلد، به کوشش علیرضا عروضی، لندن 1370/1991.

10- منظور یکی از سه نوع اقتدار مشروع – سنتی، حقوقی-منطقی، فرهمند (charismatic) نزد ماکس وبراست. دراقتدار(authority) حقوقی- منطقی مشروعیت براساس نظامی منطقی در منصبی واقع شده که شخص با انتصاب به آن وظائف مربوط به آن را اجرا می کند. در مورد بحث وبر درباره دولت، بوروکراسی و اقتدار به طور کلی ن. ک. به:

Max Weber, Economy and Society, ed., Gunther Roth and Claus Wittich, New York, Bedminster Press, 1968, Chs. 10-13.

11- مینا، همان، صص 7-13.

12 – برای آگاهی ازاطلاعات تازه تری که درباره درگیری انگلیس و امریکا و نقش سیا در مقایسه با نقش عناصر ایرانی در وقایع 28 مرداد اخیراً به جاپ رسیده است ن. ک. به:

James Risen, “Secrets of History: The CIA in Iran–A Special Report, “The New York Times , April 16, 2000

این مقاله که براساس گزارش دانالد ویلبر (Donald Wilber) تهیه شده،و نیز ملحقاتش، تصویری متفاوت از ادعاهای پیشین «سیا» در باره این وقایع ترسیم می کند.

13 – ن. ک. به: محمدرضاشاه پهلوی، ماموریت برای وطنم، تهران، ترجمه و نشر کتاب، 1353.

14 – مصاحبه با مهرانگیز دولتشاهی، در دست تهیه برای چاپ،آرشیو تاریخ شفاهی، بنیاد مطالعات ایران.

15- برای مقایسه قوانین خانواده قبل و بعد از انقلاب ن.ک. به: مهرانگیز کار، ساختار حقوقی نظام خانواده در ایران، تهران، انتشارات روشنگران و مطالعات زنان، 1378.

16 -ن. ک. به:

Mahnaz Afkhami, “A Future in the Past- The ‘Prerevolutionary’ Women’s Movement,” in Sisterhood Is Global, ed., Robin Morgan New York: Doubleday, 1984, PP330-338.

-17 ن.ک. به: کارنامه سازمان زنان ایران، مرکزپژوهش های زنان، تهران،1357.

18 – ن. ک. به:

Jahangir Amuzegar, Iran: An Economic Profile, Washington, D.C., The Middle East Institute, 1977, pp. ix, 248.

19- ن.ک. به:متن قرارداد در Petroleum Intelligence Weekly, August 23and September 3,1973.

20- مینا، همان، صص 24-25.

21 – محسن شیرازی، صنعت گاز ایران: از آغاز تا آستانه انقلاب، به ویراستاری غلامرضا افخمی، بنیاد مطالعات ایران، 1378/1999.

22- باقر مستوفی، صنعت پتروشیمی ایران: از آغاز تا آستانه انقلاب، به ویراستاری غلامرضا افخمی، بنیاد مطالعات ایران،1379/2001؛ همچنین، خلاصه تاریخچه شرکت سهامی پتروشیمی بندر امام: از تاسیس تا تولید، گروه مستندسازی شرکت سهامی پتروشیمی، 1375.

23- مصاحبه با غلامرضا افخمی، آرشیو تاریخ شفاهی بنیاد مطالعات ایران.

24- عبدالرضا انصاری، حسن شهمیرزادی، احمدعلی احمدی، عمران خوزستان، به ویراستاری غلامرضا افخمی، بنیاد مطالعات ایران، 1994.

25- اکبراعتماد، برنامه انرژی اتمی ایران، تلاش ها و تنش ها، به ویراستاری غلامرضا افخمی، بنیاد مطالعات ایران، 1376/1997.

26 – مصاحبه با اسکندرفیروز، آرشیوتاریخ شفاهی بنیاد مطالعات ایران، در دست تهیه برای چاپ.

27- برای توضیح بیشتر درباره شرایط این گونه کشورها ن. ک. به:

Terry Lynn Karil, The Paradox of Plenty: Oil Booms and Petro-States, Berkeley, University of California Press, 1997, pp.46-49;

همچنین ن. ک. به:

Jahangir Amuzegar, “Oil Wealth: A Very Mixed Blessing,” Foreign Affairs, Vol. 60 (Spring 1982).

28- ن. ک. به:

Robert S. Stobaugh, “The Evolution of Iranian Oil Policy,1925-1975,” in George Lenczowski, ed., Iran Under the Pahlavis, Stanford, Hoover, 1978, pp.201-252.

همچنین مینا، همان ماخذ.

29 – برنامه پنجم عمرانی کشور

(تجدیدنظر شده) 1352-1356، خلاصه، سازمان برنامه و بودجه، 1353، سرآغاز.

30 – همان، مقدمه و قسمت اول، کلیات.

31- برای توضیح این که چرا درایران به رغم تحولات اساسی در زمینه های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نظام نتوانست خود را حفظ کند، ن. ک. به: G. Afkhami, op. cit .

-32 ن. ک. به: آمار آموزش عالی ایران، جلد سوم، سال تحصیلی (1357-58)، موسسه تحقیقات و برنامه ریزی علمی وآموزشی، تهران، 1358.

33 – ن. ک. به:

Charles Issawi, “The Iranian Economy,1925-1975: Fifty Years of Economic Development,”in Lenczowski, op.cit.PP. 129-166,P.163.

34- ن. ک. به: مطالعه استراتژی درازمدت طرح آمایش سرزمین، سنتز دوره اول، سازمان برنامه و بودجه، 2535، بویژه به جلد یکم.

35- برنامه عمرانی ششم 2541-2537، سیاست های پیشنهادی، دفتر برنامه سنجی و اقتصاد عمومی، سازمان برنامه و بودجه، 2535. بخش های 1 و2 مربوط به راهبردهای توسعه اقتصادی و ارزیابی برنامه پنجم عمرانی کشور، مشخصا” به اشتباهات برنامه پنجم و نیاز به هدف گیری های نو اشاره دارد.

بخش اول

سابقه آموزشی و آغاز کار در ایران

سابقه آموزشی و فعالیت های سیاسی در ایران وفرانسه جناب عالیخانی، از اینکه قبول فرمودید که این مصاحبه را انجام دهید سپاسگزارم. مطابق معمول این مصاحبه ها، خواهش می کنم از اینجا آغاز کنیم که شما شمه ای از شرائط زندگی و تحصیلاتتان را از ابتدا توضیح بفرمائید؟

من در اول بهمن 1307 بدنیا آمدم. تحصیلات ابتدائیم خارج از تهران در یک روستا بود. دوره متوسطه را در تهران گذراندم و در 1325 از دبیرستان البرز در رشته ادبی فارغ التحصیل شدم. بعد به دانشکده حقوق دانشگاه تهران رفتم و از آنجا لیسانس علوم سیاسی گرفتم. در پایان 1328 برابر با فوریه 1950 به پاریس رفتم. البته زبان درست بلد نبودم. چون در ایران زبان انگلیسی خوانده بودم، پیش از ورود به دانشگاه، چند ماهی به فراگرفتن زبان فرانسه پرداختم. بعد در رشته حقوق بین الملل، که یک دکترای دانشگاهی بود، اسم نوشتم و درآن رشته قبول شدم، به راحتی. ولی چندان راضی از این تحصیل نبودم و علاقه اصلی ام این بود که اقتصاد بخوانم. بنابراین در رشته دکترای دولتی اقتصاد اسم نویسی کردم و در امتحاناتش قبول شدم و تزم را گذراندم.

زمانی که شما در ایران تحصیل می کردید دوران پرتلاطمی بود. ملی کردن نفت مطرح بود و در تهران دانش آموزان و دانشجویان برداشت های سیاسی مختلفی داشتند؛ بعضی چپ بودند، بعضی پان ایرانیست بودند، بعضی وارد این جریانات نبودند. آن زمان چگونه فکر می کردید؟

من به شدت ملی و پان ایرانیست بودم، درحالی که برادرانم توده ای بودند. حتی برادر بزرگم، اگر پس از جریان 28 مرداد می توانستند او را پیدا بکنند، به احتمال قوی به عنوان این که در حال فرار بوده از بین می رفت. آن دوره برای تربیت فکری من بسیار آموزنده و مهم بود، یعنی آن غرور و افتخاری که همیشه به ایران داشتم و هنوز هم دارم را مدیون همان دوره سادگی و نو جوانی خودم می دانم. درخیلی از این کارها شرکت می کردیم. یعنی اصولاً از سن خیلی پائین شروع به حزب بازی کرده بودیم. دوستان آن زمان من کم و بیش همه شان اشخاص سرشناسی شدند. یکی از آنها داریوش همایون(1) است که او را دقیقا از سال 1321 می شناسم.

هم مدرسه بودید با هم؟

اول حزب بازی باهم می کردیم و بعد در مدرسه البرز او یک سال پائین تر از من بود. دوست دیگرمان محسن پزشکپو(2) بود. همچنین، تا قبل از این که برود به بیروت و امریکا، خداداد فرمانفرمائیان(3) بود، و عده دیگری، مثلا نادر نادرپور(4). ولی بعدا، وقتی این فعالیت ها تبدیل شد به نهضت پان ایرانیست، مقداری تندروی قابل ایراد درآن وارد شد. ولی اصل فکر توجه به ایران بود و عظمت تاریخ ایران و این که، فطرتاً، این کشور هم لیاقتش را دارد و هم قدرتش را دارد که باز هم یک کشوری برای خودش بشود. آن فکر همیشه در من باقی مانده. این اعتقادات خیلی تند یک مقداری واکنش علیه اشغال ایران و بعد تشکیل شدن حزب توده و نوکری علنی آن حزب از شوروی بود. خوب، به عده ای از جوانان ایرانی بر می خورد. من این را به چشم خودم دیدم که حزب توده در تهران تظاهرات می کرد که باید نفت شمال را به روس ها بدهیم وکامیون های روسی با سرباز دو طرف خیابان دنبال تظاهرکنندگان بودند که از آنها محافظت بکنند. باز هم، این دیگر در همه جا ضبط شده، اینها ادعا کردند که ایران باید حریم امنیت شوروی باشد. به عبارت دیگر، شوروی باید تصمیم بگیرد ایران چه نوع برنامه دفاعی داشته باشد. حریم امنیت را به هرچیزی می توانید تعبیر بکنید. از همه دردناک تر توطئه برای جدا کردن آذربایجان بود، که به هیچ وجه برای هیچ کسی قابل تحمل نبود؛ برای من کمتر، چون 50 درصد آذربایجانی هستم. هیچ نمی توانستم چنین چیزی را قبول بکنم. بنابراین، این نوع افکار تند ملی در واقع ریشه اش در آنجاست. البته، حالا که سنی از همه ما گذشته، وقتی با برادرم که آن زمان کمونیست بود، و یا با دوستان دیگری که کمونیست بودند، صحبت می کنم، می بینم درفرای همه اینها همه ما به شدت ناسیونالیست بودیم، ولی هرکدام دنبال یک راهی می گشتیم که کشورمان را نجات بدهیم. والا، در میهن پرستی هیچ کدام ما تردیدی نبود. در واقع همان حالتی که می شود گفت در چین کمونیست به وجود آمد. یعنی کمونیسم چینی در اصل واکنش علیه جنگ تریاک و ستمگری بعدی غربی ها در چین بود، و احتمالاً تنها راه بسیج مردم. درایران هم شاید بعضی ها این راه را فکر می کردند، ولی با این تفاوت که با جثه ما و چند هزار کیلومتر مرز با شوروی معنی اش این بود که ایران تبدیل بشود به ایرانستان، که این را هیچ وقت من نمی توانستم بپذیرم.

درآن زمان در عین حال تضادهایی وجود داشت بین مصدق(5) و شاه. تضاد به این معنی که حداقل در رابطه با تصمیم هائی که در باره ملی شدن نفت گرفته می شد مسائلی مطرح بود، بعد در رابطه با این که دولت چه مقدار قدرت باید داشته باشد، شاه در چه شرایطی باشد. درکل، شما موضعتان درآن زمان نسبت به اوضاع سیاسی چگونه بود؟

من درآن زمان در پاریس بودم و سخت طرفدار ملی شدن نفت و مصدق. ولی دچار گونه ای نگرانی هم بودم، برای این که پس از مدتی متوجه شدم که هیچ کاری انجام نمی شود. در ضمن، در داخل، به جای این که یک نوع وحدتی ایجاد بشود، کم کم بین گروه های مختلف و به خصوص مصدق و شاه شکاف افتاده بود. ولی، البته، من باز طرفدار مصدق بودم تا طرفدار شاه. جز این که در سال آخر مقداری سوال برای من پیش آمد. یعنی روزنامه هائی که در اختیار داشتم و یا خبرهایی که می شنیدم و نوع اختیارات تامی که مصدق برای خودش می گرفت نشان می داد که اودر کار خودش گیر کرده، و در ضمن هم دومرتبه ما داریم سُر می خوریم به طرف گونه دیگری حکومت فردی و شخصی. ولی، با همه اینها، ته دلم احترامم به او بود، امّا دیگر آن اعتقاد استوار پیشین را نداشتم. در واقع وقتی که به ایران آمدم با نظر منفی به شاه و دستگاه نگاه می کردم.

در پاریس که بودید در دهه 50، درآنجا چپ از نظر ایدئولوژی و از نظر انتکتوئلیزم آن زمان خیلی توانائی داشت و افراد مختلف چپ، هم در زمینه ادبیات و هم در زمینه فلسفه و هم در زمینه سیاست، فعال بودند. موضع ناسیونالیستی شما در رابطه با گرایش های چپی که در جوّ فکری و ذهنی فرانسه درآن زمان وجود داشت چطور خودش را نشان می داد؟

البته، شما وقتی که در آتمسفر فرانسه زندگی می کنید خواه ناخواه تحت تاثیر سوسیالیسم فرانسوی، به معنای آن سوسیالیسم آغاز قرن نوزدهم که کاری با مارکس ندارد، قرار می گیرید: ایده های انسانی، لزوم کمک به ناتوانان، اعتقاد به اینکه در جامعه می بایست اختلاف درآمدها خیلی زیاد نباشد. مورد دیگری که خواه ناخواه شما را تحت تاثیر قرار می دهد، و این خیلی خطر هم می تواند داشته باشد، این است که فکر می کنید که دولت باید همه کارها را بکند یا به هرحال خیلی از کارها را انجام دهد. امّا، در آتمسفری که من بودم و به صورتی که من شروع کرده بودم، به هیچوجه گرایش به طرف مارکسیسم پیدا نکردم. اول این که وقتی فرانسه یاد گرفتم توانستم کتاب های آرتور کوستلر Arthur Koestler را بخوانم، که معروفترین آن به انگلیسی به نامDarkness at Noon منتشرشده، از او درفرانسه Le zero et l’infini خوانده می شد. بعد، نوشته آندرهژید (Andre Gide)پس ازبازگشتش ازروسیه خیلی روی من اثر گذاشت. و خیلی از چیزهائی را که کمونیست ها حاضر نبودند بگویند، او توضیح می داد. جریانی که به شدت مرا شُکه کرد، تهاجم به کره جنوبی بود. یعنی کاملا روشن بود که شما با یک نهضتی روبرو هستید که می خواهد به هر قیمتی شده دنیا را بگیرد. برای من خیلی ساده تر بود فهم این مطلب، به خاطر این که داستان آذربایجان یادم می آمد و ادعای استالین روی قارص و اردهان ترکیه را به خاطر داشتم، و یا کمکی که در شمال یونان به نهضت هلاس(6) به رهبری مارکوس کرده بودند. بنابراین بیش از پیش معتقد شدم که این شوروی ها، این روس ها، و این کمونیست ها که از آنها پشتیبانی می کنند، مردمان خطرناکی هستند. ولی در ضمن هم فکر من پرورش می یافت، از طریق خواندن Le Monde، که حتما باید آن را ساعت 5 بعد از ظهر می خواندم، و Nouvel Observateur که آن موقع اسمش ابسرواتور بود و کلود بورده که دست چپی بود ولی دست چپی آزاد سردبیرش بود. به هرحال اینها این اثر را در من می گذاشت که به گونه ای سوسیالیسم فرانسوی اعتقاد پیدا بکنم و در ضمن ملی گرائی افراطی من تبدیل بشود به یک نوع میهن پرستی متعادلتر و منسجم تر، اما در عین حال عمیق تر که من به آن صد درصد افتخار می کنم.

این خیلی جالب هست. این بحثی است که می شود ادامه پیدا بکند، ولی متاسفانه وقت ما اجازه نمی دهد، این که مثلا شما از آندره ژید و کوستلر بیشتر متأثر شدید تا مثلا سارتر.

خیلی جالب است. برای این که این حالت ولنگاری، که نمی خواهم بگویم خود سارترولنگار بود، اگرچه مقداری بود، ولی حالت ولنگاری که، برای ماکه درQuartier Latin زندگی می کردیم، به صورت جوان های دور سارتردرSaint Germain des Pres خودش را نشان می داد. چون سارتر آنجا می آمد می نشست و اینها دورش جمع می شدند. این پدیده هیچ وقت مورد علاقه من نبود. در ضمن، یک چیز دیگری که من را از کمونیسم دور کرد این بود که نهضت ملی شدن نفت ایران باعث شد که ما و دوستانمان یک اتحادیه دانشجوئی نسبتا قوی درست بکنیم و جلوی اتحادیه ای که توده ای ها درست کرده بودند در بیائیم، و خود همین باز مرا در برابر توده ای ها و روس ها قرار داد که آن موقع آنها مخالف ملی شدن نفت ایران بودند.

زمانی که شما در پاریس بودید؟

بله، بله، برای اینکه اولا در لاهه، وقتی که قرار شد تصمیم بگیرند که آیا می بایست بر پایه شکایت دولت انگلستان تصمیماتی بگیرند، به اصطلاح فرانسه mesure conservatoire برای نگهداری وضع به آن صورتی که هست، درآنجا آن قاضی معروف انگلیسی علیه دولت خودش رأی داد. قاضی شوروی تمارض کرد آن روز و نیامد. و بعد هم توده ای ها مخالف بودند و می گفتند که ما با ملی شدن نفت جنوب موافقیم نه با ملی شدن نفت ایران. از نقطه نظر آنها با هر نهضتی که رهبریش با کمونیست ها نبود می بایست جنگید. چون اگر مال اینها نیست، مال طبقه سرمایه دار، امپریالیسم و غیره است، و بنابراین با آن مبارزه می کردند. پس از همان اول من در یک شرایطی قرار گرفته بودم که روبرو با اینها می شدم و به هیچ قیمت حاضر نبودم که با آنها همکاری کنم.

بازگشت به ایران و آغاز کار

چه سالی به ایران باز گشتید؟

در سال 1957، که می شود 1336، به ایران بازگشتم. پیش از آن که به ایران برگردم یکی از دوستان من نامه ای به من نوشت و گفت که در نخست وزیری مرکزی درست شده برای تحقیقات درباره مسائل مختلف سیاسی و اقتصادی بین المللی و به ویژه منطقه ای که با منافع ایران سر و کار دارد و همه نوع امکانات پژوهش در اختیار اشخاص می گذارند و اگر من مایل هستم می توانم در این مرکز بیایم که وابسته به نخست وزیری است. من هم با سپاسگزاری قبول کردم و برگشتم به ایران. بعد متوجه شدم آن دستگاهی که مرا قبول کرد اسمش سازمان اطلاعات و امنیت کشور است و اداره ای دارد به نام اطلاعات خارجی که درآن جا اطلاعات مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و غیره درباره کشورهای دیگر را گرد آورده و تجزیه و تحلیل می کند و به اطلاع شاه و نخست وزیر و دیگر مقام های مسئول دولت (برحسب موضوع) می رسانند. از این گذشته ارتباطاتی که به علّت حساسیت باید محرمانه بماند، از راه این اداره صورت می پذیرد، مانند تماس با اسرائیل و شیخ نشین های خلیج فارس. مسئولیت من این بود که به مسائل اقتصادی مربوطه رسیدگی بکنم.

این دوره برای من فوق العاده آموزنده بود. در مورد خلیج فارس هدف ایران گسترش نفوذ در شیخ نشین ها و رویارویی با جاه طلبی های عبدالناصر و ملیون عرب بود که با ایران سرستیز داشتند و خلیج فارس را خلیج عربی و خوزستان را عربستان می نامیدند. دریکی از سفرهایی که به عنوان عضو یک هیئت بازرگانی به شیخ نشین ها رفتم با شیخ شارجه آشنا شدم و چندین بار با او ملاقات کردم. البته باید درنظر بگیرید که درآن زمان این شیخ ها هنوز به پول نفت نرسیده بودند و زندگی محقّری داشتند و تماس و همنشینی با آنها بسیار آسان بود. شیخ شارجه که کاوش های نفتی یک شرکت آمریکایی در سرزمین او به نتیجه ای نرسیده بود، این موضوع را با من در میان گذاشت و حاضر شد امتیاز نفتی خودش را در اختیار شرکت ملی نفت ایران قرار بدهد. بعد هم سفری به ایران کرد و ملاقات های بسیار گرم و دوستانه ای با مرحوم عبدالله انتظام(7)، رئیس شرکت ملی نفت، و امیرعباس هویدا(8)، مدیر امور اداری شرکت، داشت، و به خصوص با هویدا که به عربی با او گفت و گو می کرد روابط نزدیکی پیدا کرد. ولی متاسفانه کارشناسان نفتی که به شارجه رفتند درآن زمان نتوانستند تشخیص بدهند که این کشور دارای منابع هیدرو کربن به صورت نفت و گاز است و در نتیجه این توافق عاطل ماند، وگرنه ایران در همان موقع خودش وارد کار امتیاز نفتی در کشورهای دیگر می شد.

شما در این سمت می توانستید مستقیما با رهبران کشورهای دیگر تماس بگیرید؟

همان طور که گفتم تماس با شیخ های خلیج فارس درآن زمان بسیار آسان و بی تشریفات بود. نتیجه این تماس ها به عرض شاه می رسید و در صورت تصویب کار را ادامه می دادیم.
در مورد شارجه، همین طور که عرض کردم، جلسات متعدد با مقامات شرکت نفت، از جمله هویدا که درآن زمان مدیر امور اداری و دستیار انتظام بود، داشتم، ولی نتیجه ای از این کار نگرفتیم. اما مورد دیگرش روابط ما با اسرائیل بود که من تقریبا در تمام روابط اقتصادی که ایران با اسرائیل پیدا کرد حضور نزدیک داشتم. مهم ترین کاری که در این زمینه انجام دادیم، درسال 1958 توافق برای تحویل نفت به اسرائیل بود و ساختن لوله 12 اینچی ای که از عیلات به حیفا نفت می برد. البته کسی که مسئول مذاکره از طرف ایران بود، آقای مهندس عطاءالله اتحادیه (9)، یکی از برجسته ترین مدیران شرکت نفت و کارشناس نفتی در سطح بین المللی بود. بعد از آن هم این کار ادامه پیدا کرد، به طوری که ما شریک شدیم در لوله خیلی بزرگ تری که نفت را ازعیلات به اشکلون می برد و ازآنجا تحویل سوپر تانکرها درمدیترانه می داد. این یکی ازبهترین سرمایه گذاری هائی بود که ایران هرگز کرده. یعنی هربار ما سرمایه مان را در مدت کمتر از 18 ماه مستهلک می کردیم.

بازدید از امریکا همراه با تیمور بختیار(10)

شما در این دوره از فعالیتتان مأموریتی به امریکا داشتید؟

من پیش از آنکه وارد شرکت نفت بشوم، آخرین ماموریتی که انجام دادم، با تیمور بختیار و یکی از همکاران حقوق دانم برای یک ماه رفتیم به آمریکا. شاه از ما خواسته بود که گزارشی در باره دولت تازه روی کار آمده کندی(11) تهیه بکنیم و ارزیابی بکنیم که سیاست کندی چه خواهد بود و نظرش در مورد ایران و خاور میانه چه هست. این یکی از اتفاقات بزرگ آن دوره زندگی من بود، برای این که در عرض سی، سی و پنج روز، با بسیاری از افراد گروهی که کندی سر کار آورده بود و شماری شخصیت های سیاسی و اقتصادی دیگر دیدار کردیم، از کسانی که در کار سیاست خارجی بودند، تا مسائل دفاعی، تا بعضی از سناتورها. فوق العاده تحت تاثیر برنامه تازه کندی قرار گرفتم و دیدی که اینها داشتند. یک زبان صحبت می کردند و چیز تازه ای بود، نه فقط برای من بلکه برای هرکسی که با آن برخورد می کرد. بعد هم یک گزارش خیلی مفصلی، که خاطرم می آید آخرش را هم در هواپیما که نشسته بودم با دست نوشتم، تهیه کردم، دادم به بختیار که مستقیم به تهران می رفت تا گزارش را به شاه بدهد. (12) من و همکارم در پاریس پیاده شدیم و به اسرائیل رفتیم که درآن جا با ترک ها و اسرائیلی ها جلسه داشتیم. گزارش به شاه داده شد که نمی دانم چه شد. ولی مثل این که شاه می دانست که این گزارش را چه کسانی تهیه کردند.

در سفر آمریکا تیمور بختیار گویا با جان کندی ملاقات داشت. آیا شما او را در ملاقاتش با جان کندی همراهی کردید؟

نه، من در این ملاقات شرکت نکردم به خاطر این که در مقامی نبودم که در این دیدار باشم. شاه نامه ای برای کندی نوشته بود و به بختیار داده بود که شخصاً به او بدهد. در یک روز معینی که وقت تعیین شده بود بختیار به همراه سفیر ایران اردشیر زاهدی(13)، یا شاید خسرو خسروانی(14) که نفر دوم سفارت بود، من درست خاطرم نیست، به کاخ سفید رفتند. بختیار نامه را داد و مدت کوتاهی هم گویا با کندی گفتگو داشت. ولی شخصا هیچگونه اطلاع خاصی در این مورد ندارم. ملاقاتش هم تا آنجائی که من می دانم نسبتا کوتاه بود.

اردشیر زاهدی هم در ملاقاتی که بختیار با کندی داشت در تمام آن مدت حاضر بود؟

یا اردشیر زاهدی یا خسرو خسروانی، خاطرم نیست کدام یکی از این دو تا همراه او بودند، در تمام مدت حاضر بودند.

استخدام در شرکت نفت- امور غیر صنعتی

چطور شد که این کار را که به نظر خیلی جالب می آید رها کردید؟

من، همان طور که گفتم، با کشورهای مختلف تماس داشتم. اما پس از مدتی متوجه شدم که نه تصوری که مردم از کار من در آنجا دارند خیلی تعریفی است، نه این که خودم خیلی علاقه دارم که بیش از آن ادامه به کاری بدهم که به هرحال محدودیت هائی دارد. بنابراین در اوّلین فرصتی که برایم پیش آمد از این کار استعفا دادم و به شرکت ملی نفت ایران رفتم. رفتن به شرکت ملی نفت ایران به این صورت بود که درآن زمان من با امیرعباس هویدا کاملا دوست شده بودم و گذشته از دیدارهای رسمی به منزلش می رفتم و با یکی دو نفر دیگر از دوستان با هم شنا می کردیم.

امیر عباس هویدا در این زمان مدیر امور اداری شرکت نفت بود؟

بله، مدیر امور اداری شرکت نفت بود. همین طور با چند نفر دیگری از شرکت نفتی ها به خاطر همان تماس هائی که حضورتان عرض کردم آشنائی نزدیک داشتم، مثل مهندس فتح الله نفیسی(15)، فوآد روحانی(16) و البته مهندس عطاءالله اتحادیه. از این گذشته، مقداری هم کار مشاوره برای شورایعالی اقتصاد انجام می دادم، که درآن زمان دبیرخانه اش زیر نظر مرحوم حسنعلی منصور(17) بود و با او چند سفری برای شرکت درکنفرانس های کمیسیون اقتصادی آسیا و خاور دور رفتیم. یکی از کسانی که در آنجا با او از نزدیک دوست شدم مهندس باقر مستوفی(18) بود که در شرکت نفت کار می کرد. بنابراین وقتی که من استعفا دادم و خواستم کار دیگری پیدا بکنم، اتفاقا به همراه همان دوست خودم که به من توصیه کرده بود به نخست وزیری بیایم رفتیم پهلوی هویدا، که درآن زمان کسالت داشت و در بیمارستان شرکت ملی نفت بستری بود. به او توضیح دادیم که ما استعفا داده ایم و آزاد هستیم و او هم فوری گفت شما هردو باید بیائید و با من کار بکنید. دوست من چون در رشته حقوق درس خوانده بود به اداره حقوقی شرکت نفت رفت. من، چون آقای مستوفی از این جریان خبردار شده بود که به شرکت نفت می روم، با من تماس گرفت و توصیه کرد که با او کار بکنم. که البته من هم قبول کردم.

آشنائی شما با این افراد، امیرعباس هویدا یا نفیسی و دیگران، در زمانی که شما به کار پژوهشی پرداخته بودید انجام گرفت، یا از قبل بعضی از آنها را می شناختید؟

نه، من هیچ کدام را قبلاً نمی شناختم. با همه در همان زمانی که مسئولیت روابط اقتصادی محرمانه با کشورهای خارجی را داشتم آشنا شدم. البته درآن زمان مسائل به قدری محرمانه بود که قرارداد ایران و اسرائیل برای تحویل نفت و تشکیل شرکت مختلط، که در سوئیس به ثبت رسیده بود، را وزیر وقت دارائی، ضرغام (19)،که رئیس شورای عالی نفت بود، به صورتی مطرح کرد که آنهائی که تصویب کردند نفهمیدند که چه تصویب کردند. بنابراین با یک مسائل محرمانه روبرو بودیم، ولی با آنها من تماس دائم داشتم.

اولین مقامی که در شرکت نفت داشتید چه بود؟ اولین کاری که شروع کردید در کجا بود؟

با باقر مستوفی کار می کردم در سازمان امور غیرصنعتی، که این البته یک لغت بی ربطی بود که درست کرده بودند. وقتی قرارداد نفت با کنسرسیوم را در 1954، که می شود 1333، بستند، درآنجا گفته شد امور اساسی شرکت نفت را دو شرکت کنسرسیوم انجام می دهند: شرکت اکتشاف و تولید و شرکت تصفیه. این می شود امور اساسی یا basic. آن وقت به کارهایی که جنبی است و مستقیما مربوط به استخراج و یا تصفیه نیست به آنها می گوئیم non- basic، یعنی غیراساسی. ولی واژه غیر اساسی، که واقعا هم برای کارهای غیر اساسی بود، از نظر تبلیغاتی و روحیه مردم ایران که در تلاش ملی کردن نفت شکست خورده بودند چندان زیبا نبود. بنابراین گفتند امور غیر صنعتی، که هیچ معنائی نداشت. امور غیرصنعتی عبارت بود از همه کارهایی که مربوط به مسکن، بهداشت، آموزش، تربیت و مسائل کارمندی و کارگری می شد. اینها را شرکت ملی نفت ایران انجام می داد، دریکی ازواحدهای خودش به نام سازمان امور غیر صنعتی، که رئیسش هم مهندس مستوفی بود. در آن موقع مدیران شرکت نفت همه مدیران اجرائی بودند، هرکدام مسئول یک قسمتی بودند. دو اداره هم برای کارهای امور به اصطلاح غیرصنعتی در جنوب بود، یکی در مسجد سلیمان که کارهای مربوط به شرکت اکتشاف و تولید کنسرسیوم در آنجا متمرکز بود و دیگری درآبادان که کارهای مربوط به شرکت تصفیه درآنجا انجام می شد. دو رئیس دراین دو نقطه بودند، آقای ابراهیم سلجوقی(20) در مسجد سلیمان و مرحوم تقی مصدقی(21) در آبادان، که خیلی با لیاقت و کارآئی کار خودشان را انجام می دادند. من هم کارم این بود که ببینم بچه صورتی می توانیم این وظایفی که شرکت ملی نفت انجام می دهد را به تدریج وارد اقتصاد منطقه ای خوزستان بکنیم. به عبارت دیگر، برای من این اولین تجربه آن چیزی بود که حالا به آن می گوئیم خصوصی سازی. یعنی مثلا اگر ما یک مهمانسرا داریم که متعلق به شرکت ملی نفت است، چگونه می شود این مهمانسرا را تبدیل کرد به یک هتلی که بخش خصوصی اداره کند، شرکت نفت با آن مهمانسرا قرارداد خرید خدمات ببندد، و اگر زیر هزینه ای که قبلاً داشتیم بتوانیم با مهمانسرای خصوصی شده قرارداد ببندیم که همان خدمات را در اختیار ما بگذارند، این کار را بکنیم. و این کار را می کردیم. یا این که مثلا به جای این که خودمان برویم خانه بسازیم و بعد مسئول تعمیر لوله کشی و برق و پنجره ای که بچه کارمند شرکت موقع بازی فوتبال شکسته بشویم، این را واگذار بکنیم به یک شخصی که طبق نقشه و مشخصاتی که به او داده ایم خانه را بسازد و خانه اش را ما اجاره کنیم، زیرا اگر هزینه آن برای ما کمتر از هزینه نگهداری خانه ای است که خودمان ساخته ایم و مسئولش هستیم، برای ما صرف دارد. این کاری بود که امور غیرصنعتی می کرد.

من کارم در امور غیر صنعتی بیشتر این بود که به چه صورت می توانیم هزینه و فعالیت های پشتیبانی از کارهای اساسی شرکت نفت را جزو اقتصاد خوزستان بکنیم و در ضمن از وابستگی اقتصاد خوزستان به صنعت نفت بکاهیم. مثلا، به کارمندان یا کارگرانی که بازنشسته یا بازخرید می شدند چه نوع کار تازه ای می توانیم بدهیم، در منطقه آبادان چه فعالیت هائی می توانیم ایجاد بکنیم که اینها همه اش وابسته به شرکت ملی نفت نباشند، یا در مسجد سلیمان یا در جاهای دیگر. چون شما وقتی در ارتفاعات زاگرس در شرق وشمال شرقی خوزستان بروید، که من مرتب می رفتم، آن جا با آن چیزی که امریکائی ها می گویند (ghost town) روبرو می شوید، شهرهائی که ساخته بودند و در آنها هیچ کس زندگی نمی کرد. احیانا شما می توانستید فکر بکنید که چگونه می شود ازتمام این امکانات برای فعالیت های دیگر استفاده کرد. البته، باید گفت که در همان زمان کارهای غول آسا در خوزستان انجام می شد، خوشبختانه، به صورت برنامه منطقه ای، که سازمان برنامه زیرنظر مرحوم ابوالحسن ابتهاج(22) و به دلیل سرسختی ابتهاج انجام می داد، که اصلا اقتصاد خوزستان را دگرگون کرد.

به هرحال، وظیفه من، در حد خیلی کوچک، به این صورت بود، ولی به من فوق العاده کار یاد داد. اولا من از خود باقر مستوفی خیلی کار یاد گرفتم، برای اینکه مدیر بسیار خوبی بود. بعد، اصولا شرکت ملی نفت یکی از دستگاه هائی بود که سنت اداری محکم و کارآمدی داشت و با دستگاه های دیگر ایران تفاوت داشت. کاغذ بازی درش فوق العاده کم بود و با سیستم کم و بیش (modular) مدولارکارمی کردند، یعنی هرکسی خودش تصمیم می گرفت که چه کار باید بکند. البته در یک سطحی. فرض بفرمائید، وقتی من می خواستم بروم به جنوب برای برنامه ای که داشتم احتیاج نداشتم از کسی اجازه بگیرم و یا از کسی بپرسم، و یا به ذیحساب بگویم آیا پول دارید به من بدهید بروم جنوب یا نه. تلفن می کردم به مسئول قسمت مسافرت امور غیرصنعتی، شخصی بود به نام آقای ایرانی، می گفتم برای فلان روز من می خواهم بروم، بلیط هواپیما را تهیه بکنید، و به هتل آبادان یا به مهمانسرای مسجد سلیمان یا اهواز اطلاع بدهید. تمام شد. مسئله حل می شد. وقتی که می رفتم اتومبیل در فرودگاه محل در انتظارم بود و کارهایم را انجام می دادم و برمی گشتم و گزارشم را می دادم. با یک نظام اداری که مطلقا در ایران باب نبود روبرو می شدید. از طرف دیگر، خود مستوفی بسیارسازمان امور غیرصنعتی را خوب اداره می کرد و هماهنگی خوبی در دستگاه بود. (staff meeting) های ما بسیار معنی دار بودومرتب سرساعت تشکیل می شد. مبادله فکری که با همکاران دیگرم می کردم برای من بسیار ارزش داشت. من در آنجا بدون هیچ گونه تردیدی خیلی چیز یاد گرفتم.

همکاری با اتاق بازرگانی

چند وقت آنجا بودید؟ چقدر طول کشید؟

. اگر اشتباه نکنم، در حدود دوسال. با وجود این که حقوق خوبی در شرکت ملی نفت می گرفتم، امّا فکر می کردم احتیاج دارم درآمد خودم را بهتر بکنم، برای این که زندگیم را به معنی واقعی کلام از صفر شروع کرده بودم. همسرم هم کار می کرد، ولی با همه اینها احتیاج داشتیم برای تربیت بچه هایمان، برای این که برای خودمان مسکنی درست بکنیم، و غیره، درآمد بیشتری داشته باشیم. درآغاز شروع کردم به کار ترجمه و کتابی ترجمه می کردم به نام «نفت و دولت در خاور میانه» نوشته جورج لنچاوسکی. به من بابت ترجمه این کتاب 6 هزار تومان دادند که درآن زمان برای من پول خیلی خوبی بود. در این ضمن، به خاطر آشنایانی که پیدا کرده بودم، اتاق بازرگانی تهران با من تماس گرفت و گفتند دنبال یک کارشناس اقتصاد می گردند که به عنوان مشاور عصرها برایشان کار بکنم، که من البته با کمال میل پذیرفتم. بنابراین، ساعت 4 که از شرکت نفت مرخص می شدم، از چهارونیم تا شش و نیم یا هفت و نیم بعد از ظهرها می رفتم به اتاق بازرگانی تهران، و این دو مرتبه به کار بعدی من فوق العاده کمک کرد. برای این که نه فقط با تقریباً تمام صاحبان صنایع فعال و سرشناس آن روز آشنائی پیدا کردم، و با بعضی شان دوستی پیدا کرده بودم، بلکه به مسائل و مشکلات آنها و گرفتاری هائی که احیاناً دولت برای آنها ایجاد می کرد، و نیز دیدی که آنها نسبت به کار خودشان داشتند، آشنائی خیلی نزدیک پیدا کردم. ولی، البته، در آن زمان وظیفه من این بود که بگویم این اتاق بازرگانی، که نماینده بخش خصوصی است، چه می خواهد و دولت برای این بخش خصوصی چه کار باید بکند. این یک کارآموزی فوق العاده ای بود برای من که مسائل را از نقطه نظر کسانی که با دولت رو به رو هستند و هزار گرفتاری دارند ببینم.

در این زمان علی وکیلی رئیس اتاق بازرگانی بود؟

بله،علی وکیلی بود. درضمن شعبه ایرانی اتاق بازرگانی بین المللی را هم تاسیس کرده بودند. رئیسش دکترلک(23)، از شریک های حبیب ثابت(24) بود درشرکت ثابت پاسال، که پاسال ترکیب حرف اوّل اسامی چند شریک ثابت بود.حرف اوّل پناهی وحرف آخرلک بود. به این ترتیب لام ثابت پاسال، یعنی دکتر لک که رئیس اطاق بازرگانی بین المللی (شعبه ایران) بود، یعنی International Chamber of Commerce، که مرکزش در پاریس است، هم از من خواست که برایشان کار بکنم. کار من قاعدتا تا هفت و نیم و هشت شب ادامه داشت. ولی،خوب، راضی بودم، برای این که حقوق خوبی به من می دادند. پس از مدتی متوجه شدم که فشار کار خیلی زیاد است و من به تنهائی نمی توانم آن را انجام بدهم. با وکیلی و لک صحبت کردم. گفتم اگر می خواهید همه این کارها را انجام بدهم من به دستیار احتیاج دارم. آنها موافق بودند و من دو دستیار آوردم، یکی غلامرضا کیانپور(25)، و دیگری احمد ضیائی(26)، که هردو در سازمان برنامه بودند. اینها آمدند و با من درآن دستگاه کار کردند و این جریان ادامه پیدا کرد تا روزی که من وزیر اقتصاد شدم.

مدتی که شما در اتاق بازرگانی بودید، همین طور که می گوئید، تجربه فوق العاده ای بود که مسائل اقتصادی را از سوی بخش خصوصی ببینید. این دوران، اگر اشتباه نکنم، بیشتر مصادف با نخست وزیری امینی است؟

این دوران همراه بانخست وزیری امینی(27) وهم چنین علم(28) است، علم دردوره اول، یعنی دولت اول علم که ازآخر بهار1341 شروع می شود تا بهمن1341.

بله، دوباره علم خود مامور تشکیل کابینه جدید می شود، که شما وارد کابینه می شوید. در ارتباط با برنامه های اقتصادی امینی در این زمان موضع اتاق بازرگانی چه بود و موضع خود شما چطور بود؟

برنامه ای که امینی پیش آورده بوده از دو نظر قابل توجه بود. یکی جریان اصلاحات ارضی، که من به شدت با آن موافق بودم، و اکثریت مردم معتقد بودند که یک کار خیلی اساسی در مملکت انجام می شود. دیگری برنامه تثبیت اقتصادی که برایم کاملا روشن بود که حق با دولت است، به خاطر اینکه بسیاری از بازرگانان و صاحبان صنایع واقعا به لب ورشکستگی رسیده بودند و خیلی هایشان ورشکست شدند. ولی به خاطر بی بند و باری گذشته، یعنی بی توجهی مطلقی که به مسئله تورم، عدم تعادل پرداخت های خارجی و غیره داشتند، مملکت را به آنجا کشانده بودند. البته شاه همیشه امینی را متهم می کرد. ولی امینی کسی بود که بیماری را تشخیص داد و رسما اعلام کرد که کشور بیمار است و تقصیری با او نبود، چون بیماری وجود داشت و بیماری را قبلا به وجود آورده بودند. ولی البته درهمین ضمن باید یک چیزی را به شما بگویم. من فوق العاده تحت تاثیر رفتار خود شاه قرار گرفته بودم که از نظر من، که از بیرون نگاه می کردم، می دیدم با جان و دل دنبال جریان اصلاحات ارضی است. حالا با هرنوع فکر و انگیزه نهانی که داشت. ولی به هرحال خودش شده بود رهبر اصلاحات ارضی. این برای من فوق العاده جالب بود و معتقد بودم که باید از او پشتیبانی کرد.

وقتی شما وارد وزارت اقتصاد می شوید تقریبا همزمان با آغاز برنامه سوم است، مطمئن نیستم که آیا برنامه سوم شروع شده یا اینکه آخر برنامه دوم است برنامه سوم را تهیه می کنند. در سازمان برنامه گروه هاروارد(29) ارتباط نزدیکی با امریکا و دولت کندی دارد. مسائلی که شاه با کندی پیدا می کند و مسائل خود امینی در ارتباط با شاه جالب و مهم اند. شما در اتاق بازرگانی مرتبط هستید با اتفاقاتی که می افتد، اگر نه از درون حکومت، ولی از بیرون. برداشت شما راجع به این اتفاقات چیست، به خصوص در زمینه حضور امریکا در ایران، و رابطه امریکا از یک طرف با دولت امینی و از طرف دیگر با نظام برنامه ریزی، به خصوص بخش اقتصادی برنامه ریزی؟

همان طور که قبلاً توضیح دادم، من در مسافرت با آمریکا با این کشور و رهبرانش نسبتاً آشنا شدم. ولی، از طرف دیگر، باید به شما صریح بگویم، از روزی که پس از پایان تحصیلات به ایران بازگشتم فوق العاده به من بر می خورد که می دیدم که حالت رابطه مسئولان امریکا با مسئولان ایرانی حالت ارباب و نوکری است.

یعنی حالت رابطه مسئولان اصل چهار؟(30)

مسئولان اصل 4 با دستگاه دولتی ایران. چندین نفر از مسئولین ایرانی سطح بالای آن روز، از جمله به خاطرم هست مرحوم مجیدیان که آن موقع قائم مقام بانک ملی ایران بود، می گفت که من ترجیح می دهم که این چند میلیون دلار را اینها به ما ندهند و ما یک مقدار دندان روی جگر بگذاریم و این قدرخفت گدائی از خارجی رانکشیم. اصولا همه چیز یک رنگ بی ربط ظاهری آمریکائی پیدا می کرد که هیچ پذیرفتنی نبود. یک نمونه اش این است که راهنمائی و رانندگی در ایران علامت های آمریکائی در سراسر کشور باب کرده بود درحالی که ارتباط زمینی ما با اروپا بود و برای مسافرت به اروپا می بایست استانداردهای اروپائی را بپذیریم. به همین دلیل هم سال های بعد تمام تابلوها را کندند و تابلوهای جدید جایش گذاشتند. نمی گویم یک نمادی است. البته به نظر خیلی مهم نمی آید. امّا اصلا این که از خودمان هم فکری داشته باشیم در کار نبود. من، اگر درستش را بخواهید، ایراد را مطلقا به امریکائی ها نمی گیرم. برای اینکه من درآن زمان به اسرائیل خیلی سفر می کردم و اسرائیل هم اصل 4 داشتند و اصل 4 در اسرائیل یکی از بزرگ ترین خدمتگزارهای آن کشور بود. چرا؟ به خاطر این که مردم اسرائیل مردمی بودند که قدرت جذب داشتند و خوب می دانستند که چه می خواهند و آن کسی هم که در اصل 4 نشسته بود حرفی نداشت و اگر شما می توانستید به او نشان بدهید که شما چه می خواهید آن کار را می کرد. ولی ما قدرت جذب نداشتیم. درنتیجه در عمل کار به اینجا رسیده بود که بعضی از کارشناسان آمریکائی اصل 4 هم رفتارشان رفتار آمرانه شده بود. می خواهم بگویم این واکنشی که داشتم بیشتر به خاطر این وضعی بود که ایجاد شده بود، تا این که به طور اصولی ایرادی داشته باشم. چون همان طوری که حضورتان عرض کردم، با رفتن به آمریکا و دیدن نظام و قدرت و پیشرفتگی این کشور و برنامه هایی که گروه کندی می خواست انجام بدهد خواه ناخواه شما احترام خیلی زیادی برای آمریکا پیدا می کردید. اما احساس می کردم که این رفتاری که ما با آنها داریم هم باید تغییر بکند. یعنی از یک طرف از خودمان لیاقت نشان بدهیم برای کمکی که می خواهیم بگیریم، مثل هرکشور دیگری، ولی از طرف دیگر هم بفهمانیم این جا کشور ما است، ما ارباب هستیم و تصمیم می گیریم.

اعضاء اتاق بازرگانی در این زمینه چگونه فکر می کردند؟

اعضاء اتاق بازرگانی، مثل تمام بیزنسمن های سراسر جهان، دنبال این بودند که سود روز خودشان را داشته باشند. البته از اصلاحات اجتماعی و به خصوص از اصلاحات ارضی وحشت زده بودند و این را مقدمه ای می دانستند که به تدریج به زندگی آنها هم دست ببرند. بنابراین به صورت خیلی مثبتی به این جریان ها نگاه نمی کردند. ولی، بیشتر از آنها ناراحتیشان این بود که به چه صورتی خودشان را از این رکود اقتصادی بیرون بیاورند. چون فراموش نکنید که این اولین باری بود که ایران با یک رکود اقتصادی جدی که جنبه جهانی نداشت روبرو می شد. در آن زمان، البته، رکود اقتصادی در ایران، به خاطر این که ما پایه صنعتی نداشتیم و کشاورزی چشمگیری هم در کار نبود، بیشتر جنبه تجارتی داشت. بنابراین، تاجرها و مقاطعه کارها بودند که متوقف می شدند و آن وقت اثر می گذاشتند روی بقیه رشته ها، روی کارخانه های موجود، یا روی خدمات مختلف ساختمانی و غیره. آنها بیشتر نگرانیشان این بود که به چه صورت می توانند از این حالت رکودی که پیدا شده بیرون بیایند. وضع واقعا نگران کنندهای بود. یعنی فراموش نکنید که درآن زمان چندین نفر خودکشی کردند، به خاطر این که امکان پرداخت وام هایشان را نداشتند و نمی دانستند چه شکلی به زندگی خودشان ادامه بدهند. به هرحال، مسئله اصلی برای طبقه بازرگان و تا حدودی صنعتگر آن زمان گرفتاری های خودشان بود تا مسائل دیگر، و این که اگر اصلاحات ارضی احیاناً اثری روی زندگی آنها بگذارد. ولی آن جنبه کمتر نگرانشان می کرد تا تثبیت اقتصادی.

بخش دوم (1)

سازماندهی و ساماندهی اقتصاد ملی

انتصاب به وزارت اقتصاد درکابینه علم

شما در 30 بهمن 1341 به عنوان وزیر اقتصاد معرفی شدید. چطور شد که ناگهان شما را انتخاب کردند؟ ناگهان می گویم به دلیل اینکه شما خارج از حکومت و دولت بودید. در جای دیگری بودید. مضافاً، قبل از آن، اگر اشتباه نکنم، وزارت اقتصاد به آن معنی وجود نداشت. یک وزارت بازرگانی وجود داشت که در کابینه اول علم، تا آنجائی که من می دانم، غلامحسین جهانشاهی(31) وزیر بازرگانی بود و یک وزارت صنایع و معادن که طاهر ضیائی(32) وزیرش بود. بعد این دو، از قرار معلوم، ادغام می شوند. چرا و چگونه ادغام می شوند؟ و شما در این زمینه چه نقشی داشتید؟

علت این که این دو وزارتخانه را شاه و دولت علم تصمیم گرفتند که یکی بکنند این بود که در جلسات شورای اقتصاد که در حضور شاه بود اختلاف شدیدی بین وزیر وقت صنایع و معادن طاهر ضیائی و وزیر وقت بازرگانی غلامحسین جهانشاهی رخ داد. اینها طرز فکر مطلقا متضاد همدیگر داشتند. طاهر ضیائی به عنوان وزیر صنایع به شدت می خواست از صنایع موجود آن روز حمایت بکند و جهانشاهی بیشتر توجهش به بازرگانان و صادرکنندگان و واردکننده ها بود. بنابراین دیدش با دید طاهر ضیائی یکی نبود و این گاهی باعث مشاجره در حضور اعلیحضرت می شد. ولی پشت سر این واقعیت قضیه این بود که هیچ کدام از این دو راه حلی هم برای خروج از رکود و این وضع بسیار ناگوار اقتصاد موجود ارائه نمی دادند.

اختلاف اینها بر سر برداشت های مختلف از به راه انداختن مسئله اقتصاد بود یا برسر turf که داشتند، یکی در وزارت بازرگانی، یکی در صنایع و معادن؟

یشتر این دومی. یعنی ایده خیلی دقیقی هم نداشتند که چگونه می بایست اقتصاد کشور را جلو ببرند و از رکود بیرون بیاورند. هدف اصلی برای دولت این بود که چگونه اقتصاد از رکود بیرون بیاید. برنامه تثبیت اقتصادی با همت کسانی که در بانک مرکزی بودند پیش برده شد، به خصوص، یک نفر را اسم ببرم، دکتر رضا مقدم(33)، قائم مقام بانک مرکزی، که یکی از اساسی ترین مهره هائی بود که تثبیت اقتصادی را در کشور با لجاجت و سرسختی اجرا کرد. او کار خودش را می کرد. ولی این دو نمی دانستند چه کار باید بکنند. به اندازه کافی آگاهی نداشتند در شرایط کنونی چه چیزهائی لازم است و به چه راهی باید بروند. هرکدام فقط سعی می کرد که مشتری خودش را حفط بکند، یکی طبقه صنعتگر و دیگری طبقه بازرگان. بنابراین شاه و علم به این نتیجه رسیده بودند که این دو وزارتخانه را یکی بکنند که این تضاد و تعارض از بین برود. بعد هم به دنبال این بودند که چه کسی را بیاورند که این کار را انجام بدهد. شاه مایل بود که یک نفری را بیاورند که تحصیلکرده آمریکا نباشد، زیرا در چهارچوب انقلاب سفید و برنامه اصلاحات اجتماعی می خواستند به دولت رنگ غیر آمریکائی بدهند. بنابراین، به مرحوم جهانگیر تفضلی(34)، که قبلا سرپرست دانشجویان ایرانی در اروپا بود و من هم از همان زمانی که اروپا بودم با او آشنا شده بودم، رجوع کردند.

جهانگیر تفضلی را من اولین بار هنگامی که برای مسافرت کوتاهی به لندن رفته بودم یک روز دیدم و مرا به ناهار دعوت کرد. در پاریس دومرتبه مرا با خانمم و همراه دو نفر دیگری که هرکدام در رشته خودشان خیلی موفق شدند، دعوت کرد، یکی دکتر علی اصغر خوشنویس بود که یکی از برجسته ترین پزشکان ایران شد و دو سال بعدش جایزه آکادمی پزشکی فرانسه را برد، و یکی هم ابوالقاسم سعیدی (35) نقاش. تفضّلی خیلی خوب می دانست که ما دوست های بچگی خیلی نزدیک هم هستیم و هر سه هم زن فرانسوی داشتیم. بعد هم که خودش به ایران برگشت، پس از داستان سرپرستی اش، گاهی وقتی می رفتم منزلش و او را می دیدم. علم به دستور اعلیحضرت به آقای تفضلی مراجعه کرد که چه کسی بین دانشجویانی که در اروپا درس خواندند می شناسد که کار اقتصادی بداند و بتواند این کار را اداره بکند. او هم خیلی قاطع گفته بود که فلانی می تواند. بنابراین چند ماهی بود که اینها در باره من صحبت می کردند، ولی من مطلقا نمی دانستم. تنها در یک مورد یک دفعه جهانگیر تفضلی اشاره ای کرد که خیلی برای من تعجب آور بود. منزلش بودم و به او گفتم جهانگیرآموزگار(36) دفتر اقتصادی در آمریکا درست کرده و من با او تماس گرفتم و با او صحبت کردم که دلم می خواهد بروم به آمریکا. تفضلی گفت که خیلی باعث تاسف من است و من نفهمیدم چرا باعث تاسف او بود.

حرف دیگری نزد؟

حرف دیگری نزد. ولی بعد به خاطر این که بین مرحوم انتظام در شرکت نفت و عبدالحسین بهنیا(37) دوستش که وزیر دارائی بود اختلاف افتاد که حقوق عالیخانی را کی بدهد، من به امریکا نرفتم. در تهران بودم تا این که روزی احسان نراقی به من زنگ زد و گفت که امروز دولت استعفا داده. تنها واکنش من این بود که برای چی این کار را می کنند. خوب، اینها که می روند یکی شبیه خودشان را می آورند سر کار. این تنها تفسیری بود که در این باره کردم. باز هم می گویم خبری نداشتم که دولت استعفا داده، ولی نراقی به من گفت همه در شهر می دانند. شب خوابیده بودم که تلفنم زنگ زد و تفضلی، با روش معمولی آن وقت خودش که همیشه می خواست مرموز صحبت کند، گفت می خواستم از تو خواهش بکنم که فردا صبح ساعت 8 بیائی منزل آقای علم.

دراین زمان تفضلی درکابینه علم وزیر نبود؟

هنوز وزیر نبود. گفتم من منزل آقای علم را بلد نیستم. چون علم را فقط یک بار دیده بودم. چند ماه پیش از آن در کنفرانس نفتی اکافه که در شرکت نفت تشکیل شده بود و من مسئول برگزاری این کنفرانس بودم، جزء شرکت نفتی هائی که به علم معرفی کردند من هم معرفی شدم. ولی من علم را نمی شناختم. تفضلی وقتی دید نه علم را می شناسم و نه با آدرس منزلش آشنا هستم، گفت بیا با هم برویم. برای این که من بتوانم صبح زود بلند شوم اول بروم منزل تفضلی، که خارج از وقتی بود که معمولا من بلند می شدم، چون در شرکت نفت کار ما دیر شروع می شد، به تلفنچی شرکت نفت تلفن کردم و گفتم من صبح باید بروم مسجد سلیمان و مرا ساعت پنج و نیم صبح بیدار کن. او هم ساعت پنج و نیم بیدارم کرد که هواپیما دیر نشود. من رفتم منزل تفضلی و از تفضلی پرسیدم که جریان چه هست. گفت من نمی دانم و باید دوتائی مان برویم پهلوی علم برای این که دولت عوض شده. من خودم هم در دولت خواهم بود. خانمش هم آمد به من تبریک گفت. گفتم تبریک برای چی؟ گفت من نمی دانم، ولی می دانم پستی را برایت در نظر گرفته اند. به هرحال، رفتیم پهلوی علم. صبح نسبتا زودی بود، گمان می کنم هفت و نیم تا هشت بود. دیدم علم نشسته. خیلی مودب با من صحبت کرد. گفت ما تصمیم گرفتیم وزارتخانه های بازرگانی و صنایع و معادن را یکی بکنیم و شما بشوید مسئول این دو وزارتخانه. آیا قبول می کنید و اسم وزارتخانه را چی بگذاریم؟ گفتم اسم وزارتخانه را بگذارید وزارت اقتصاد. قبول کردنش هم با کمال میل. برای من یک افتخاری است. ولی در همان ثانیه ها، شاید کمی بیشتر از آن، چون درست نمی دانستم از من چه می خواهند، چون کار خیلی بزرگی به نظرم می آمد، و من مقداری فکر کرده بودم و مقداری هم غافلگیر شدم، چون چنین چیزی را فکر نمی کردم، پیش خودم گفتم شاید آنها برنامه خاصی دارند و می خواهند یک جوان جاه طلبی بیاید، 6 ماه یک کار عوضی را انجام بدهد، بعد هم کاسه کوزه ها را سرش بشکنند.

یعنی شما مشکوک بودید به این که چرا آنجا هستید؟

بله. چون تفضلی به من هیچ توضیح نداده بود. به علم گفتم که من فقط از شما دوسوال دارم. در واقع یک سوال دارم و یک شرط. گفت چی هست؟ گفتم سوال من این است که شما یک برنامه اقتصادی دارید که می خواهید بدهید دست من برایتان اجرا بکنم؟ گفت نه آقاجان، ما می خواهیم شما به ما برنامه بدهید. با روش مخصوص خودش گفت ما می خواهیم شما دکتر شاخت ایران باشید. گفتم که اما شرط من این است که من هرکسی را بخواهم بتوانم بیاورم و هرکسی را که بخواهم بتوانم بیرون کنم. اگر این شرط مرا قبول نکنید نمی توانم این کار را قبول بکنم. از شما خیلی متشکرم، الان هم برمی گردم به شرکت نفت و درآن جا هم کسی به من ایراد نخواهد گرفت که چرا دیر آمدم. بنابراین، می روم سرجایم می نشینم کارم را می کنم. واقعا هم خیلی کار داشتم. حالا در پرانتز باید بگویم در همان موقع دستگاه روابط عمومی، که زیر دست امیرعباس هویدا بود، برنامه ای داشتند که آموزگاران و دبیرهای دبیرستان ها را آشنا بکنم با صنعت نفت، و از من خواسته بودند که نطق مفصلی در باره صنعت نفت ایران بکنم و نطقم را تقریبا تمام کرده بودم و فردای همان روز می بایستی نطق می کردم. بنابراین گفتم برمی گردم می روم سر کارم. علم گفت نه، هرکسی را بخواهی می توانی بیاوری و یا بیرون کنی. گفت دیگر چی؟ گفتم هیچی. ولی، به هرحال، برایم خیلی هم عجیب و هم هیجان آور بود. با تفضلی بیرون آمدیم. از تفضلی پرسیدم که آقا این جریان را شما چرا به من نگفتید؟ گفت نمی شد بگویم. ولی من خودم هم به عنوان وزیراطلاعات معرفی می شوم. حالا باید برویم بنشینیم کار بکنیم. البته علم به من گفت که بعداز ظهر باید برویم حضور اعلیحضرت. پرسید ژاکت دارید؟ گفتم نخیر، ژاکتم کجا بود. گفت شاید قواره دکتر علینقی کنی که قرار بود معاون نخست وزیر شود، به من بخورد. او یک ژاکت اضافی داشت و خودش هم باید می آمد. خلاصه با یک بدبختی یک چیزی تن مان کردیم که برویم هیئت وزیران و بعد هم معرفی بشویم حضور اعلیحضرت. ولی من هیچ گونه آمادگی نداشتم برای این کار.

بعد از این ملاقات رفتم به شرکت نفت که کاغذ هایم را جمع بکنم. در این ضمن در شرکت نفت همه خبر شده بودند. باقر مستوفی را دیدم. یک دوست بسیار خوب داشتم که بعد شد معاون وزارت کشور و چند ماه بعدش مرد، مهندس محمد ابراهیمی، که یکی از عزیزترین دوست های من بود و مرد خیلی خیلی بزرگواری بود. ابراهیمی اولین کسی بود که فهمیده بود و آمد در اطاق مرا بوسید. برایم خیلی جالب بود، به خاطر اینکه روز 6 بهمن که برای اصلاحات ارضی رأی گیری می کردند، برای من روز خیلی خاطره انگیزی بود. از منزلم که بیرون آمدم، از خانه ای که اجاره کرده بودم نزدیک دروازه شمیران، متوجه شدم مردم توی صف ایستاده اند. یک کمی باران می آمد، ولی مردم ایستاده بودند که رأی بدهند. مطلقاً تازگی داشت. هرگونه تبلیغاتی علیه رأی دادن برای اصلاحات ارضی بکنند، از نقطه نظر من که به چشم خودم دیدم مردم چه علاقه ای به این رأی گیری داشتند درست نیست. یعنی دیدم که مردم رأی می دهند. وقتی که رفتم به شرکت، یک صندوقی در سرسرای شرکت نفت گذاشته بودند، ولی چون باران خیسم کرده بود رفتم دفترم که بارانی را بگذارم. ابراهیمی که اطاقش کنار اطاق من بود سرش را کرد توی اطاق من گفت رأی دادی؟ گفتم نه، آمدم بارانیم را بگذارم و بعد بروم رأی بدهم. ولی این مرد، که اهل هیچ گونه تظاهری نبود، به من گفت بسیار کار بدی کردی. به خاطر این که ترا دیدند پائین، و تو نمی توانستی یک دقیقه تحمل خیسی را بکنی؟ اول رأی ات را بدهی بعد بیائی بارانی ات را آویزان کنی؟ زود برو پائین رأی بده. من و تو باید برای دیگران سرمشق باشیم. گفتم می خواهم این کار را بکنم. منظورم این است که او مردی بود که من فوق العاده برایش هم احترام داشتم و هم دوستش داشتم و آن مرد به من تبریک گفت. بعد رفتم پهلوی باقر مستوفی و بعد به مرحوم عبدالله انتظام زنگ زدم و مطابق ادبی که در سنّت ایرانی است از او اجازه خواستم. این مرد واقعا برای خیلی ها آموزگار بود. به من گفت خیلی خوشحالم. مقداری تعارف کرد. بعد گفت من یک توصیه می کنم. طوری رفتار بکن که روزی که کار دولتی را ترک کردی مردم رفتارشان را با تو تغییر ندهند. این تنها حرفی است که به تو می زنم. بعد دیگر بنده پرت شدم در دریای زندگی دولتی.

شما قبل از این، در مراحل مختلفی که گذرانده بودید، با شخص شاه ارتباطی داشتید؟ یعنی هیچ وقت دو بدو صحبت بکنید یا. . .

من شاه را دوبار دیده بودم. در 1959 مرحوم منصور، که رئیس هیئت نمایندگی ایران بود برای شرکت در کنفرانس سالیانه اکافه (کمیسیون اقتصادی آسیا و خاور دور وابسته به سازمان ملل) بود، چون من با دبیرخانه شورای عالی اقتصاد همکاری می کردم، از من دعوت کرد که برای شرکت در کنفرانس همراه او به استرالیا بروم. منصور که خیلی اهل تشریفات بود، با وجود این که هیچ لازم نبود، ترتیبی داد که این هیئت، که عبارت بود از مجیدیان، مهندس باقر مستوفی، منصور جهانبانی و من، برویم حضور اعلیحضرت و معرفی بشویم. این اولین باری بود که شاه را از نزدیک می دیدم. یک بار هم وقتی که کنفرانس نفت و گاز اکافه در تهران برقرار شد، و من هم همان طور که عرض کردم مسئول برگذاری این کنفرانس بودم، تمام اعضای کنفرانس نفت و گاز اکافه و مدیران ایرانی شرکت و کارمندان شرکت، از جمله من، رفتیم حضور شاه و شاه هم با ما دست داد. به جزاین دو مورد هیچ وقت شاه را ندیده بودم.

در شرفیابی که هیئت وزیران تازه را آقای علم معرفی می کرد، اعلیحضرت حرف خاصی به شما زدند؟

پس از این که همه را معرفی کردند، در کاخ اختصاصی، یعنی آن کاخی که در شمال غربی کاخ مرمر قرار گرفته بود، درآنجا جلسه داشتیم. من هم به عنوان تازه ترین عضو دولت ته میز نشستم. شاه گفت وزیراقتصاد می بایستی ببیند که چه کار بکند که این کارخانه ها را از حالت ورشکستگی و رکود بیرون بیاورد و به کار بیندازد و مقدار زیادی نگرانی خودش را در آن باره اظهار کرد، ولی جز این چیزی نگفت.

شما خیلی جوان بودید آن وقت. چند سالتان بود؟

درست 34 سال و یکماه.

وزرای دیگری که در کابینه بودند سنشان از شما بالاتر بود. اینها چطور با شما برخورد کردند؟ درگذشته به یاد ندارم وزیری به جوانی شما وارد وزارت شده باشد.

علم.

خود علم.

خود علم بود. برخورد با دیگران فوق العاده خوب بود. برای این که تفضلی را که خیلی خوب می شناختم و بقیه هم خیلی با مهربانی و خوبی با من روبرو شدند. یکی از آنها مرحوم بهنیا بود که مخالفت کرده بود با پرداخت حقوق من برای پیوستن به دفتر اقتصادی ایران در آمریکا. دیگری خانلری(38) بود که وقتی من در دبیرستان البرز بودم او در رشته طبیعی استاد فارسی بود. ولی در دبیرستان البرز، به ما که در رشته ادبی بودیم، دکتر ذبیح الله صفا(39) درس می داد. آن جا من خانلری را که یکی از دانشمندان ادب ایران آن روز بود دیده بودم. البته درآن زمان خیلی لاغر بود، بعد این بار دیدم که آب زیر پوستش رفته. ولی با بقیه آشنائی نداشتم. همه شان خیلی با محبت با من روبرو شدند.

کنفرانس اقتصادی اسفند 1341

شما به کدام وزارتخانه رفتید؟

من از روز بعد که شروع به کار کردم، اول رفتم به وزارت بازرگانی پیشین که روبروی وزارت دادگستری بود و ادامه ساختمانی که مال وزارت دارائی بود. در آنجا گمرک و وزارت بازرگانی متمرکز بودند. وزارت صنایع یک کاخ جداگانه داشت در جنوب وزارت دادگستری، یعنی کم و بیش روبروی کاخ گلستان. بنابراین فاصله چندانی اینها با هم نداشتند، یک فاصله 200، 300 متری باهم داشتند. من اول رفتم به وزارت بازرگانی. دلیلش این بود که در همان زمان تصمیم گرفته شده بود کنفرانس اقتصادی تشکیل بشود که به مسائل اقتصادی کشور برسد و ترتیبی بدهد که اقتصاد از رکود بیرون بیاید. فکر می کردند با تشکیل کنفرانس اقتصادی مسائل را حل می کنند. بنابراین روبرو بودم با تنظیم این کنفرانس اقتصادی، که هیچ کار اساسی اش انجام نشده بود. ولی از آن مهم تر این بود که یک ماه بعد باید مقررات صادرات و واردات جدید کشور را اعلام می کردیم و این کار خیلی سنگینی بود. در نتیجه من آن یک ماه اول کارم به کلی بیش از میزانی بود که در صورت عادی می توانستم تحمل بکنم. یعنی دقیقاً من سر ساعت 2 بعد از نصف شب یا به اصطلاح دیگر 2 صبح دفترم را ترک می کردم و 6 صبح دو مرتبه پشت میزم بودم. برای یک ماه من فقط چیزی حدود 3 ساعت درشب خوابیدم. البته بعد که تعطیلات نوروزی پیش آمد، برای جبران آن شاید روزی 11 ساعت تا 12 ساعت خوابم می برد. ولی در آن مدت، من، به تحقیق، بیشتر از روزی 3 ساعت نمی خوابیدم که بتوانم به هردوی این کارها برسم، و همراه با اینها شروع بکنم به انتخاب همکاران، و مشخص کنم برنامه هایمان چه باید باشد. به ویژه تنظیم مقررات صادرات و واردات همانطورکه گفتم، کار بسیار سنگینی بود، زیرا می بایست آن سیاستی را که من به آن اعتقاد داشتم روشن و مطرح کند. بنابراین فوق العاده ماه سنگینی بود.

ولی دراین ماه اوّل، تا کنفرانس اقتصادی تشکیل بشود، عمده فعالیت شما متوجه برگزاری این کنفرانس بود!

هردو بود. شش روز پس از این که من سر کار آمدم کنفرانس شروع به کار می کرد. خاطرم نیست، 5 ، 6 روز هم. . .

بله 8 اسفند در واقع . . .

8 مارس روز جهانی زن بود و اعلیحضرت هم هنگام گشایش کنفرانس اقتصادی در8 اسفند در این زمینه حرف هائی زدند، و اشاره کردند که با تجدید نظر در قانون انتخابات، که در رفراندوم 6 بهمن به تایید مردم رسیده بود، زنان هم حق رأی و حق انتخاب شدن به نمایندگی مجلس را خواهند داشت. مدت کنفرانس یک هفته بود. من باید هر روز در این کنفرانس شرکت می کردم و، همراه با این، تمام کسانی را که می خواستند با من ملاقات بکنند ببینم، چون من هم احتیاج داشتم یک مقدار زیادی اطلاعات از اشخاص بگیرم. در همان حال می بایستی همکاران خودم را به تدریج انتخاب بکنم و برنامه خودم را، به یک صورتی، قسمت اولش را دست کم، در موقع صحبت با افراد بخش خصوصی به آنها نشان بدهم. بدون هیچ گزافه گوئی کاری بی نهایت سنگین روی دوشم آمده بود.

در این کنفرانس اعلیحضرت صحبت می کند در باره اقتصاد بدون نفت و ایجاد شرکت های سهامی بزرگ و غیره. در مورد اقتصاد بدون نفت صحبت ایشان این است که ما بایستی صنایع و صادرات را به طوری افزایش بدهیم که بشود در واقع جایگزین آن درآمدی که از نفت می گیریم. شما چطور با این مسئله روبرو شدید؟ یعنی قبلا با شما صحبت شد؟ شما نطق شاه را نوشتید، یا خود شاه این کار را کرد؟ به خاطر دارید؟

پس از این که من به وزارت اقتصاد منصوب شدم دو بار با شاه ملاقات داشتم. بار اول شاه به آبعلی به اسکی رفته بود. علم به من گفت که اعلیحضرت مایلند نطقی که بهنیا می خواهد در کنفرانس اقتصادی بکند را ببینند و بخوانند. گفتند که تو در جلسه حاضر بشو و اگر نظری داری بگو. آنجا شاه را خیلی از نزدیک دیدم. با لباس اسکی بود. در اطاق محقر و سادهای نشسته بود و صحبت می کردیم. من فوق العاده تحت تأثیر رفتار شاه در جمع خصوصی قرار گرفتم. فوق العاده رفتار ساده ای داشت. درست 180 درجه برعکس آن چیزی که وقتی درجمع با مردم روبرو می شد. در واقع با یک آدم دوست داشتنی شما روبرو می شدید، فوق العاده دوست داشتنی، خیلی با ادب، خیلی علاقمند به این که به حرف های شما گوش بدهد، یک چنین مردی بود. آن روز بهنیا نطق خودش را خواند و من هم نظر خاصی نداشتم. واقعا نمی خواستم برای کسی که به تازگی همکارش شده ام و سنش هم از من خیلی بیشتر بود، آنجا شروع بکنم به بحث. در اتومبیل هم که با هم برمی گشتیم بهنیا خیلی از من تشکر کرد. درجلسه با شاه صحبت های دیگری هم پیش آمد. خاطرم هست که من به اعلیحضرت عرض کردم که این همه که ما می گوئیم صنعت داریم، ما صنعت نداریم، و گرفتاریش این است که کشاورزی هم نداریم. اعلیحضرت گفتند که چه شکلی کشاورزی نداریم؟ گفتم، مثلا شما اگر تعداد تراکتورهائی که در ایران هست مقایسه بکنید با یکی از ایالت های آلمان یا فرانسه، خواهید دید که هر ایالتی در آن دو کشور ده برابر کل تراکتورهای ما را دارد. حالا آنها کشاورزی دارند یا ما؟ بعد هم کشاورزی و صنعت دو چیز مختلف نیستند. روهرآلمان مرکز کشاورزیش هم هست. شاه خیلی علاقمند شد به این مسئله.

مسئله نفت به صورت دیگری پیش آمد، در یکی از نطق هائی که بعدا شاه کرد. شاه (به این نکته کمتر توجه می شود) صحبت این را کرد که دیگر ما در ایران اهمیتی نمی دهیم که این اشخاص که به مقامات مهم می رسند از کجا آمده اند و حالا به این جا رسیده اند. ما به لیاقت اشخاص نگاه می کنیم. داستان به این صورت بود که چند روز پیش از این نطق من اجازه خواستم و غلامرضا کیانپور و احمد ضیائی را به عنوان معاونان خودم حضور شاه بردم و دکتراحمد ضیائی را به عنوان معاون بازرگانی معرفی کردم. ضیائی در آن زمان رئیس اداره حسابداری سازمان برنامه بود. شاه از او پرسید شما چه تجربه ای در امور بازرگانی دارید؟ گفت این دوسال اخیر با عالیخانی ما در اطاق بازرگانی کار می کردیم، اصولا پیش از این که بروم به اروپا برای ادامه تحصیلاتم، در ضمن این که در دانشگاه درس می خواندم رئیس یک شرکت بازرگانی بودم و همان جا توانستم هزینه تحصیلات اروپایم را تامین کنم. شاه خیلی دقیق بود و پرسید خوب آن شرکت چه شد، ورشکست شد؟ گفت خیر قربان، آن شرکت ورشکست نشد. من کارمند بودم. آنجا مال من نبود. من از موقعی که تصدیق 6 ابتدائی خودم را گرفتم پدر و مادرم نمی توانستند به من کمک بکنند برای تحصیل، و من از روزی که رفتم به دبیرستان رفتم درحجره ای شاگرد حجره شدم و به تدریج درجه ام رفت بالا تا شدم مدیر شرکت. شاه تکان خورد و روزی که برای کنفرانس اقتصادی آمد، یکی از چیزهائی که به آن اشاره کرد این بود که ما دراین کشور توجه به لیاقت افراد می کنیم. الان جمله اش دقیقا یادم نیست، ولیکن فوق العاده معنی دار بود. البته داستان ضیائی همانندی داشت با سرگذشت پدرش. ولی او احساس غرور می کرد که حالا خودش این امکان را برای دیگران فراهم می کند. در هردو ملاقاتی که با شاه داشتم، وقتی صحبت کشاورزی و صنعت شد، چون من خودم در شرکت نفت بودم و از آن طرف می آمدم، به مسئله نفت البته اشاره کردیم، ولی اشاره گذرا، یعنی این که در هرحال ما نمی توانیم تنها به امید این که نفت داریم زندگی بکنیم.

درباره انقلاب سفید

لوایح ششگانه انقلاب سفید دو سه هفته قبل از این که شما وزیر بشوید به رفراندوم گذاشته شده و با اکثریت زیادی مورد قبول قرارگرفته بود. از طرف دیگر واکنش های شدیدی در برخی از بخش های جامعه، از آن جمله روحانیت و صاحبان اراضی ایجاد شده بود. و بعد، البته، چون انقلاب سفید آغاز شرایط تازه ای بود، لابد بسیاری از دیگران هم راجع به جریاناتی که داشت اتفاق می افتاد دچار تشویش بودند. شما این شرایط تازه را چطور می دیدید؟

با یک روحیه خیلی مثبت و فوق العاده خوب. من احساس می کردم که شاه به عنوان یک رهبر اصلاح گری شروع به کار کرده است. بسیاری از دوستان چپ من معتقد هستند که هرگونه صحبتی در دوران شاه با 28 مرداد 32 شروع می شود. ولی من معتقد هستم که می شود دوران شاه را با آن دورانی که واقعا شاه رهبری می کرد، با اصلاحات اجتماعی و 6 بهمن، شروع کرد. هیچ ایرادی ندارد. شاه درآن موقع به تحقیق از نقطه نظر اجتماعی به اوج قدرت خودش رسیده بود. البته یک دوران پیش از آن هم بود که شاه محبوبیت فوق العاده ای پیدا کرده بود، ولی آن جنبه سیاسی داشت، زمانی بود که آذربایجان آزاد شد و شاه پس از آن بازدید تاریخی خودش به تهران برگشت و بنده به عنوان یک دانشجو دربرابر دانشگاه تهران، مثل بقیه، برایش تظاهر می کردم. این مرد، خاطرم می آید، که در جیپی ایستاده بود و در نهایت ادب مرتب در حال سلام دادن بود. ولی مردم نمی گذاشتند که اتومبیل رد بشود. در خیابان نه گاردی دورش بود نه کسی، هیچ کس. خاطرم می آید که سرتیپ یا سرلشکر دفتری(40)، نمی دانم مقامش چه بود، سعی می کرد با باطوم کسانی که جلوی ماشین را گرفته بودند و نمی گذاردند ماشین حرکت کند، را کنار بزند که دست کم این ماشین بتواند حرکت بکند. آن روز شاه در اوج محبوبیت سیاسی اش بود. ولی این بار، یعنی در پایان سال 1341، شاه کسی بود که دست به کار اصلاحات اساسی و اجتماعی شده بود. خاطرم می آید روزی که شاه آن نطق معروف را درقم پیش از رأی گیری 6 بهمن کرد. اگر اشتباه نکنم، روز جمعه بود، به هرحال یک روز تعطیلی بود، چون من رفته بودم به شهریار پهلوی پدرم. پدرم کشاورز بود. باغداری می کرد و روزهای تعطیل اگر می توانستم با خانواده آن جا می رفتیم و بقیه افراد خانواده نیز آنجا جمع بودند. هیچ وقت ما حوصله گوش کردن به رادیو تهران و خبرهای ایران، که فوق العاده خسته کننده و بی ربط بود، را نداشتیم. آن روز، خاطرم می آید، که همه خانواده در سکوت مطلق مشغول گوش دادن به این سخنرانی بودیم، که استثنائی بود. شاه درنهایت زبردستی صحبت کرد و همه را تحت تاثیر قرار داد. روحیه فوق العاده ای در همه ایجاد شده بود. پدرم خودش بهره ای از اصلاحات ارضی نمی برد، ولی همیشه به ما می گفت که این سیستم ناعادلانه باید یک روزی از بین برود. پدرم چند روز بعد هم برایم تعریف کرد که در روز 6 بهمن، در روستاهای کوچک منطقه شهریار که صندوق نداشتند، خود روستائیان کامیون کرایه می کردند و با کامیون می رفتند به نزدیک ترین صندوق که رأی بدهند، از جمله در تمام املاک وقفی. می خواهم به شما بگویم که پس از انقلاب ملاها سعی کردند زمین های وقفی را پس بگیرند، ولی کشاورز زمین می خواست و شاه درست دستش را روی رگ خواب کشاورزان گذاشته بود. البته نباید زحمتی که دولت امینی کشید و به خصوص شخص ارسنجانی(41)، که با همه مشخصاتی که داشت، در آن مورد کار فوق العاده ای انجام داد را فراموش کرد. شاه هم به هر دلیل، رقابت برای اینکه از ارسنجانی عقب نیفتد یا هرانگیزه دیگری سخت دنبال اصلاحات ارضی بود. به گمان من، شاه خودش هم به این کار اعتقاد داشت. همیشه گفته ام که رویهمرفته من وقتی به شاه فکر می کنم، از خود می پرسم اگر او پادشاه نبود و خانواده اش یک خانواده معمولی ایرانی بود چه می کرد. می توانم تصور کنم که قاعدتا می رفت به دانشکده فنی، چون به مسائل فنی خیلی علاقمند بود و خوب هم می فهمید. می شد یک مهندس. بعد هم به احتمال قوی از اعضای حزب ایران می شد، چون یک نوع گرایش دست چپی سوسیالیستی در نهادش بود. ادا در نمی آورد، واقعا این گرایش را داشت.

در هرحال این اتمسفری بود در آن ماه بهمن 1341 که ما درآن زندگی می کردیم. یعنی مسئله اصلاحات ارضی برای کسانی که می دانستند و دیده بودند ازنزدیک که پیش از آن چه بوده و حالا چه اتفاقی افتاده فوق العاده مهم بود، و من به خاطر حرفه پدرم ازخیلی نزدیک بازمین وخاک روبروبودم. برنامه فوق العاده ای بود. البته سال اولی که برگشته بودم به ایران، خاطرم می آید،مطالعه ای کردم در باره مسائل ارضی درایران، که گزارش آن را به جمشید آموزگار(42) دادم که آن موقع وزیرکشاورزی بود. دراین گزارش آمده بود که در کردستان یکی از بزرگ ترین مالکان کردستان، که حالا نیازی نیست که نام ببرم، در املاک وسیع خود درست کردن مدرسه را قدغن کرده بود، چون، می گفت، روستائیان، به اصطلاح او و به گمان او، اگر فهمیده بشوند دیگر او را قبول ندارند. درست هم می گفت. اگر فهمیده بشوند چرا او را قبول بکنند. و یک مالک با وجدانی که زمین هایش در زمین های این مالک بزرگ محاصره بود، تنها محلی که پیدا کرده بود طویله ای بود که متعلق به او بود، که در اختیار بچه ها گذاشته بود که آنجا بروند درس بخوانند. اینها تبلیغات و افسانه نیست. اینها چیزی است که در کشور اتفاق افتاده بود و یک باره ما در برابر خود می دیدیم که مردی آمده و می رود به قم و درآنجا اعلان می کند که من می خواهم اصلاحات ارضی انجام بدهم. و اظهارات او اثر مثبت گذاشته بود روی بسیاری از کسانی که من با آنها تماس داشتم، روی طبقه جوان کشور.

به خاطرم می آید که کمی پیش از اصلاحات ارضی ترجمه کتاب دومی را هم شروع کرده بودم و قرارداد بسته بودم با موسسه فرانکلین و در حال ترجمه بودم. در مؤسسه روبرو شدم با یکی از دوستانم که ازمترجمان زبردست ایران است و درضمن هم درگذشته ازتوده ای های سرشناس بود. او به مزاح به من گفت که من هم طبق دستور رهبرمان رفتار کردم. گفتم رهبرتان کیست؟ گفت شاه. گفتم منظورت از این حرف چیست؟ گفت منظورم این است که من هم در 6 بهمن رفتم و رأی دادم و رأی مثبت دادم. و برای اطلاع، تو باید بدانی که درگذشته ما در حزب توده تصمیم گرفته بودیم که روی اصلاحات ارضی زیاد اصرار نکنیم، به خاطر این که درآن شرایط زمانی و مکانی برای ما گرفتاری ایجاد می کرد. تنها حرفی که می زدیم این است که بزرگ مالکی را باید از میان برد، ولی صحبت این که کسی که ملک دارد اصولا باید زمین هایش را تقسیم بکنیم، چنین گفتگوئی را ما نمی کردیم و مصلحت نمی دانستیم. ولی این مرد جرأت کرده و آن چیزی را که ما دست چپی ها نمی خواستیم علنا اعلام کنیم دارد انجام می دهد. ولی حالا این صحبت ها پیش آمده که آمریکائی ها فشار آوردند و گفتند این کار را بکن. شاید هم اسناد و مدارکی در این زمینه وجود داشته باشد، ولی شاه خودش هم اعتقاد داشت و این کار را کرد. من تردیدی ندارم. بعداً اشتباه کرد و زیاده روی کرد و مرحله دوّم اصلاحات ارضی را مطرح کرد و زمین های خرده مالکین را نیز تقسیم کرد، ولی اعتقاد داشت به این کار. بنابراین بین جوان ها اتمسفر خوش بینانه ای نسبت به اقدامات اجتماعی شاه وجود داشت. به هرحال اینها همه نوید می داد که این کشور دارد تکان می خورد و یک کاری از خودش انجام می دهد. رویهم رفته یک جوّ خوش بینانه و مثبتی بین طبقه فعال کشور، طبقه جوان کشور، آن موقع وجود داشت. پس وقتی که من به وزارت اقتصاد آمدم یک چند ماهی را به این گونه گذرانده بودم و از نقطه نظر فکری آمادگی کامل داشتم که در حد توانایی خود هر خدمتی را که می توانم انجام بدهم، و هرگونه فکر که پیش از آن راجع به مصدق و 28 مرداد داشتم به کنار بگذارم و دنبال آینده بروم.

وقتی که شما به عنوان وزیر وارد کابینه شدید اسم خمینی را شنیده بودید؟

ابدا.

هیچ آگاهی نسبت به این که چنین فردی هست نداشتید؟

نخیر، اصلا من نشنیده بودم. این یکی از دردهای نبود دمکراسی است. به عقیده من اگر آزادی گفتار و نوشتار داشتیم و دقیقا طرز فکر خمینی و دیگران مانند او را نویسندگان آن روز آشکار می کردند، چشم بسیاری از افراد تحصیل کرده را باز می کردند و اصلاحات ارضی اثر منفی روی برخی از آنها نمی گذاشت. اثر منفی روی کشاورزان که حتما نگذاشت، به خاطر این که کشاورز زمین می خواهد. بحث نیست. یعنی در واقع طبقه روحانیون متوجه نبودند آن اکثریت مردم و یا مشتریان خودشان طرز فکرشان چی هست. حالا می توان وضع را با آن چه در یک دموکراسی پیش می آید مقایسه کرد. در جریان جنگ فالک لند خانم تاچر، که نخست وزیر محافظه کار انگلیس بود، وقتی که در برابر آرژانتین ایستاد، حزب کارگر انگلیس فکر می کرد که باید مخالفت کند، چون محافظه کاران سر کار هستند. بعد کارگران کشتی سازی گفتند که ما حاضریم دو شیفت (shift) کار بکنیم به جای یک شیفت، که ناوگان ما زودتر آماده بشود و این توهینی را که آرژانتینی ها به ما کردند جواب بدهیم. تازه حزب کارگر فهمید که طرز فکر مشتریان خودش را هم نمی داند. در آن زمان هم در ایران روحانیون کشور آگاه نبودند که اکثریت مردم که از آنها پیروی می کردند، از آنها تقلید می کردند، در این زمینه ها آنها را قبول نداشتند. ولی، خوب، افکار و عقاید خمینی و امثال او را به اطلاع مردم نرساندند و درنتیجه نه فقط مردم معمولی بلکه طبقه روشنفکرکه قاعدتاً می توانست به این نوع مسائل علاقمند باشد و احیانا بتواند خودش مُبلغ اصلاحات اجتماعی باشد در این اصلاحات فقط تماشاچی بود.

شاه، علم و واقعه 15 خرداد42

شاید سه ماه یا چهارماه بعد از این که شما وزیر شدید واقعه 15 خرداد رخ داد. نخست وزیر در این واقعه نقش عمده ای را ایفا کرد، یا، حداقل، این طور گفته می شد که ایفا کرد. وقتی این اتفاق افتاد، آیا درکابینه مسئله مطرح شد و راجع به آن صحبت شد که چه باید کرد؟

بله، از گوشه و کنار خبر می رسید که تشنج در میان بازاری ها و روحانیون و بزرگ مالکان هست، و همچنین جبهه ملی هم با این اصلاحات مخالف بود. در هیئت وزیران صحبت خاصی نمی شد مگر این که موردی پیش بیاید که اشاره ای بشود. در یک مورد خاطرم هست علم گفت که در قم چند نفر از این طلبه ها تظاهراتی کرده بودند، ولی توی سرشان زدم. و به یک طلبه ای که کُشته شده بود اشاره کرد، همچین چیزی، یعنی در همین حد یک اشاره خیلی کلی کرد. خارج از اینها مطلقا آمادگی ذهنی نداشتیم که خبری می شود. علم هم به روی خودش نمی آورد. تنها چیزی که ما شنیده بودیم این بود که فارس هم شلوغ شده و آنجا هم خان ها شروع کرده اند به یاغی گری. اطلاعات ما در همین حد بود. در نتیجه من می توانم به شما بگویم آن روزی که 15 خرداد بود خود علم آمادگی کامل داشت؛ روزها بود که او داشت کار می کرد؛ ولی چیزی به ما نگفته بود. خیلی مرد تو دار و خونسردی بود. پیش خودش فکر می کرد که اگر اتفاقی می افتد، دلیلی ندارد که بی جهت یک حالت ترس و نگرانی در بقیه ایجاد بکند.

من خوب به خاطر دارم که عباس آرام43 وزیر خارجه وقت، که بسیار مرد خوبی بود، از من دعوت کرده بود که بروم به وزارت خارجه چون می خواستند با انگلیس ها مذاکراتی در باره بحرین بکنند. او به من گفت با آشنائی که درباره خلیج فارس داری دلم می خواهد تو هم با من باشی. من البته با آرام در مورد بحرین بارها صحبت کرده بودم و شدیداً معتقد بودم باید ما از ادعای خودمان صرفنظر بکنیم برای این که خیلی مهم تر است که بتوانیم چیرگی بر همه خلیج فارس از جمله خود بحرین داشته باشیم. با پس گرفتن این ادعا، شیوخی که از عربستان سعودی، ناصر آن زمان، و غیره وحشت دارند، خواه ناخواه می آیند طرف ما. احتیاج نداریم که یک چنین خاری در برابر خودمان ایجاد بکنیم. به هرحال از من دعوت کرده بود که به وزارت خارجه بروم و بنابراین من صبح با او جلسه داشتم. از آنجا که برگشتم به وزارت خانه، از خیابان خیام، روبروی پارک شهر، می گذشتم. در آنجا دیدم که جمعیتی در خیابان هستند و نمی توانم بپیچم بروم جلوی وزارت خانه. در ضمن صدای تیر شنیدم و چون نمی توانستم با اتومبیل بروم جلوی وزارت خانه همان جا پیاده شدم و از در پشت وزارت خانه در را باز کردند و من رفتم تو. بعد صدای تیر بیشتر شد و تازه فهمیدم که اتفاق وسیع تری در شهر می افتد. از پنجره وزارت اقتصاد به خوبی می دیدم که در پارک شهر ریختند و کتابخانه پارک شهر را آتش زدند. جریانی که من هم مثل بسیاری کسان دیگر دیدم. بعد از ظهر آن روزما جلسه هیئت وزیران داشتیم. البته پیش از ظهر من با علم تماس گرفتم. علم فوق العاده خونسرد بود. گفتم که من با اجازه او مایل هستم به تدریج کارمندان را بفرستم خانه شان، چون با آن وضعی که در شهر هست مصلحت نیست در وزارتخانه بمانند. او هم قبول کرد. به تدریج، اول خانم ها و سالمندان، و بعد تمام کارمندان را مرخص کردیم. بعد خودم رفتم منزل. بعداز ظهر جلسه هیئت وزیران داشتیم. تازه دیدم که نزدیک نخست وزیری هم تانک در خیابان پهلوی گذاشته اند، یک تعداد سرباز در خیابان ها هست و یک حالت اضطراری و حکومت نظامی هم اعلان کرده اند. ولی درجلسه هیئت وزیران که رفتیم علم فوق العاده آرام، خندان و شوخ تر از همیشه بود، و رفتارش نشان می داد که آدمی است که در یک مرحله بحرانی اهل تسلط برجریانات است.

ولی، خوب، برای من و طرز فکر من، این حوادث فوق العاده ناراحت کننده بود و فکر می کردم چطور درکشوری یک چنین اصلاحاتی می کنند یک عده در خیابان می ریزند و کار به این جا می رسد. این بود که در هیئت وزیران گفتم که من نمی دانم ریشه این امر کجاست و خبر ندارم. خاطرم نیست همان روز گفتم یا درجلسه بعد، ولی گفتم به هرحال ما به عنوان دولت مسئولیم، برای این که نتوانستیم کاری بکنیم که این اتفاقات نیفتد. چطور ممکن است که کارهای بزرگ نتیجه اش این بشود. چون مسئول هستیم، پیشنهاد می کنم خسارت وارده به تمام کسانی که آسیب دیده اند را جبران بکنیم. خیلی هم تند صحبت کردم. (اتفاقا تعجب کردم وقتی بعد دیدم که در نظام جدید ایران آن صورت جلسه هیئت وزیران را چاپ و منتشر کردند. نمی دانم شما دیدید یا نه.) بعد باهری(44) که وزیر دادگستری بود هم در همین زمینه صحبت کرد، مرحوم خوش بین(45)، وزیر مشاور، هم در همین زمینه صحبت کرد. چندین نفر دیگر خیلی آزادانه حرف زدند. به هرحال چندین نفر صحبت کردیم و علم آزادی کامل می داد. یعنی صحبت های ما صحبت های تندی بود. بعد هم پذیرفت و گفت خیلی خوب، خودتان بنشینید کمیسیون تشکیل بدهید و ببینید چه شکلی می شود یک راه حلی برای کسانی که خسارت دیده اند پیدا کرد. ولی می گویم آن حرفی را که من زدم که من دولت را مسئول می دانم چون نمی بایست یک همچین اتفاقی می افتاد برای این که اگر درست کار کرده بودیم به چه دلیلی باید کسی در خیابان بریزد، یک همچین حرف هائی را ابتدا به ساکن زدیم و هیچ اتفاقی هم نیفتاد. آن موقع خیلی وضع فرق داشت، هیئت وزیران باهیئت وزیران چند سال بعد یا ده سال بعدش یک دنیای دیگری بود. آن زمان نکات را جدی می گرفتیم و خیال می کردیم که جدی است.

دراین جلسه علم گفت یک کمیسیون تشکیل بدهید از وزیر کشور، دکتر پیراسته(46)، وزیر دادگستری، باهری، و عالیخانی و ما هم فوری جلسه ای تشکیل دادیم. اول گفتیم که چون خودمان نمی رسیم ببینیم که چه اتفاقی افتاده و چه کسانی خسارت دیده اند و چقدر دیده اند، بیائیم و نماینده ای از طرف خودمان معرفی بکنیم که کارها را آن سه نماینده انجام بدهند، و بعد در یک جلسه ای کل کار را به اطلاع ما برسانند. ما پیشنهاداتی را که تصویب می کنیم به هیئت وزیران ببریم و آنها تصمیم قطعی را بگیرند. من به عنوان نماینده خودم یکی از خوشنام ترین بازاری ها، که خیلی آلودگی تجارتی نداشت، شخصی به نام حاج آقا رضا مجد که خیلی هم مورد احترام طبقه روحانی بود، را معرفی کردم. با هم از پیش به خاطر اتاق بازرگانی، البته عضو اتاق نبود امّا با آن جا رفت و آمد داشت، آشنا شده بودیم و فوق العاده برایش احترام داشتم. مردی بود خیلی مذهبی و بی نهایت پاک و بسیار خوب بازار را می شناخت. بعد وزیر کشور، پیراسته، با من صحبت کرد که کی را انتخاب بکنم. گفتم شما می توانید ستاره فرمانفرمائیان(47) را انتخاب بکنید، برای این که در این کارهای اجتماعی خیلی وارد است. او خیلی خوشحال شد. گفت همین را انتخاب می کنم و ستاره فرمانفرمائیان شد نماینده وزارت کشور. دکتر باهری هم یکی از قضات بسیار خوشنام دادگستری را معرفی کرد و خاطرم نیست که بود. در اولین جلسه ای که ما با آن سه نفر داشتیم، حاج آقا رضا مجد از این که کنار یک زن بی حجاب نشسته خیلی ناراحت بود. دستش را طوری گذاشته بود که او را نبیند و ستاره هم با بردباری و بزرگواری همیشگی خودش، که آشنا به این چیزها بود، لبخندی می زد و چیزی نمی گفت. بعد این سه نماینده رفتند دنبال کارشان. چند هفته بعد که برگشتند و دو مرتبه ما با این سه نفر جلسه داشتیم، دیدم حاج آقا رضا مجد می گوید ستاره خانم کجا می نشینی من باید پهلویت بنشینم. در عرض این مدت اینها خیلی با هم دوست شدند. به شوخی گفتم حاج آقا شما چطور به ستاره این قدر نزدیکید، آخر این زن بی حجاب است. گفت این زن مقدس است. من این را در کارش دیدم، این زن مقدس است، من به این چیزها توجه ندارم. این اتمسفری بود که درش ما کار می کردیم. بعد البته همه اینها در برابر ستاره لنگ انداخته بودند، برای این که ستاره آموزشگاه عالی خدمات اجتماعی را داشت و جوان هائی که آنجا تربیت کرده بود، می رفتند به سراغ این که دانه دانه خانواده هایی که کسی از آنها کُشته یا زخمی شده بود را گیر بیاورند. ما توانستیم 83 یا 84 نفر را پیدا کنیم که متأسفانه در این جریانات مرده بودند. بیشترشان کنار خیابان ها بودند و در حوادث تیراندازی از بین رفته بودند. یک عده ای هم آسیب هائی دیده بودند، مثل کسی که سفره اش را در کنار شمس العماره پهن کرده بود که استکان بفروشد و استکان ها در این شلوغی لگد مال شده بود. کسی که شیشه های مغازه اش شکسته بود. آنجا جائی بود که حاج آقا رضا مجد می گفت به این باید 150 تومان داد، به آن یکی 1200 تومان داد. و وقتی که می گفت، شاید با 5 درصد اختلاف، رقم صحیحش معلوم می شد. بعد ما تصمیم گرفتیم به تمام خانواده هایی که سرپرست شان را از دست داده اند مقرری بدهیم و هزینه تحصیل بچه هایشان را تا زمانی که تحصیلاتشان را تمام کنند، از جمله تحصیلات دانشگاهی، تامین کنیم و عنوان اقلام هزینه را در بودجه دولت بگذاریم. برای مشخص کردن کارهای اجرائی مربوط به سرپرستی خانواده ها و این که بعداً چطور زندگانی می کنند یک روز کار کردیم، که خوب روشن باشد که به چه صورت از این خانواده ها حمایت خواهد شد. واقعاً یک نمونه بود این کاری که کردیم. نتیجه را بردیم به هیئت وزیران. علم که مرد قاطعی بود در این کارها و بقیه اعضاء هیئت وزیران با کمال میل همه را قبول کردند. تا شب انقلاب 1357 هنوز کسانی بودند که از بودجه نخست وزیری از این بابت پول می گرفتند. تمام آن بچه ها تربیت شدند و تمام آن خانواده ها به صورت خوب ازشان نگهداری شد و کسانی که خسارت دیده بودند همه خسارتشان را پس گرفتند. این خیلی جالب است. چون بیشتر اینها خرده پا بودند، اثر فوق العاده خوبی در طبقه بازرگان، بازاری و مردم معمولی گذاشته بود. آنهائی که خبردار بودند که چه کار می کنیم. ولی باز هم متاسفانه ما چون هیچ وقت حرف آن را نمی زدیم و خبر این اقدامات پخش نمی شد مردم هیچ وقت از این جریان آگاه نشدند. بنابراین در یک نظام سربسته ای که شما دموکراسی ندارید، خیال می کنید که کارتان را بهتر انجام می دهید، اما در واقع کارتان را درست انجام نداده اید.

این جریانی بود که درباره 15 خرداد باید بگویم، که البته همراهش جریانات فارس هم بود. در فارس هم، پس از زدو خوردهای اولیه، دولت خیلی با محکمی رفتار کرد. سرانی را که گرفتند، فکر می کردند مثل بارهای پیشین که یاغی شده بودند بخشوده می شوند، و تاشبی که قرار بود اعدام بشوند، چون دادگاه حکم اعدام علیه آنها صادر کرده بود، می خندیدند، چون خیال می کردند که دولت شوخی می کند. واقعا چندین بار از این احکام داده بودند. امّا، آن روز بعد که واقعا برده بودند که اعدامشان بکنند، تازه فهمیدند که کجای کار هستند و یک مرتبه آن سنت قدیمی ضعف دربرابر خان ها و قلدرهای محلی پایان یافت. این کارهائی بود که علم در نهایت قدرت انجام می داد.

می گویند علم آن روز به شاه گفته بود که اجازه بدهید من تصمیمات مربوط به جلوگیری از وقایعی که اتفاق می افتد را بگیرم، و به خاطر قاطعیت علم است که جلوی این غائله سریعا گرفته شد. شما اطلاع مستقیمی از این جریان دارید؟

شاه و علم از جریانات اطلاع کامل داشتند. شاه از چند روز پیش دستور داده بود که دو لشکر تهران در اختیار علم خواهد بود. به رئیس شهربانی و فرمانده گارد شاهنشاهی دستور داده بود دستورهایی که علم می دهد را اجرا کنید. بنابراین این کار پیش بینی شده بود و علم هم از چند روز پیش خودش حتی به کلانتری ها می رفت و سرکشی می کرد. موضوع کلانتری ها را خودش بعداً به من گفت. دوست خیلی نزدیکش صادق عظیمی، که در ژنو زندگانی می کند، او هم همان موقع به تهران آمده بود و شاهد عینی بود در آن جا. بنابراین روزی که این جریانات حادث شد شاه خیالش راحت بود چون کارها را به علم سپرده بود. یکی از کسانی که آن روز شرفیاب بود و شاهد واکنش شاه بود خونسردی شاه را تایید می کرد و می گفت وسط گزارش یک باره صدای تیراندازی آمد و صدا زیاد شد و او گزارش خودش را برید و ادامه نداد. شاه گفته بود چرا گزارشت را ادامه نمی دهی؟ او اشاره کرد به تیراندازی و شاه گفته بود که به ما چه مربوط است، شما گزارشتان را بدهید. به عبارت دیگر، شاه از یک طرف به عقیده من خودش می دانست که درآن کاری که کرده مردم با او هستند وکاملا احساس می کرد که درجریان رأی دادن 6 بهمن با علاقه شرکت کرده اند. برای این که خودش بهتر از همه می دانست که اگر قراراست اخذ رأی قلابی باشد، چه شکلی باید ترتیبش را بدهند ومردمی که این جا رأی دادند، و واقعا هم داده بودند، را پشت خودش می دانست. ولی، ازاین گذشته، احساس می کرد کسی که عامل اجرای دستورات اوست واقعا می تواند این کاررا بکند. علم مسئول کار شد. علم، بعداً که برای من این حادثه را تعریف می کرد، می گفت بعضی از نظامی ها که بعدها اظهار شهامت وشجاعت می کردند، آن روزخودشان را باخته بودند. ولی ازدو نفر خیلی تعریف می کرد. یکی نصیری رئیس شهربانی بود. می گفت خونسرد مطلق بود. یکی هم اویسی. این دو نفر فوق العاده خونسرد بودند و دستوراتی که به آنها می دادند درست همان را انجام می دادند.

برای نظامی خیلی مهم است که مقام غیرنظامی که رئیس اوست و به او دستور می دهد، دستورش را روشن بدهد. آن وقت، آنها هم کارشان را خوب انجام می دهند. ولی اگر خود رئیس هم نداند که چی می خواهد، آن وقت نظامی بدبخت هم گیر می کند. در جریان 1357 یکی از بدبختی ها این بود که این نظامی ها را ریخته بودند در خیابان و از فرمانده بالاشان گرفته تا پائین نمی دانستند برای چی اینها درخیابان هستند. ولی در15خرداد خیلی خوب می دانستند. برای این که آن مقامی که در بالای اینها قرار گرفته بود، می دانست که چی می خواهد از اینها و به آنها دستور می داد و دستور را اینها اجرا می کردند. آن وقت، این شهامت می خواهد که در چنین شرایطی به سرباز بگویند که بزن. چون خود علم برای من تعریف می کرد که باجناق او، یعنی شوهر خواهر خانم علم، که پزشک بود و در بیمارستان بازرگانان کار می کرد، دیده بود یک نفر از دیوار می خواست بیاید بالا و در راه از دست نظامیان تیر خورده و افتاده. بقدری ناراحت شده بود که تلفن را برداشته بود و ناسزاهای رکیک به علم پای تلفن گفته بود، که تو شرم نداری مردم را این طور می کشی. از علم پرسیدم شما چه کردید؟ گفت هیچی، حرف هایش را گوش کردم و بعد گوشی را گذاشتم و می دانستم که نمی فهمد چی می گوید. این مرد خونسردی لازم را داشت.

البته در غروب 15 خرداد همه از خود سوال می کردند که فردا چه اتفاقی می افتد. علم درجلسه هیئت وزیران گفت که شب را درنخست وزیری به سر خواهد برد و به همه ما یک شماره تلفن داد و گفت این تلفنی است که امروز نصب کردم و فقط هم زنگی که می زنید باید یک کار مهمی اتفاق افتاده باشد. بی جهت به من زنگ نزنید، برای این که من خیلی این چند شب کم خوابی داشتم، می خواهم امشب بخوابم. ولی علم در ضمن هم رفته بود به کاخ، موقعی که شاه در سعد آباد بود. می گفت وقتی که آنجا رسیدم، دیدم ایادی و چند نفر دیگر شروع کرده بودند شعری را که در توفیق بود به صورت نوحه خوانی خواندن، برای این که همه شان فکر می کردند که این جریان باعث می شود که علم از کار بیفتد، و آنها مسخره بازی در می آوردند. علم می گفت این ها مدعی بودند که می خواهند روحیه شاه را خوب بکنند، ولی در واقع بدجنسی علیه من می کردند. می گفت وقتی که پهلوی شاه رفتم دیر شده بود و سر شام نرسیدم. شاه گفت که شام خورده اید؟ گفتم نه. گفت برایت شام نگه داشتیم. این هم باز همان حالت انسانی شاه است که خیلی سنگ تمام گذاشته بود. علم گفت من مشغول خوردن شام شدم و شاه با من حرف می زد و من گزارش می دادم و ایادی و چند تن دیگر به نوحه خوانی خود ادامه می دادند. یک دفعه شاه برگشت و گفت اینها کی هستند این صداها را از خودشان در می آورند. همه فهمیدند که باید ساکت بشوند، و رفتند. گفت بعد تمام حرف هایم را زدم. شاه گفت، خوب، امروز گذشت، ولی فردا چه می کنی؟ و نگران بود. پس از آن آرامش روز، ته دل نگران بود. پرسیدم نگرانی اعلیحضرت از بابت چیست؟ گفت فردا می گویند درفلان و فلان نقطه می خواهند تظاهرات بکنند، ما چه می توانیم بکنیم. گفتم اعلیحضرت از من می پرسید که ما چه می توانیم بکنیم؟ گفت بله. گفتم من اولین کاری که می کنم دست می گذارم زیر. . . اعلیحضرت، اگر دیدم وزن دارد پدری از اینها در بیاورم که آن سرش نا پیدا است؛ اگر دیدم نه، هیچ وزنی ندارد، سوار هواپیما می شوم می روم. شاه خندید و گفت پس منظورتان این است که اگر شلوغ کردند باید بزنید. گفتم راه دیگری ندارد، باید بزنیم. شاه خیالش راحت شد.

این که می گویند که علم دستور داده به افسران که بروند و بزنند و گفته که من می خوابم تا کارتان تمام نشده مرا بیدار نکنید، در واقع مسبوق به این مطلب دیگراست، یعنی بعد از این که آن روز تمام شده و شب . . .

شب خبری نبود. البته به فرماندهان نظامی عین همین حرف را زده بود که اگر اتفاقی افتاد مرا بیدار کنید، ولی مزاحم خوابم بی جهت نشوید.

در لوایح ششگانه، ماده اول مربوط به قانون اصلاحات ارضی بود که قبلا هم مطرح شــــده بود و یکی دو تا ماده که ارتباط به کار ما ندارد، مثل ماده پنجم که مربوط به تغییر قانون انتخــــابــات و اعطای حق رأی به زنان است و نیز ماده مربوط به سپاه دانش. ولی سه مورد دیگر اینجا هست که یکی مربوط است به لایحه ملی کردن جنگل ها، و دو تای دیگر مربوط به کارگران است، که مربوط به تقسیم ســـود سهام و فروش کارخانجات دولتی می شود. برداشت شما راجع به این دو سه مطلب چی بود؟

هیچ ایرادی این کارها نداشت. البته سهیم شدن کارگران در سود کارخانجات بیشتر جنبه تبلیغاتی داشت و در عمل این سهیم شدن تبدیل شد به پرداخت یک ماه حقوق اضافی به کارگر، و هیچ نقش بزرگی بازی نکرد. چیزی که خیلی مهم تر بود فروش کارخانجات بود. به خاطر این که شما در نظر بگیرید ما در1341 و بعد 42 هستیم که می شود 1963. آن چیزی که در دهه80 در جهان باب شد به نام Privatization، که به فارسی بسیار زشتی ترجمه شده خصوصی سازی، این را ما 20 سال زودتر در ایران انجام دادیم. رفتیم دنبال این که کارخانجات دولتی را به بخش خصوصی بفروشیم و این کار انجام شد. یک مقدار کارخانه ای هم که در فهرست فروش نبود، به وزارت اقتصاد آمد، چند تا از آنها را هم ما به تدریج فروختیم به بخش خصوصی. بنابراین ما با هیچ گونه مانعی روبرو نبودیم و نسبتا آسان توانستیم این کارها را انجام بدهیم. البته یک دستگاهی درست کردیم به نام شرکت کارخانجات به مدیریت عامل مهندس محمد قره گوزلو. چند نفر از آن مهندسان قدیمی کار کُشته کارخانجات عضو هیئت مدیره آن جا بودند، و آنها هم کارشان را در نهایت بی نظری انجام دادند. واقعا درنهایت بی نظری.

سوالی که می کنم بیشتر به این منظور هست که شما وقتی که این مقام را قبول کردید و وزیر اقتصاد شدید بینش تان نسبت به آینده با آن چه که درآن زمان شاه و علم مطرح کرده بودند تضاد خاصی نداشت؟ یعنی شما درهمان قالب فکر می کردید؟

هیچ نوع اندیشه مشخصی در میان نبود که در باره اش گفتگو بکنیم. امکانش هم وجود نداشت. به دلیل این که، امروز تعجب ممکن است بکنید، ما داده های اولیه کار خودمان را که نداشتیم. همه صحبت هائی که می کردیم کلی بود، بر اساس تصوری که داشتیم کار می کردیم. شما در نظر بگیرید، من وقتی که رفتم به وزارت اقتصاد، همان طور که حضورتان عرض کردم، از اولین کارهایم این بود که مقررات صادرات و واردات را تنظیم بکنم و آن را یکی از عامل های اصلی مبارزه با رکود قرار بدهم. روبرو شدم با این که ما آمار واردات و صادرات کشور را نداریم. آخرین آماری که ما در اسفند 1341 داشتیم مال 1336 بود. مال 5 سال پیش. شما چگونه می خواهید با یک چنین آماری بگوئید که من چه دارم وارد می کنم و چه دارم صادر می کنم و چه قلم هائی غیر ضروری است و می توان از وارداتش صرفنظر کرد و کدام ها ارز زیادی می برند و بی فایده هستند و کدام ها ارز زیاد یا کم می برند ولی سودمندند. یعنی آمار بازرگانی تان برابر بود با یک صفر بسیار بزرگ. بقیه چیزها هم همین طور. راجع به بازرگانی داخلی کشور هیچ گونه اطلاعی نداشتیم، این که مثلاً موجودی کارخانجات (inventory) چقدر است. این اطلاعات در تصمیم گیری اقتصادی نقش بزرگی را بازی می کند. اتفاقاً رکود ما، رکود تیپیکی بود، که اگر بخواهیم به اصطلاح انگلیسی بگوئیم (recession) بیشتر بود تا (crisis) “بحران”، چون بیشتر طبقه بازرگان را تحت تأثیر قرار داده بود، و صنعت محدود ما به خاطر رکود بازرگانی دچار رکود شده بود. در نتیجه، برای مبارزه با این رکود که ما در کشور داشتیم، یکی از اطلاعاتی که انسان باید داشته باشد این بود که ما چقدر موجودی داریم، اما کسی نمی دانست. نه فقط ما در اشل کشور نمی دانستیم، بازرگان های صاحب صنعت ما در اشل شرکت خودشان نمی دانستند. واقعا اقتصاد ما یک حالت ابتدائی داشت. بنابراین با این شرایط ما باید می رفتیم به جنگ این که مثلا کارخانه ها را بیائیم خصوصی بکنیم، یا چه شکلی مقررات صادرات و واردات کشور را تنظیم بکنیم. از این نوع مسائل زیاد داشتیم.

سازماندهی وزارت اقتصاد

برای این که با مسائلی که روبرو می شدید بتوانید به صورت کارآمدی مواجه بشوید چه نوع تشکیلاتی را در نظر گرفتید؟ یعنی چطور این دو وزارتخانه را، که یکی وزارت بازرگانی و دیگری وزارت صنایع و معادن بود، با هم ادغام کردید؟ در واقع، با چه نوع برداشت سازماندهی و مدیریت با این دو وزارتخانه مواجه شدید؟

من در مورد وزارت بازرگانی نسبتاً آشنائی بیشتری داشتم به خاطر این که از راه دبیرخانه شورای عالی اقتصاد با وزیرهای بازرگانی برخورد کرده بودم. بعضی هایشان را خیلی خوب می شناختم. از این گذشته، وقتی که به این وزارتخانه نوپا رفتم، با دوستان خودم که پیش از آن در دبیرخانه شورا و کارشناسان اقتصادی بودند و دولت امینی، پس از انحلال دبیرخانه، آنها را منتقل کرده بود به وزارت بازرگانی روبرو شدم. از آنها می توانستم برای کارهای جاری و فوری درخواست همکاری بکنم تا بعد تصمیم بگیرم که به کدام یک از آنها احتیاج دارم و در چه کاری، و کدام هایشان می توانند کار دیگری بکنند. از این گذشته، به خاطر کار مشاوره ای که در اتاق بازرگانی تهران انجام می دادم عملامسئولان وزارت بازرگانی را دیده بودم. از یک طرف آشنائی داشتم با کارشان؛ از طرف دیگر می توانستم بدانم بخش خصوصی، بازرگان یا صاحب صنعت، چه توقعی از اینها دارد، اینها چه دیدی نسبت به بخش خصوصی دارند، احیانا چه نوع کارهایی دستگاه دولتی بکند درست است و کدام خطا است، وحتی از نقطه نظر اخلاقی قابل ایراد است. با این طور مسائل آشنائی داشتم. ولی در قسمت صنعتی آشنائی من فوق العاده کم بود. یکی دو مرتبه در اتاق بازرگانی مدیرکل های صنعتی و معدنی وزارت صنایع آن زمان را دیده بودم، اما آشنائی چندانی نداشتم. در نتیجه تصمیم گرفتم در مرحله اول به معاون صنعتی خودم، که می بایست در قسمت صنعتی این وزارتخانه باشد، دست نزنم، که دکتر امیرعلی شیبانی بود. ولی به معاون اداری که درآنجا بود و بعداً از همکاران بسیار ارجمند و عزیز من شد، دکتر عبدالمجید ذهبی(48)، احتیاج نداشتم، به خاطر این که با آمدن کیانپور کار گمرک و امور اداری را یک جا دست کیانپور سپرده بودم.

این اقدامات چقدر بعد از انتصاب شما به وزارت انجام گرفت؟

همان هفته اول. درضمن دکتر احمد ضیائی را آوردم برای امور بازرگانی. پس در این موقع من دو معاون تازه داشتم که در قسمت بازرگانی و گمرک و اداری کار می کردند و یکی هم معاون صنعتی. این پایه اول بود. البته از همان اول کار با نبودن آمار و اطلاعات و هم چنین نبودن یک مرکزی که تحقیقات اقتصادی بکند کاملا برایم روشن بود که من احتیاج به یک معاون چهارم دارم که صرفا مسئول قسمت بررسی های اقتصادی بشود. ولی این مدتی وقت می گرفت تا بتوانم شخص مناسبی را پیدا بکنم و این کار را راه بیندازم.

آیا وزارت بازرگانی معاونین دیگری هم داشت؟

وزارت بازرگانی در آن زمان سه معاون داشت. من ناچار شدم همان روز اول، خیلی هم کار ناراحت کننده ای بود، رسما عذر هر سه تایشان را بخواهم. همان طور که عرض کردم، در قسمت صنعتی هم به معاون اداری وزارت صنایع، دکتر ذهبی، گفتم برای او کار دیگری در نظر دارم، چون همه جا از او خیلی خوب شنیده بودم. بعد هم ثابت کرد که فوق العاده مرد لایقی است. چند وقت بعد او را گذاشتم رئیس شرکت فرش و واقعا این مرد شرکت فرش را زنده کرد. یعنی کاری که دکتر ذهبی کرد به تنهائی ارزش این را دارد که درباره اش گفتگو و مطالعه بشود. مرد فوق العاده خدمتگزاری بود و هست. خداوند عمرش را دراز بکند. کیانپور و ضیائی، همان طور که عرض کردم، از سازمان برنامه آمده بودند. به عنوان مدیرکل بازرگانی هم دکتر رکن الدین تهرانی را گذاشتم که از شورای عالی اقتصاد آمده بود و گروه دیگری از کسانی که در دبیرخانه شورای عالی اقتصاد درآن زمان با من همکاری می کردند، که همه شان را از سالیان پیش می شناختم: دکتر محمدعلی مولوی (49)، دکتر جمشید بهنام(50)، و چند نفر دیگری که اسم هایشان را شاید کمتر کسی می شناسد ولی در نهایت صمیمیت و کفایت با من همکاری کردند. به هرکدام ماموریت هائی که در حقیقت حالت وصله پینه داشت می دادم و اینها دنبال کار می رفتند، هم برای این که کمک بکنند برای تشکیل کنفرانس اقتصادی و در مدتی که کنفرانس ادامه داشت در جلسه های کمیسیون های مختلف باشند، و هم برای بررسی های دیگر.

مثلا جمشید بهنام را برای کارهای جامعه شناختی. . .؟

جمشید بهنام در مرحله اول، مثل بقیه کارشناسانی که در اختیار داشتم، هرنوع کاری که پیش می آمد و ممکن بود که بتواند انجام بدهد دنبالش می رفت. بهنام در موسسه علوم اجتماعی بود. درس می داد و در ضمن هم اصولا خود موسسه با من نزدیکی زیادی داشت، برای این که احسان نراقی(51) را سال ها می شناختم. اتفاقا همان روزهای اولی که آنجا بودم احسان به دیدن من آمد. گفتم دنبال یک نفر می گردم که دفترم را اداره بکند و خیالم راحت باشد و به او اعتماد داشته باشم. او به من یادآوری کرد که یک جوانی است به نام ایرج علومی و او خیلی خوب است. من البته در شورای عالی اقتصاد علومی را دیده بودم، ولی آشنائی چندانی نداشتم. این شخص نه فقط در نهایت صمیمیت با من کار کرد، بلکه وقتی که از وزارت اقتصاد به دانشگاه تهران رفتم او را همراه خودم بردم و بعد هم شد معاون وزارت بازرگانی و استاندار سمنان و غیره. جوان فوق العاده لایقی بود و هنوز هم اگرچه بالای شصت سال سن دارد، از نظر من جوان است. از همکاران فوق العاده خوب من بود. اینها را به تدریج شناختم و در ضمن هم می بایست شروع بکنم به شناختن کسانی که در دستگاه های دیگر با آنها کارمی کردم. از همه مهم تر بانک مرکزی، وزارت دارائی، و سازمان برنامه بود. وزیردارائی بهنیا بود که مرد فوق العاده جالبی بود ولی طرز فکرش در مورد مسائل اقتصادی خیلی قدیمی بود، خیلی سنتی. برخورد خاصی هم با او نداشتم، چون چند ماه بعد از این که من آمدم او به تدریج از کار کناره گیری کرد. بهنیا تصمیمش را گرفته بود که برود به بخش خصوصی. او بعد به بانک اعتبارات ایران رفت و گمان می کنم رئیس هیئت مدیره بود. کتاب زیاد می خواند و کسی بود که در باره خیلی مسائل می شد با او صحبت کرد، ولی از نقطه نظر مسائل مالی و اقتصادی واقعا سبک کم و بیش سنتی و قدیمی داشت.

بهنیا در دوران امینی وزیر دارائی بود. تا آن جائی که من شنیدم به دلیل مخالفتش با اصلاحات ارضی استعفا کرده بود و بعد دوباره در زمان علم وزیر دارائی شده بود. شما، چه طور بگویم، مسئله ایدئولوژیکی با او نداشتید؟

نه. برای این که کار از این حرف ها از نظر خود او هم دیگر گذشته بود و خودش هم می دانست که دیگر نمی خواهد آنجا بماند. او، مثلا، به بانک مرکزی هم اعتقاد نداشت. می گفت همان بانک ملی بود و کارش را می کرد، چه لزومی دارد بانک مرکزی درست کنیم. یعنی یک نوع شکاف فکری خیلی عمیقی بین او و طبقه تازه ای که در ایران داشت سر کار می آمد وجود داشت. چه با کسانی که درآن زمان به آنها می گفتند آمریکا رفته ها یا کسانی مثل من. زبانی که ما صحبت می کردیم با زبان او فرق داشت. ولی آدم با اطلاع، با فرهنگ، و بسیار دلپذیر و خوبی بود و شخصا با او تماس خوبی داشتم. تنها گرفتاری که در آن اوائل پیدا کرده بودم این بود که کسانی که از طرف وزارت دارائی می آمدند به عنوان ذیحساب وزارتخانه سعی می کردند که هرکاری را بگویند که نمی شود، تا این که وزیر بیاید بگوید که خوب آقای ذیحساب از شما خواهش می کنم راه حلی پیدا کنید و بعد ایشان این افتخار را بدهند به وزیر که کار را برایش درست انجام بدهند، که آن هم مطلقا مطابق سلیقه من نبود. من با تندی خیلی زیادی کسی را که مدت ها همه کارها را در وزارت صنایع فلج کرده بود و بعد شده بود ذیحساب کل دستگاه، از دستگاه راندم، و با وزیردارائی قرار گذاشتم که کسی که می آید باید دستوری را که می دهم انجام بدهد، البته طبق مقررات بودجه، ولی حوصله این را ندارم که چک و چانه بزنم. یکی از اقدامات اساسی هویدا به عنوان وزیر دارائی این بود که گفت ذیحساب کسی است که باید در اختیار وزیر باشد، نه این که خیال کند چون نماینده وزارت دارائی است و کیسه پول دستش هست، حق دارد که هرکاری دلش می خواهد بکند. به هرحال، با بهنیا زیاد حرفی نداشتم.

در بانک مرکزی دکتر پورهمایون(52) رئیس بانک مرکزی بود که اصلا نمی دانست چه خبر است. یعنی حتی نفهمید که تثبیت اقتصادی که بانک مرکزی عامل اصلیش بود چیست.

بانک مرکزی تازه تاسیس شده بود؟

بله، تازه تاسیس شده بود. مرحوم کاشانی53 که از صاحب منصبان قدیمی بانک ملی و مرد کار کُشته ای بود در دوره ای آن را اداره کرده بود و مرحله اول کار بانک مرکزی را راه انداخته بود. ولی بعد پورهمایون آمد که اصلاً وارد نبود. اما، خوشبختانه، دکتر رضا مقدم را به عنوان قائم مقام خودش گذاشته بود و این مرد با نهایت کفایت آنجا کار می کرد. علم در آن زمان دنبال این می گشت که کسی را پیدا بکند که رئیس بانک مرکزی بشود و هم چنین کسی هم به عنوان قائم مقام بیاید، چون مقدم نمی خواست بماند، و خیلی هم زود رفت. (54)

در سازمان برنامه اصفیا بود. بعضی وقت ها در زندگی پیش می آید که شما با یک نفر روبرو می شوید خیال می کنید هزار سال است که او را می شناسید، و در همان حال آدم هائی هستند که همیشه می شناختید، ولی هیچگاه برایتان مطرح نیستند. رابطه من با اصفیا یک چنین حالتی را پیدا کرده بود. او هم بعدا شنیدم، خیلی با تعجب، که پشت سر من گفته بود که حرف ها و نظرات مرا می پسندد. خلاصه خیلی زود با هم تفاهم پیدا کردیم. با کارشناسان سازمان برنامه هم . . .

اصفیا هم تازه مدیرعامل سازمان برنامه شده بود؟

یک سالی بود. بعد هم این که من ضیائی و کیانپور را، که هر دو از کارمندان درخشان و درحال بالا رفتن سازمان برنامه بودند، آوردم به وزارت اقتصاد خیلی اثر روی بقیه گذاشته بود که چطور این دو نفر را انتخاب کردم. در نتیجه، یکی از گروه هائی که در همان هفته ها و ماه های اول درخواست کردند که می خواهند با من ناهار بخورند و بعد هم برایشان صحبت بکنم کارشناسان سازمان برنامه بودند. بنابراین یک همکاری خیلی نزدیک با همه آنها پیدا کرده بودم. اصفیاء هم در مدت خیلی کوتاه تبدیل شد نه فقط به یک همکار خیلی عزیز بلکه دوست خیلی عزیزی که فوق العاده مورد احترام من بود. این، دوستی خیلی مؤثر بود در تسهیل نظر و فکر و انجام کارها.

با دستگاه های دیگر زیاد گرفتاری نداشتم، اصولا، به شما بگویم، کسانی که ناله می کنند که ما می خواستیم چنین و چنان بکنیم ولی نگذاشتند، علتش این است که خودشان هم نمی دانستند که چه می خواهند. اگر انسان برای خودش روشن باشد که چه می خواهد و بتواند آن چیزی را که می خواهد به روشنی بیان بکند و، به عبارت دیگر، صورت مسئله را درست بنویسد، خیلی آسان می تواند با دیگران راه بیاید. این را من همیشه در تجربه خودم دیده ام. بنابراین، به حرف کسانی که می گویند من می خواستم چنین و چنان بکنم اما نشد زیاد اعتقاد ندارم. منظورم این نیست که شما هرکاری که دلتان بخواهد می توانید بکنید، ولی اصولا مقدار زیادی کار می شود انجام داد، به شرط این که خوب روشن کرده باشید برای شخص خودتان که راجع به چه حرف می زنید. من همیشه گفته ام که نوشتن صورت مسئله سخت ترین قسمت برنامه است؛ حل مسئله کاری ندارد.

در کادری که در وزارت بازرگانی و در وزارت صنایع و معادن داشتید افرادی بودند که از سابقه های متفاوت آمده بودند. اینها با هم مسئله ای نداشتند؟ یعنی شما از نقطه نظر مدیریت تان بر این دو سازمان آیا مسئله ای را می دیدید؟

مسئله می دیدم، به این معنی که کارمندان سنتی آن وزارتخانه ها فکر می کردند کاری که همیشه می کردند درست بوده، و حاضر نبودند به صورت دیگری فکر بکنند. شما احتیاج داشتید که یک فکر تازه برای اینها مطرح بکنید، برداشت های تازه داشته باشید، و احتمالاً بعضی هایشان را عوض بکنید. این عوض کردن متأسفانه لازم بود برای پیشبرد کارتان، چون مشکلاتی که من در وزارت اقتصاد داشتم در ابتدا خیلی زیاد بود. در نظر بگیرید شرکت هائی که وابسته به وزارت صنایع بود، مثلاً شرکت معادن و ذوب فلزات. ماه ها بود که پول کارگران ذغال سنگ عقب افتاده بود و کارگران 5، 6 ماه بدون حقوق مانده بودند. یک ماه پس از این که من وزیر شدم، شب عید، مدیرعامل شرکت معادن و ذوب فلزات آمد پهلوی من و برای خودش و اعضاء هیئت مدیره اش پاداش می خواست. من، به جای پاداش، گفتم نه فقط به شما پاداش نمی دهم، حقوقتان را نیز نمی دهم. شما که پول ندارید بدهید به کارگر معدن ذغال، چطور رویتان می شود که از من پاداش شب سال نو بخواهید. البته، او خیلی حقوقش پائین بود و از مهندسان قدیمی و زحمتکش دستگاه بود، ولی کارش را انجام نداده بود. به او برخورد و خودش و بقیه استعفاء دادند. اما من هم ناچار بودم، چون اطلاع دقیقی از اوضاع پیدا کرده بودم. چند روز پیش از این که مدیرعامل شرکت معادن و ذوب فلزات درخواست پاداش از من بکند، به من گفتند نماینده کارگران معادن ذغال شیرگاه می خواهد شما را ببیند. این شخص آمد، با لباس خیلی محقر و قیافه لاغر، نحیف، و رنج کشیده. اسم این شخص آقای لفوتی نماینده کارگران ذغال شمال بود. وضع زندگیش، چطور بگویم، زندگی کسانی بود که باید از بقال و کاسب محل نسیه بگیرند و زندگیشان را اداره بکنند. گفت فکری به حال ما بکنید.
من فوق العاده تحت تاثیر قرار گرفتم و همیشه قیافه نحیف لفوتی جلوی چشمم بود. آدم واقعا احساس می کرد که این شخص محرومیت کشیده. خیلی احترام برای این شخص پیدا کردم. البته پایان داستان به این صورت نبود. اینجا ناچارم یک کمی از این زمان بیایم بیرون. این آقای لفوتی که به خاطرم هست واقعا دفاع می کرد از حقوق همکارانش، شد وکیل مجلس دوره آزادمردان و آزاد زنان پیش از تاسیس حزب ایران نوین. پس از مدتی، حقوق مجلسی ها را بالا بردند و اتومبیل بهشان دادند. من دیدم آقای لفوتی آب زیر پوستش رفته، چاق شده، یقه آهاری سفید می زند. دیگر این لفوتی آن لفوتی که به درد کسی بخورد نبود. این راه ضایع کردن آدم های مفید در جامعه ای است که نمی گذارد این طور آدم ها واقعاً تحول صحیح پیدا بکنند. خیلی دلم سوخت. ولی در آن روز به خصوص، لفوتی خیلی چیزها به من یاد داد، که نتیجه اش این بود که من به هیئت مدیره این شرکت گفتم من بهتان حقوق نمی دهم. نه فقط پاداش سال نو ندارید، حقوق ندارید. ولی دستور می دهم حقوق کارگران را بپردازید. آنها استعفاء دادند و رفتند. من هم پس از مقداری کوشش توانستم سرانجام یک مرد فوق العاده لایقی را پیدا بکنم و بگذارم رئیس شرکت معادن و ذوب فلزات و آن شرکتی که پول کارگرانش را نمی توانست بدهد تبدیل شد به یکی از شرکت های پُر سود دولتی.

این آقائی که. . .؟

مهندس رضا زند. خیلی هم دوستش دارم. بنابراین گرفتاری های من یکی دو تا نبود. یعنی تنها این نبود که کنفرانس اقتصادی بروم، مقررات صادرات و واردات سال نو را تهیه کنم، بدون داشتن آمار نظمی به صادرات و واردات بدهم، و آدم انتخاب بکنم و در دستگاه بگذارم، بلکه باید جواب لفوتی ها و امثال اینها را هم وسط همه این ها بدهم.

از آن سو مرتب می خواستند که کاری انجام بدهم، به خصوص علم، که البته با بزرگواری کار می کرد، ولی مرتب به من یادآوری می کرد و می گفت یک کاری باید بکنی که این بحران، این رکود، تمام بشود. نوشتن مقررات صادرات و واردات جدید یکی از عامل های مهم کار من بود که یک تکان واقعی بدهیم و این اقتصاد را راه بیندازیم. من شروع کردم به تهیه آن مقررات و با نبود آمار و اطلاعات دقیق کوشش کردم که با کسانی که در رشته های مختلف اطلاعاتی داشتند تماس بگیرم و براساس صحبت هائی که با اینها می کنم اطلاع بگیرم. از هرکدام از همکارانم خواسته بودم که بروند در یک رشته ای مطالعه بکنند، اینها را جمع بکنیم دور هم، و ببینیم به طور کلی وضع چه است و چه تغییراتی باید بدهیم. بر این پایه، مقرراتی، که خودم قبول دارم تند و غیر منتظره بود، به هیئت وزیران بردم. از یک طرف بعضی از چیزهائی را که بی جهت ممنوع کرده بودند آزاد کردم و از یک طرف دیگر حمایت خیلی شدیدی را از صنایع داخلی، که وضعشان خراب بود، شروع کردم. چیزهائی که ممنوع شده بود من آن جا آزاد کردم، مثلا اتومبیل. برای این که ممنوع کردن ورود اتومبیل در عمل باعث آن چیزی شده بود که به نام مونتاژ اتومبیل در ایران انجام می دادند. تمام قطعات را از بیرون وارد می کردند، و همان ارز اتومبیل و شاید بیشتر هم خرج می شد و عده به خصوصی بدون هیچ جهتی پولدار می شدند، بدون این که در داخل کشور یک کار درست و حسابی انجام بدهند. مونتاژی که به آن صورت وجود داشت یکی از بلاهای کشور بود. البته مونتاژ بعد در افکار عمومی به صورت نادرستی مجسم شد. ولی در آن فاز اول، واقعا عبارت از این بود که بدون این که ارزش افزودهای در داخل کشور بدست بیاید یک چیزهائی را بردارند و بیاورند. مثلا فیات را در ایران مونتاژ می کردند و علامت ساخت ایران هم پشتش بود، ولی حتی این علامت «ساخت ایران» را در ایتالیا ساخته بودند و آورده بودند. این کار به این صورت مسخره بود و هیچ گونه ارزش افزوده ای در داخل کشور به وجود نمی آورد. جیپ هم همین حالت را داشت. لندرور هم همین طور.

برای وارد کردن این نوع کالا در هیئت وزیران مقدار زیادی صحبت شد، به خصوص روی آزادی ورود اتومبیل، که خیلی مسخره بود. در هیئت وزیران توضیح دادم که شما حالا پول ارزی که بابت اتومبیل می دهید بیشتر است. من فقط دارم وضع مصرف کننده را بهتر می کنم و امکان انتخابش را زیادتر می کنم. کار دیگری انجام نمی دهم. ولی به وضع انحصاری بی معنایی که به یکی دونفر داده اند پایان می دهم. یا فرض بکنید دولت مقررات مخصوصی بسته بود که چون ژاپن از ما جنس نمی خرد بنابراین ما روی واردات از ژاپن 5 درصد سود بازرگانی اضافی می گذاریم. من گفتم نتیجه اش این است که شما به جای این که جنس ژاپنی ارزان بخرید، می روید جنس ایتالیائی یا فرانسوی گرانتری می خرید، یعنی منحرف می کنید وارداتتان را از ژاپنی که ارزان تر بوده به آن کشوری که گران تر است. از این گذشته، روی صادرات ده ها میلیاردی آن روز ژاپن به دنیا سهم صادرات به ایران ناچیز است. بنابراین، این طور چیزها را من آزاد کردم. ولی، از آن طرف، از نساجی و یک رشته جنس های دیگر حمایت شدیدی کردم. به هرحال تمام چیزهائی که پیشنهاد کرده بودم تصویب شد و این حمایت بی سابقه اثر عمیقی در روحیه دست اندرکاران بخش خصوصی گذاشت.

شما پیشنهاداتتان را ابتدا در شورای عالی اقتصاد مطرح نکردید؟

درشورای عالی اقتصاد آن موقع، که هنوز به صورت چند سال بعد درنیامده بود، فقط چند نفر بودیم: رئیس بانک مرکزی، وزیردارائی، نخست وزیر، رئیس سازمان برنامه و وزیرکشاورزی، سپهبد ریاحی.(55) 15روز پس از انتصاب من ارسنجانی برکنار شد و سپهبد ریاحی جایش آمد. همین چند نفر بودیم. خیلی هم به صورت خودمانی جلسه تشکیل می دادیم. در دفتر شاه در کاخ مرمر چند نفر می نشستیم دور هم، صحبت های کلی می کردیم و می رفتیم. هنوز آن شورای عالی اقتصاد بزرگ و با تشریفات که کسی صورت جلسه بنویسد و دستور جلسه شورا در کمیسیون مقدماتی زیر نظر نخست وزیر معین شود، نبود. در این جلسه به صورت کلیش کسی حرفی نداشت و همه پیشنهادهای مرا قبول کردند. در هیئت وزیران بحث زیادتر شد. ولی، در آخر، آنجا هم همه قبول کردند. من گفتم این تغییرات پیشنهادی یک مجموعه ای است. یعنی یا همه آن را قبول بکنید یا همه را رد کنید. ما باید حمایت بکنیم از صنایع داخلی مان، باید به صاحبان صنایع امیدواری بدهیم، و باید از این وضع رکود بیرون بیائیم. هرحرف دیگری که بخواهیم بزنیم مال آینده است. باید بعداً به کارهای دیگر از قبیل سطح قیمت ها و رقابت و کارآئی کارگران بپردازیم. اینها مال آینده است. الان برنامه ما این است که با حمایت از امکاناتی که داریم اقتصاد کشور را از رکود بیرون بیاوریم.

حمایت از صنایع داخلی: تقدم اشتغال برمیزان دستمزد

شما وقتی که وزیر اقتصاد شدید و شروع کردید به نگاه کردن به شرائط اقتصادی کشور و این که چه باید کرد تا یک اقتصاد سالم تری بدست آورد، یک سلسله اولویت هائی را مطرح کردید. یکی از آن اولویت ها این بود که بایستی از صنایع داخلی حمایت بشود. کل آن داستان چه بود؟

یک، من اعتقاد داشتم که حتما می بایست صنعت را در کشور تقویت بکنیم و بدون حمایت دولت و بدون مداخله خیلی مداوم و پی گیر دولت این کار میسر نیست. دوم اعتقاد داشتم یک عدم تعادل خیلی چشمگیردر فضای اقتصادی ایران وجود دارد. یعنی فعالیت ها در یک جاهای به خصوصی متمرکز شده و این خیلی نا سالم است. چند مرکز به تدریج همه نیروهای جوان و همه سرمایه ها را به خود جذب می کند. این جریان از یک طرف شهرهای خیلی بزرگی با تمام گرفتاری های اجتماعیش ایجاد می کند که هیچ کس قدرت اداره اش را ندارد، و از طرف دیگر، خیلی از منطقه های کشور محروم می مانند، بدون هیچ گونه دلیل خاصی، صرفا به خاطر این که مسئولان اقتصادی از آغاز به عواقب تمرکز بی تناسب فعالیت های اقتصاد توجه نکرده اند. بنابراین بهبود یا به اصطلاح بعدی “آمایش” فضای اقتصادی کشور برایم خیلی مهم بود. سوم، با توجه به این که توسعه صنعتی کشور مدتی طول می کشد، متوجه بودم که می بایست به صنایع کوچک و دستی با نظر احترام نگاه بکنیم و کاری بکنیم که مردم اشتغال داشته باشند. در این زمینه، راستش را بخواهید، برخلاف تمام حرف هائی که آن روز می زدند، برای من آن قدر مهم نبود که کارگر چقدر پول می گیرد، مهم تر این بود که چه گونه بیکاری را کاهش می دهیم. یعنی برای من درآن شرایط ایجاد اشتغال بر میزان دستمزد تقدم داشت. البته مخالف نبودم دستمزد کارگر بالا برود، ولی از آن مهم تر این بود که سطح اشتغال را بالا ببریم. نکته دیگر، که البته همه می پذیرفتند ولی انجامش کار سختی بود، این بود که تا آنجا که می توانیم اقتصاد ایران را می بایست متنوع بکنیم و از وابستگی شدید آن به نفت، چه از نقطه نظر درآمد ارزی و بودجه عمومی و چه از نقطه نظر اشتغال و غیره، کم بکنیم. این مسائل کلی بود که من می دیدم و درآن زمان احساس می کردم که اگر قرار است اقتصاد درستی پیدا بکنیم، بازرگانی باید نقش عامل توسعه صنعتی و کشاورزی را داشته باشد.

رابطه صنعت با کشاورزی: گرایش های سوسیالیستی شاه

در برنامه ریزی عمومی که می کردید، یا دراندیشه عمومی اقتصادی که مطرح می کردید، مسئله کشاورزی هم وارد می شد، یا کشاورزی در محدوده کار شما قرار نمی گرفت؟

نه، کشاورزی به شدت برای من مطرح می شد، به دوصورت. اولا به صورت صادرات. اگر فرآورده های کشاورزی صادراتی ما به صورت خوب عرضه نمی شد، به حجم و ارزش این صادرات لطمه می زد. یکی از کارهائی که ماشروع کردیم و متوجه بودیم که بسیارمهم است، استاندارد کردن فرآورده های کشاورزی بود. خیلی هم رویش کار کردیم و خیلی هم موفق شدیم. این یک جنبه کشاورزی بود. جنبه دومش این بود که اگر ما می خواهیم صنعت داشته باشیم، مقدار قابل توجه صنعت ما عبارت است از به اصطلاح دگردیسی فرآورده های کشاورزی، یعنی ترانسفورماسیون مواد کشاورزی، که آنها را تبدیل بکنیم به کالاهای ساخته شده. حالا این جنس ساخته شده ممکن است پنبه باشد که می شود پارچه، و یا فرض بفرمائید گوجه فرنگی باشد که می شود رُب، وغیره. بنابراین کشاورزی ازپایه های اساسی کار صنعت ماست و کاملاً متوجه بودم که ما به آن احتیاج داریم. البته وقتی در مرحله دوم اصلاحات ارضی آمدند زمین های خرده مالکین را گرفتند، که کار بی ربطی بود، لطمه زد به این که ما بتوانیم کارمان را درست انجام بدهیم، به ویژه ازنقطه نظرتولید واز نقطه نظر راندمان درهکتار. به همین دلیل راندمان درهکتار به صورت واقعاً شرم آوری پائین بود. البته بعدا درخیلی ازرشته های کشاورزی به تدریج بالا رفت، ولی آن چیزی که دلمان می خواست نشد و بهتر از آن می توانستیم کار بکنیم.

فرمودید مرحله دوم اصلاحات ارضی کار بی ربطی بود. حالا این طور فکرمی کنید یا درهمان زمان هم این موضوع را به این صورت می دیدید؟

نه. به شما گفتم، من یک بچه کشاورز بودم. پدرم در شهریار باغدار بود و من از نزدیک آشنا بودم باخرده مالکان کشاورز. یعنی شما وقتی به کسی که در یک ملکی زمین دارد و روی زمینش کار انجام می دهد می گوئید این را هم می خواهم از شما بگیرم و بدهم به زارعین، این اصلا معنی ندارد. این شخص کارش را درست انجام می دهد، ولی شما زمین او را می دهید به زارع که بخوبی او بلد نیست کارش را انجام بدهد و سرمایه او را هم ندارد. این فقط به خاطر این بود که شاه مایل بود که بگوید آن کارهائی را که ارسنجانی انجام داد فقط مرحله اول اصلاحات ارضی بود و همه برنامه های من نبود. برنامه من مفصل تر بود. ولی همان طور که گفتم من از همان اول مخالف این مرحله دوم بودم.

شما در این زمینه صحبت کردید، موضع تان را مطرح کردید در دولت و نزد شاه، که این کار احیانا کار درستی نیست؟

نه، ببینید، مثلا با ریاحی که صحبت می کردم، خوب، دوتائی مان قبول داشتیم که شاه دارد زور می گوید، اما حضور شاه حرفی نمی زدیم. من که الان خاطرم نیست. شاید، مثلا، یک جائی یک نقی زده باشم. اگر من به شما بگویم نخیر بنده رفتم نزد شاه و گفتم قربان مبادا این کار را بکنید، ابدا من همچین حرفی نزدم. ولی همه مان احساس می کردیم که حرف زور است، حتی علم خودش متوجه این امر بود. علم، فراموش نکنید، مهندس کشاورزی بود و خودش هم ملک داشت و خیلی خوب وارد بود و خودش هم می دانست که کار مرحله دوم اصلاحات بی ربط است. به مالکین بزرگ، به عنوان این که شما بیائید زمین را مکانیزه بکنید، به هرکدام 500 هکتار، یک همچین چیزی، زمین دادیم، ولی مرحله دوم معنی نداشت. بعد هم که به آن صورت واقعا بی ربط تر ادامه دادیم و با ایجاد شرکت های سهامی زراعی مقدار هنگفتی از پولی را که می توانستیم در بخش کشاورزی خرج بکنیم نفله کردیم. آن هم به زور به کشاورزان گفتیم که بیائید عضو شرکت سهامی زراعی بشوید. من خبر دارم، از سوی کسانی که برای من تعریف می کردند، در موردهای چندی مأموران وزارت تعاون و امور روستاها ناچار شدند از راه تهدید ساواک و غیره روستائیان را بیاورند عضو کنند. این مرحله های بعدی اصلاحات ارضی کار بدی بود.

برگردیم به حرف خودمان که کشاورزی یکی از پایه های اساسی توسعه صنعتی و توسعه بازرگانی و صادرات ما می بود و می بایست به آن توجه بکنیم. اما در شرایط خاصی قرار گرفته بودیم که به رغم تمام علاقه ای که داشتیم خیلی کارها را نمی شد کرد، جز موضوع استاندارد کردن فرآورده های کشاورزی که آن را ما کردیم و نتایج بسیار بسیار خوبی هم گرفتیم.

صحبتی که می کنید یک مطلب را به ذهن می رساند و آن نزدیکی شرکت های زراعی هست از نظر ساختاری و ذهنی به کولخوزهای روسی. شما چطور تحول این ایده را در نظام دولتی ایران می بینید؟

کاملا مثالی که زدید درست است و شباهت های خیلی زیادی به کولخوزها داشت و با همان زوری که در شوروی به کار بردند در ایران هم کم و بیش همین حالت بود، با این تفاوت که در ایران همه جا این کار را نکردند و فقط دربعضی جاها این کار را کردند. برای این شرکت های سهامی زراعی مقدار هنگفتی پول خرج شد، به صورت تراکتورها و ماشین آلاتی که مثلا تصور می شد بازده کشاورزی را بالا می برد. ولی در واقع این پولی که شما باید خرج می کردید که از آن یک نتیجه ای برای توسعه کشاورزی بگیرید، این پول را منحرف می کردید به چهارتا شرکت زرق و برق دار، و به رغم روستائیانی که به زور سهامدار این شرکت شده بودند. خاطرم می آید که در یکی از جلسات شورای اقتصاد، اعلیحضرت که از سفری به لهستان برگشته بودند، گفتند که در لهستان به گومولکا(56)، که آن موقع دبیر کل حزب کمونیست بود، توضیح دادم که شرکت های سهامی زراعی داریم. او به من گفت خیلی مواظب باشید، آن کار برای ما دردسر عجیبی ایجاد کرده. شماها چه گونه جرأت کردید یک همچین کاری را انجام دهید؟ من (یعنی شاه) به او توضیح دادم که ما کاری که می کنیم با کار شما فرق دارد و ما این جا سرمایه به اندازه کافی داریم و تدریجی می رویم جلو، از این حرف ها. ولی این مرا برمی گرداند به آن حرفی که اول در باره روحیه شاه برای شما گفتم که به عقیده من اگر او شاه نمی بود یک مهندسی بود عضو حزب ایران با افکار سوسیالیستی. یعنی این نوع فکر شرکت سهامی زراعی و این که این هم خیلی شباهت دارد به کولخوز از آن چیزهائی بود که باب طبعش بود. به همان دلیلی که او اصرار داشت ذوب آهن نباید در اختیار بخش خصوصی باشد. ولی بعد وقتی خواستیم بگوئیم که خوب حالا بخش خصوصی آمادگی دارد در نورد فولاد سرمایه گذاری بکند، می گفت من منظورم این است که بخش خصوصی در فاز اولش نباید سرمایه گذاری کند، یعنی نباید در مرحله اول تولید که کوره ذوب و کوره بلند است سهمی داشته باشد. این سیاست واقعا معنی نداشت. در مورد پتروشیمی هم اول همین حرف را می زد که مرحله اول تولید مواد پایه پتروشیمی باید دردست دولت باشد و سرمایه گذاران خصوصی فقط در مرحله های بعدی می توانند سرمایه گذاری کنند. مثلا تولید پی وی سی باید دردست دولت باشد ولی بخش خصوصی می تواند لوله و یا اشیاء دیگر از پی وی سی بسازد. بعد گیر کردیم، چون برای همان مرحله پایه نیازمند تکنولوژی خارجی بودیم و به صرف ما بود که شرکت های خارجی با ما در امر تولید مواد اصلی پتروشیمی شریک شوند. ولی حالا چه گونه می شد توجیه کرد که سرمایه گذار خارجی دارای حقی است که سرمایه گذاران خصوصی داخلی از آن محروم اند. البته در سال های آخر این سیاست تغییر کرد و شرکت های داخلی توانستند درمرحله اول پتروشیمی سرمایه گذاری کنند. ولی همه اینها آن رنگ سوسیالیستی را داشت که شاه خیلی خوشش می آمد به کارهایش بدهد.

مسائل اقتصاد ایران در1342

برداشت عمومی شما درباره نه فقط شرایط اقتصادی درآن زمان، بلکه آینده ای که به سوی آن پیش می رفتید چه بود؟ وقتی که وارد این برنامه تازه شدید چــه تصویری از آینـــده ایـــران در زمینــه اقتصادی داشتید؟

همان طوری که پیش از این هم عرض کردم، از همان آغاز مسائل کلی اقتصاد ایران در مد نظر من بود: مسئله اشتغال، مسئله عدم تعادل فضای اقتصادی کشور، و نیاز به ترمیم این وضع. همچنین کوشش برای توسعه صنعتی و بالا بردن سطح زندگی مردم.

در زمینه صنعت، به خصوص، می بایست این نکته را عرض بکنم که از همان زمان کاملا روشن بود که با کمبود آب و کمبود زمین حاصلخیز امکانات کشاورزی ایران به هرحال محدود است، و توسعه اقتصادی کشور منوط به این است که در بخش خدمات و صنایع بتوان گام های بزرگ تری برداشت. البته توسعه در قسمت صنعت، همچنان که پیش از این عرض کردم، مربوط می شد یکی به توسعه کشاورزی برای دگردیسی فرآورده های کشاورزی و دیگری به معدن برای بهره برداری از منابع معدنی. خوشبختانه در ایران به تدریج ثابت شد که منابع معدنی ما بسیار بیش از آن است که در آن زمان گمان می بردیم. همراه با همه اینها، می بایست ما سعی بکنیم از وابستگی خودمان به درآمد نفت کم بکنیم. به عبارت دیگر اقتصاد ایران را متنوع تر بنمائیم. البته اینهائی که می گویم درآن زمان اجرایش فوق العاده کار سختی بود. عرض کردم که ما حتی آمار صادرات و واردات درستی در اختیار نداشتیم. آمار درآمد ملی ما بسیار تقریبی و ناقص بود و هیچ نوع بررسی دقیقی از این که ساختار اقتصادی ایران و رابطه بین بخش های فرعی در داخل صنعت و کشاورزی به چه صورتی است نداشتیم. تمام اینها را حدس می زدیم. به عبارت دیگر، آن چیزی که به آن جدول داده هاو ستاده ها می گویند (input – output) وجود خارجی نداشت. بنابراین، درآن مرحله اول، در ضمن این که هدف های کلی خودمان را می دانستیم، اما برای اجرای آن می بایست کورمال کورمال راه برویم. ایراد خیلی زیادی هم نداشت، به خاطر این که اگر کسی دنبال وضع ایده آل بخواهد بگردد و منتظر فرا رسیدن وضع آرمانی بشود، هیچ وقت هیچ کاری را نخواهد کرد. بهتر است که انسان یک کاری را، هرچند هم ناقص، انجام بدهد، تا این که دست به هیچ کاری نزند، به بهانه این که هنوز آمار ندارد و یا کارشناس به اندازه کافی ندارد.

خواه ناخواه، این رفتار کورمال ما همراه با اشتباهات و در حقیقت زیگزاگ هائی بود که به تدریج سعی می کردیم آنها را اصلاح بکنیم. ولی در فرآیند توسعه، به هرحال، به فرض این که شما در یک موردی بتوانید اشتباهتان را تصحیح بکنید، خود پیشرفت برایتان مسائل تازه ای پیش می آورد و اشتباهات تازه. بنابراین می بایست همیشه این را به عنوان یکی از عامل های کارتان بپذیرید. نه این که خوشحال باشید که اشتباه می کنید. منظورم این است که اگر کسی بگوید که از روز اول دقیق بوده و می دانسته چه کار می خواهد بکند، و همه کارهایش را بدون هیچ عیب و نقص اجرا کرده، یک مقداری تعارف است. به عنوان نمونه، ما وقتی مقررات صادرات و واردات را نوشتیم، من به خاطر این که خیلی مایل بودم تا آنجائی که می توانیم از صنایع داخلی حمایت بکنیم، گفتم که این مقررات را ما عطف به ماسبق هم می کنیم. یعنی جنس هائی را که بازرگانان قبلا سفارش داده اند ولی حالا وارد کرده اند نیز مشمول سود بازرگانی و سیستم حمایتی جدید می کنیم. خوب، این کار برای یک عده از واردکنندگانی که با توجه به رویه پیشین دولت جنس وارد کرده بودند فوق العاده ناگوار بود وحق هم با آنها بود. ما ناچار شدیم چند ماه بعد با صدور تصویبنامه جدیدی این وضع را تصحیح کنیم. بعد هم دیدم که عجله ای که در این کار به خرج دادیم در واقع دارد به آن هدف اصلی که داشتم، که عبارت ازاین بود که به بخش خصوصی امید بدهیم و آنها را تشویق به کار بکنیم لطمه می زند. البته به طور کلی بخش خصوصی تشویق شده بود. ولی منظورم این است که این نوع خطاها همیشه می توانست به کار لطمه بزند.

چیزی که به ما در همان مرحله اول کمک کرد این بود که در کنفرانس اقتصادی قطعنامه ای تصویب شد و من به اعضای کنفرانس قول دادم که مصوبه های قطعنامه را در عرض همان سال اجرا کنم. یکی از مهم ترین این تصمیمات، که امروز به نظر شاید خیلی عجیب بیاید ولی درآن زمان از بلاهای کشور بود، مربوط به این بود که شهرداری ها به جای این که از اهالی شهر خودشان مالیات بگیرند برای هزینه های شهری از کامیون های حامل کالایی که از شهر آنها عبور می کرد، در دروازه شهر عوارض می گرفتند، و نام این گونه عوارض شده بود عوارض دروازه ای. در نتیجه وقتی یک تولید کننده مثلا در اهواز جنسی را تولید می کرد و این را می خواست به مشهد برساند، ممکن بود که قیمت خود جنس 100 باشد ولی به خاطر عوارضی که در همه شهرهای سر راه از کامیون می گرفتند در مشهد قیمت بشود 200. به هرحال افزایش قیمت تمام شده کالا در بازار مصرف خیلی بالاتر از قیمت اصلی کالا در می آمد. این عوارض دروازه ای بلای عجیبی شده بود برای واردکنندگان یا صادرکنندگان یا تولیدکنندگان جنس در داخل کشور. فایده ای هم نداشت بخواهیم با شهرداری ها بحث بکنیم، نصیحت بکنیم که این کار را به این صورت نباید کرد. برای این که شهرها می گفتند ما در شرائطی نیستیم که الان از ساکنان شهر خودمان مالیات بگیریم و بگوئیم که شما مثل اروپا و امریکا فلان مقدار درصد خریدتان را باید مالیات شهرداری بدهید. آن دستگاه را نداریم. درست هم می گفتند. در همان ماه های اول با همکاران خودم برنامه ای ترتیب دادیم وتخمین زدیم، و فقط هم تخمین بود، که چه مقدار پول ممکن است شهرداری ها از این راه نصیبشان بشود. یک مقدار برآن اضافه کردیم و به وزارت کشور پیشنهاد کردیم که ما یک درصدی را (پنج درصد گمان می کنم) از مجموع عوارض گمرکی و سودبازرگانی که از کالاهای وارده می گیریم در اختیار شهرداری های ایران می گذاریم و در عوض عوارض دروازه ای به کلی از بین برود. این کار برای ما کاملا صرف داشت و اثر خیلی زیادی هم در طبقه بازرگان و صاحب صنعت داشت. برای این که دیدند واقعا می خواهیم قول هائی را که در کنفرانس اقتصادی داده بودیم اجرا بکنیم.

از این گذشته، من با اعضای اتاق های بازرگانی، به خصوص در تهران، تماس گرفتم و مسائلی را که در مقررات صادرات و واردات داشتیم توجیه کردم. به ویژه یک نکته را برای همه آنها روشن کردم و آن هم این بود که اگر گمان می کنید که باز هم می توانید به روش سابق خودتان ادامه بدهید و صرفا با واردات جنس از خارج و نمایندگی سازنده های خارجی زندگیتان را ادامه بدهید، آن دوره گذشته. از این پس می بایست به فکر این باشید که بسیاری از چیزهایی را که وارد می کردید، اکنون خودتان بسازید؛ آن خدماتی را که از خارجی ها می گرفتید، یاد بگیرید و خودتان انجام بدهید، و به دنبال تولید در داخل کشور بروید. روی این مسئله خیلی تاکید کردم. پس از مقاومت های اولیه، کسانی که کمی صاحب صنعت بودند ولی خیلی بیشتر وارد کننده بودند و تاجر، به تدریج متوجه شدند که چاره دیگری ندارند. البته در گذشته تاجرها وقتی که پول گیرشان می آمد می رفتند ملک می خریدند و می شدند جزءمالکین کشور. ولی با اصلاحات ارضی آن امکان از میان رفته بود، که اتفاقا خیلی مفید بود. برای این بازرگانان حالا تنها راه درستی که باقیمانده بود هزینه کردن آن سرمایه در داخل کشور برای کارهای صنعتی بود.

البتّه برای کارهای صنعتی گرفتاری خیلی زیاد بود. به عنوان نمونه، وقتی که ما صحبت می کردیم که برای صنایع کارگر احتیاج داریم، می دیدیم که کارگرهای ما هیچ نوع کارآموزی درست نداشته اند و راندمان کارگرهای ما در رشته های مختلف صنعتی فوق العاده پائین است. با تمام کوششی که این چند سالی که در وزارت اقتصاد بودم کردیم، هیچ وقت موفق نشدیم که درزمینه کارآئی به نتیجه رضایت بخشی برسیم. البته خیلی بهتر شده بود. ولی وقتی مقایسه می کردیم با کشورهای خارج، هنوز ما خیلی عقب بودیم. دلیلش هم این بود که اصولا به تعلیمات ابتدائی توجه خیلی زیادی نشده بود. شمار بیسواد در کشور خیلی زیاد بود. ولی با همه تلاشی که در همان دهه شصت برای تعلیمات ابتدائی شد، تعلیمات فنی هنوز عقب افتاده بود. به عنوان نمونه، در اواخر دهه 70، یعنی خیلی پس از آن دورانی که من به آن اشاره می کنم، ما در ایران سالی 90 هزار کار آموز فنی داشتیم. در ترکیه 900 هزار داشتند، یعنی ده برابر، و در کشورهای پیشرفته که اصلاً قابل مقایسه نبود. یعنی کشورهای پیشرفته کارآموزی فنی دائمی دارند، صرفنظر از مدارس درجه یک که همه شان در اختیار دارند.

این یکی از گرفتاری های ما بود. تا موقعی که توسعه صنعتی محدود بود چیزی زیاد حس نمی کردیم، چون بهترین و با استعداد ترین کارگران را می توانستیم انتخاب بکنیم. بعد هم خیال می کردیم که کارگر ایرانی خیلی با هنر و با استعداد است، غافل از این که ما بهترین ها را انتخاب کرده ایم. به مجرد این که ریتم توسعه اقتصادی، و توسعه صنعتی به خصوص، افزایش یافت دچار بن بست و گرفتاری شدیم، و متوجه شدیم که راندمان ها پائین است. البته برای این معضل یک راه حل هائی بعداً پیش بینی کردیم که اگر فرصتی بود در موقع صحبت خواهم کرد.

کارخانه می خریم یا ماشین آلات برای تاسیس کارخانه؟

این یک قسمت بود. قسمت دیگر مدیریت فنی و مدیریت اداری خیلی ضعیف بود درکشور، چه درسطح دولت و چهدرسطح بخش خصوصی. مثلاً از همان اولی که توسعه صنعتی درایران شروع شده بود، مثل تمام کشورهای دیگر دنیا، ما خیال می کردیم که اگر می خواهیم یک صنعتی ایجاد بکنیم باید کارخانه بخریم. درحالی که کارخانه خریدن برای یک کشور صنعتی پیشرفته مطلقا معنی ندارد. کارخانه را با خرید ماشین آلات و تجهیزات درست می کنند. در واقع کارخانه خریدنی در کار نیست، بلکه شما می باید طرح خودتان را دقیقا بریزید و با توجه به ظرفیتی که برای تولید کالا یا کالاهای مشخصی دارید، روشن بکنید به چه ماشین ها و به چه نوع تجیهزاتی احتیاج دارید، کارخانه تان باید به چه صورتی باشد، جریان مواد اولیه و جنس ساخته شده به چه صورتی باشد و طراحی بکنید برای توسعه هائی که بعدا می خواهید بدهید. تمام اینها هنر صنعتی است، وگرنه ماشین آلات سر هم کردن به آن اندازه سخت نیست که این کارهائی که هیچ وقت دیده نمی شود و آن را به صورت کلی به نام دانش فنی می شناسند. ما هم خیلی صحبت دانش فنی را می کردیم، ولی واقعا آگاه نبودیم محتوای این دانش فنی چی هست و چی می باید باشد. نتیجه این شده بود که وقتی که به جای کارخانه درست کردن می رفتند کارخانه می خریدند، سوء استفاده هائی از این نادانی ما می شد، چه از نقطه نظر قیمت ماشین آلاتی که واقعاً مورد نیاز بود و چه از نقطه نظر بسیار تجهیزاتی که مطلقا خریدش از خارج صرف نداشت.

درمورد این که کارخانه می خریدند، منظورتان بخش خصوصی است یا بخش دولتی؟

هر دو، هردو می خریدند، هر دو هم در همان سطح نادانی بودند. در بخش دولتی من یک بار متوجه شدم درکارخانه ای که خریداری شده و هزینه اش را هم سازمان برنامه، یعنی بهترین دستگاه کشور داده، جزء چیزهائی که وارد کرده بودند درهای بزرگ آهنی بود که در کارگاه را می بست، یعنی از پیش پا افتاده ترین چیزهائی که نه فقط در شهرهای بزرگ ایران بلکه در خیلی از روستاها می توانستند بسازند. آن را شما از خارج وارد کرده بودید. چرا؟ به خاطر این که ما کارخانه خریده بودیم نه ماشین آلات برای تولید جنس. و البته وقتی وارد این میدان می شوید متوجه می شوید که کار به این آسانی نیست. یعنی طراحی یک واحد صنعتی خیلی ریزه کاری دارد و خیلی هنر می خواهد و به آن سادگی از دست هرکسی برنمی آید. بعضی از جاها شما به خاطر چیزهائی که فکرش را نمی توانید بکنید، و در هیچ کتاب فنی هم ننوشته اند، گیر می کنید و این را فقط با دانش و تجربه می فهمید. ولی باید خودتان را در این راه بیندازید تا موفق بشوید. این هم یک کمبود دیگری بود که ما داشتیم.

از این گذشته، من از همان موقعی که در اطاق بازرگانی به صورت مشاور کار می کردم متوجه شدم که یکی از گرفتاری های بخش خصوصی این است که به گفته های مسئولان دولتی اعتماد و اعتقاد ندارند و معتقد هستند که داشتن پارتی و به کار بردن نفوذ نقش اساسی را بازی می کند. البته روشن بود که اگر این روش را ما می خواستیم در پیش بگیریم هیچ وقت نمی بایست توقع یا امید به توسعه اقتصادی و صنعتی کشور داشته باشیم. بنابراین از همان روز اول مصمم بودم که به هر قیمتی شده اصول و ضابطه را حکمروا بر برنامه ها و اجرای تصمیم های اقتصادی خودمان بکنیم، هیچ گونه تبعیضی میان افراد قائل نشویم، و توجهی به این که چه کسانی صاحب نفوذند و بند و بست دارند نکنیم. این را خیلی صمیمانه می توانم حضورتان عرض بکنم که خود من این مسئله را همان 24 ساعت اول حل کردم، که بهتر است انسان مدت کوتاهی در یک مقامی باشد، ولی شرافتمندانه کارش را انجام بدهد، تا این که با بدبختی و ذلت بخواهد با این و آن بسازد که همه را راضی بکند و کشور و آینده مملکت را فدای جاه طلبی های کوچک بکند. می توانم ادعا بکنم که این تصمیمم را توانستم اجرا بکنم. ولی به هرحال کار چندان آسانی نبود.

ایرانی کردن کارشناسی و مدیریت: نقش ابتهاج

یک نکته دیگری که همکارانم و من همه اعتقاد داشتیم، و سعی کردیم که در آن راه پیش برویم، این بود که این قدر خارجی خارجی نگوئیم. یعنی اولا فکر نکنیم که اگر یک کاری را خارجی می کند، این واقعا یک چیز فوق العاده ای است که فقط آنها می توانند انجام بدهند. بعد هم برای هرکاری نرویم بپرسیم از بقیه که چه گونه باید کارمان را انجام بدهیم. باید یک مقداری خودمان هم دست اندر کار باشیم. این برداشت خیلی غیرعادی بود، برای این که همه ما با اطمینان و اعتقاد فوق العاده ای کارهای تازه را شروع می کردیم. به خاطر تحصیلاتی که کرده بودیم یک اطلاعات کلی از کارها داشتیم، ولی در عمل هیچ کدام آنها را نه ما و نه کس دیگری در داخل ایران اجرا نکرده بود. ما به جای این که برویم کارشناس بیاوریم، خودمان راه حل برای خودمان پیدا می کردیم. به عنوان نمونه، من همان ابتدا که در وزارت اقتصاد بودم و سعی می کردیم با این رکود اقتصادی پیکار بکنیم، دیدم یکی از گرفتاری های ما صنعت سیمان ما است. به خاطر رکود اقتصادی فعالیت های عمرانی و ساختمانی فوق العاده کاهش پیدا کرده بود و در نتیجه تولیدکننده های سیمان جنس خودشان را نمی توانستند بفروشند. از طرف دیگر برایشان صرف نداشت که کارخانه را تعطیل بکنند، چون شما نمی توانید کارگران را بیکار بکنید و بعد از 6 ماه دومرتبه بروید دنبال کارگر. در نتیجه سیمان خام تولید می کردند و در محوطه کارخانه می ریختند و کود می کردند تا بعدا ببینند چه بلائی باید به سر خودشان بیاورند. یک بار مرحوم مهندس احمدعلی ابتهاج، برادر ابوالحسن ابتهاج، نزد من آمد و این وضع را در مورد سیمان تهران خودش توضیح داد. من یک صبحی با او رفتم به سیمان تهران و دیدم که تمام درختان چنار نازنینی که چند سال بود کاشته بودند، تا گردن غرق بودند در آن سیمان خامی که در محوطه ریخته بودند.

دیگر تولیدکنندگان نیز وضع مشابهی داشتند و همه به علّت فشار مالی با یکدیگر رقابت کرده و سیمان را زیر بهای تمام شده می فروختند. دیدم پایین آوردن قیمت هیچ اثری بر افزایش تقاضا ندارد و درآن شرایط بازار راکد تقاضا کم و بیش فاقد elasticity نسبت به قیمت است. به فکر افتادم که ازتولید کنندگان سیمان کارتلی تشکیل دهیم. خوب، شنیده بودم و خوانده بودم کارتل چیست ولی هیچ وقت خودم با آن سر و کارنداشتم. با همکارانم مشورت کردم که قیمت سیمان را که آن موقع چیزی درحدود 60 یا70 تومان بود در120 تومان تثبیت کنیم و اتحادیه (یا در واقع کارتل) تولیدکنندگان سیمان به هرکارخانه به نسبت ظرفیت آن سهمیه تولید بدهد.

یعنی دوبرابر تقریبا؟

تقریبا. چون دیدیم که سیمان را به ضرر می فروختند. قیمت را بالا بردیم که اولا کارخانه ها سود داشته باشند. بعد گفتیم از این میزان سود، یک مبلغی را، که الان خاطرم نیست چقدر بود، کنار می گذاریم و با آن سیمان هائی را که اضافه برظرفیت جذب بازار بود، صادر می کنیم. با راه آهن هم صحبت کردم. درآن موقع وزیر راه معینیان(57) بود، مردی فوق العاده مثبت. او هم گرفتاری داشت، به خاطر این که در برابر هر یک تن کالائی که از جنوب وارد کشور می شد، یک سوم یا یک چهارم تن کالا از شمال به جنوب می رفت برای صادرات. بنابراین واگن ها خالی بر می گشتند. با او صحبت کردم که برای او هم صرف می کند که قیمت حمل کالا را از شمال به جنوب بشکند. درنتیجه ما با بهای خیلی پائینی می توانستیم سیمان را به بندرهای خودمان در خلیج فارس و بویژه خرمشهر و بندرشاهپور برسانیم. شروع کردیم به صادرات سیمان به منطقه خلیج فارس و سیمانی که از جاهای دیگر دنیا می آمد را ما کاملا شکست دادیم و در عرض مدت کوتاهی کارخانه های سیمان ما با ظرفیت کامل کار می کردند. یک شورا هم درست کرده بودیم برای این کار به نام شورای تولید و صادرات سیمان که همه تولیدکنندگان عضو آن بودند. سهمیه هرکس روشن بود، مقدار پولی که باید می گرفتند روشن بود، زیر دست خودشان اداره می شد، ما فقط نظارت می کردیم. بنابراین یک کاری بود که هیچ جنبه دولتی نداشت. دولت فقط ناظر بود در کاری که انجام می دادند. در عرض یک سال نه فقط تمام مسائل سیمان حل شد، بلکه خود آن فعالیت کارخانه های سیمان یکی از عامل هائی بود که کمک کرد به پیکار با رکود و تغییر دادن جهت وضع بازار.

امّا آن کار و کارهای دیگری شبیه آن را خودمان انجام دادیم. فرض کنید، وقتی کسی جنس صادر می کرد، ممکن بود مقداری از مواد اولیه ای را که مصرف کرده از خارج وارد کرده باشد و رویش گمرک داده باشد. حال که جنس را صادر کرده اند می بایستی گمرکی را که بابت درصد جنس وارداتی مصرف شده در این کالا پرداخته اند بتوانند پس بگیرند، ولی چنین مقرراتی ما در کشور نداشتیم. من این چند سال اخیر که به عنوان مشاور اقتصادی کار می کنم، هر زمان به کشورهای درحال رشد می روم همه می گویند برای ما یک کارشناس بیاورید که آیین نامه باز پرداخت حقوق گمرکی کالای صادراتی را بنویسد. من به خاطر تجربه خودم می گویم شما کارشناس احتیاج ندارید، یک مهندس می خواهید با یک حسابدار و یک اقتصاد دان که بنشینند حساب بکنند در هرجنسی که صادر می کنید چند درصدش موادی بوده که وارد کردید و آن مواد هم چقدر رویش گمرک دادید. این را حساب بکنید و پس بدهید، که البته ترم اقتصادیش، (draw back) است. این را ما خودمان فکر کردیم و نوشتیم وخودمان هم اجرا کردیم. بعضی جاها هم کم حساب کرده بودیم یا زیاد حساب کرده بودیم، اما خودمان یاد گرفتیم که چه شکلی کارمان را باید انجام بدهیم.

دهه قبل از این دورانی که مورد بحث ماست، یعنی دهه 50 میلادی، دوران ابتهاج بود، از نظر برنامه های اقتصادی مملکت، از نظر اندیشه کردن راجع به توسعه و غیره. ابتهاج، حداقل در آن زمانی که او کار می کرد، به کارشناسان خارجی توجه داشت. شاید به این دلیل که در داخل منابع انسانی کافی وجود نداشت. ولی از نظر فلسفی به نظرم می آید که موضع او با حرفی که شما می زنید تعارض دارد. ممکن است نظرتان را در این زمینه بدهید؟

ابتهاج اصولا حرفش درست بود. یعنی روبرو شده بود با این که اگر شما می خواهید یک راه سازی درست بکنید، در کشور مهندسینی که بتوانند این کار را انجام بدهند ندارید و می بایست از خارج کسانی را بیاورید که این کار را بکنند تا شما یاد بگیرید و بعد بتوانید خودتان انجام بدهید. یک مورد خیلی معروفش مورد شرکت انگلیسی جان مولم است که به ایران آمده بود. برای اولین بار در ایران متوجه شدند که این شرکت لابراتوار های کوچک در بیابان درست کرده و خاک ها و فشار خاک را اندازه گیری می کند و نوع سنگ ریزه ای که می بایست به عنوان زیر ساخت جاده ها بگذارند را معین می کند چند سانتیمتر باید باشد. مردم می خندیدند به این حرف ها و این نوع برنامه هائی که ابتهاج داشت. بعد ابتهاج مورد ایراد قرار می گرفت، آن چنان که سر انجام ناچار شد قسمتی از راه هائی را که می خواستند بسازند، بدهند به یکی از مهندسین ایرانی که خیلی خوب صحبت می کرد و جلب توجه همه را کرده بود. خوب، جاده ای که ساختند هیچ خوب نبود، با تمام ادعائی که می کردند. بنابراین آن جا ابتهاج حق داشت، و کاری که او کرد باعث شد که بعداً مهندسین ایرانی و شرکت های مقاطعه کاری ایرانی همان کار را خوب فرا بگیرند، و نه تنها در داخل ایران آن کار را اجرا بکنند، بلکه در دهه 70 به تدریج شرکت های بزرگ ساختمانی ایران شروع کردند در منطقه خاور میانه کار کردن. من خودم می دانم یکی از آن شرکت ها در عربستان سعودی به عنوان مهندس مشاور کار می کرد. یعنی همان کاری را که جان مولم در دهه 50 در ایران کرده بود ما در دهه 70 در کشورهای دیگر می کردیم. پس در این مورد ابتهاج کارش درست بود. یا فرض بکنید درمورد سازمان آب و برق خوزستان، وقتی آدم گزارش را می خواند خیلی ساده به نظر می آید. خوب، بله، باید این کار را می کردیم. اما وقتی شما هیچ گونه اطلاعی ندارید و می خواهید از صفر شروع بکنید، و یک گزارشی را با کمک خارجی های با تجربه تهیه می کنید و اجرا می کنید، این را باید آفرین گفت. چند سال بعد، در آخر دهه 60، یعنی حالا ده سال پس از اجرای برنامه ابتهاج، وقتی من در بخش خصوصی بودم، همان کسی که برنامه خوزستان را اجرا کرد، آقای لیلینتال(58)، با من تماس گرفت و به من پیشنهاد کرد با هم شریک بشویم و کار بکنیم. البته من اصولا نمی خواستم کار مهندسی مشاور بکنم با سازمان برنامه و دولت. ولی یکی از چیزهائی که در نامه خودش به من نوشت این بود که خیلی مایلم با شما همکاری بکنم و شما بشوید شریک اصلی، به خاطر این که آن روزی که من در ایران شروع به کار کردم، ایران کسی را نداشت، امّا امروز شما خیلی آدم هائی دارید که به فنون مختلف آشنائی دارند، که اینها همه رفتند بهترین تحصیلات را کردند و برگشتند و در نتیجه امکاناتی که امروز کشور شما دارد با امکانات دوازده سیزده سال پیش که من شروع کردم فرق دارد. بنابراین، ابتهاج وقتی شروع کرده بود که در کشور ما کارشناس به اندازه کافی نداشتیم.

نمونه دیگری حضورتان عرض بکنم. اخیراً کتاب وارن (warne) را در باره فعالیت اصل چهار در ایران* من خواندم. وارن رئیس اصل 4 بود در ایران. کتاب فوق العاده جالبی است. او در این کتاب ذکر می کند که برای برنامه های بهداشتی خود نیازمند مهندس بهداشت بودند ولی متوجه شدند دراین کشور هیچ کس نشنیده که یک حرفه ای به نام مهندسی بهداشت وجود دارد. وارن می نویسد که ما گیر کرده بودیم برای مهندسی بهداشت چه کار بکنیم. آیا باید حتماً آمریکائی بیاوریم که این جا کار بکند؟ تااین که یک روز یک جوانی آمد که تحصیلات خود را در رشته مهندسی بهداشت درآمریکا کرده بود و خیلی خوب هم برای ما کار کرد و خیلی هم موفق شد. اسمش بود جمشید آموزگار. وارن، البته، فوق العاده از آموزگار تمجید می کند. کاری که او در آن مدت کرد گویا خیلی چشمگیر بود. ولی یک کشور بود با یک مهندس بهداشت به نام جمشید آموزگار. این را حالا شما مقایسه بکنید به این که ده سال بعد شما در خود دانشگاه تهران و یا شاید در دانشگاه های دیگر مهندس بهداشت تربیت می کردید، و مطمئن هستم که امروز صدها یا هزارها مهندس بهداشت درداخل کشور هستند و کاری کرده اند که مملکت ما امروز با تمام گرفتاری هائی که دارد از نقطه نظر آب آشامیدنی از ترکیه و بسیاری کشورهای دیگرخیلی جلوتراست. چرا؟ به خاطراین که حالا مهندس بهداشت را ما داریم که بفهمد چه باید بکند. موقعی که ابتهاج شروع کرد به این صحبت ها ما هیچ کدام از این امکانات را نداشتیم. جلو کشیدن این حرف ها که ابتهاج شیفته کارشناسان خارجی بود یک مقدار در واقع به خاطر واکنش بی ربطی بود که اشخاص نادان و یا متعصب از خود نشان می دادند برای ایراد گرفتن بی جهت به ابتهاج، و یک مقدار هم خود ابتهاج بود که، چون گرم شده بود، زیاده روی کرد. همیشه هم همین طور است. وقتی که انسان در یک راهی می افتد و به هیجان می آید، احیاناً گزافه می گوید. به خصوص آن که ابتهاج مرد بسیار بزرگ و خدمتگزار استثنائی درکشور بود. وقتی خودش را در برابر اشخاص مغرض می دید، او هم شاید کمی بیش از حد زیاده روی می کرد. اما در اصل حق با او بود.

«بچه های رضا شاهی» و نسل پیش از آنها

در آن هنگام ما نه تجربه در کار توسعه داشتیم و نه آدم کار کُشته، اما نداشتن اطلاعات دلیل نمی شد که به خودمان متکی نباشیم. این را نمی بایستی از ابتهاج توقع داشته باشیم. آن را باید از نسل بعدی توقع داشته باشیم. من نسل خودمان را همیشه به عنوان بچه های رضا شاه می شناسم. یعنی معتقدم که ما در یک زمانی رفتیم به دبستان که این مرد بزرگ در ما این روحیه را ایجاد کرد که گمان داشتیم بزرگ ترین تاریخ دنیا مال کشور ما بوده و درخشان ترین تمدن را ما داشته ایم. درست یا غلط بودن این حرف ها، مطلقا مطرح نیست. آن چیزی که مهم است ایمان و اعتقادی بود که ما به کشور و خودمان و به گذشته مان داشتیم و فکر می کردیم با آن گذشته درخشان دلیل ندارد که نتوانیم آینده درخشانی را درست بکنیم. به صورت دیگری عرض بکنم، ما هیچ وقت فکر نمی کردیم که اروپائی چون صنعت دارد، درآمدش بالاتر است، از ما برتر است. خودمان را برابر با هرکس می دانستیم. این طرز فکر در نسل پیش از ما نبود. چون نسل پیش از ما نسلی بود که تنها ارتش متحدالشکلش را قزاق های روسی اداره می کردند، دستور را از فرماندهی نظامی روسیه در قفقاز در تفلیس می گرفتند، نه از ستاد ارتش ایران. یعنی اصولا ستاد ارتشی درکار نبود. حالا، با این همه بدبختی ها، یک اشخاص خدمتگزاری مثل ابتهاج و یا پیش از او داور، با روحیه مثبت و امکاناتی که در اختیار داشتند، آن چه توانستند کردند، ولی از آخر دهه 50 و آغاز دهه 60 میلادی کودکان دوره رضاشاهی به تدریج از دانشگاه های داخل و خارج بیرون آمدند و یک باره ریختند در بازار کار ایران و اصولا دانش فنی کشور را دگرگون کردند. یعنی در آن ده سال، دهه 60، یک تغییر کیفی خیلی اساسی در ایران رخ داد که آن وقت همین تغییر کیفی اساسی، با ریتم خیلی سریع تری، در دهه 70 ادامه یافت. من خودم از وزارت علوم خواهش کرده بودم که برای من آمار متخصصان رشته های مختلفی که دیپلمشان مورد تأیید وزارت علوم قرارگرفته بود را بفرستند، چون شمار کسانی که در دانشگاه های ایران و خارج درس می خواندند به صورت چشمگیری بالا رفته بود. قابل مقایسه با آن سال های اول ما نبود. ولی از آن جالب تر رشته هائی بود که من در نهایت فروتنی باید بگویم با این که خودم دو سال رئیس دانشگاه بودم حتی نمی دانستم چنین رشته هائی در دانشگاه ها وجود دارد. امّا حالا متخصص این رشته ها را داشتیم که برگشته بودند به ایران و می خواستند کار بکنند. یعنی می خواهم به شما بگویم این تغییری که در کشور به وجود آمد قابل فهم نبود در دهه 50، و شما وقتی در باره ابتهاج داوری می کنید می بایست در بافتار دهه 50 او را بسنجید. باز هم تکرار می کنم، ریتم تحول کشور به قدری سریع بود که 5 ، 6 سال بعد، یا ده سال بعد، حرفی که ما می زدیم به ظاهر فرق داشت با حرفی که ابتهاج زده بود، ولی در واقع در دو بافتار متفاوت بود و هردو می توانست صحیح باشد.

ابتهاج در خاطراتش می نویسد روزی من نشسته بودم، استاندار خوزستان، سپهبد کمال، و سناتورهای خوزستان، ناصری و نظام السلطنه مافی، و چند نفر از وکلای مجلس به دفترم آمدند و به من گفتند که شما دارید برنامه دوم را تهیه می کنید، اجازه بدهید که ما، در قالب نیازمندی های خوزستان، و آنچه که به ما تعلق می گیرد، تصمیم بگیریم و عمل کنیم. ابتهاج می گوید که شما برای این کار باید از روی نعش من رد شوید و به هیچ وجه با چنین چیزی موافق نیستم. و بعد به آنها می گوید اگر من این کار را بکنم، فردا از خراسان می آیند می گویند همین را می خواهیم، از کرمان و از جاهای دیگر هم می گویند همین را می خواهیم. موضع ابتهاج از یک نظر مبیّن مسئله تصمیم گیری در ایران در باره تمرکز و عدم تمرکز است. یعنی می شد، شاید، در این زمان نشست و در باره شیوه برنامه ریزی بحث کرد. ولی ابتهاج به کلی جلوی این راه را می بندد. شما وقتی وارد این برنامه شدید، در ارتباط با تمرکز و عدم تمرکز تصمیم گیری و اجرا چطور فکر می کردید؟

من در این مورد یک مقداربا Background تئوریکی که درکارهای اقتصادیم داشتم روبرو می شدم و همان اشاره ای است که به فضای اقتصادی کشور کردم. به خاطر این که این عدم تعادلی که ایجاد شده بود به ویژه به همین دلیل بود. شما وقتی که تصمیمات را در مرکز کشور می گیرید به تدریج اشخاص فعال و سرمایه ها را می کشانید به طرف آن جائی که مرکز تصمیم گیری است. در ایران دوره قاجاریه درست است که کشور فوق العاده عقب افتاده بود، ولی به طور یکسان عقب افتاده بود. در زمان رضاشاه، وقتی که حکومت مرکزی درست شد مقررات گذراندند برای سهمیه صادرات و سهمیه واردات و ارز. شما وقتی که ارز می خواستید بگیرید، باید می رفتید به تهران. از یزد یا کرمان اگر می رفتید چندین بار به تهران، دفعه دهم یا یازدهم تصمیم می گرفتید که تهران بمانید و سرمایه خودتان و خویشاوندان و دوستانتان را که درآن شهرها مصرف می شد، می آوردید تهران. درنتیجه به جای این که کارخانه در یزد یا کرمان ایجاد بکنید، کارخانه را در تهران ایجاد می کردید و این باعث تمرکز می شد. این تمرکز در چند شهر ایران اتفاق افتاد، مثل اصفهان و تهران، و نیروی کار و نیروی جوان و نیروی فعال، و آدم های خوش فکر و سرمایه ها می آمد به این چند نقطه و بقیه کشور فراموش می شد و این عدم تعادل فضای اقتصادی کشور را ایجاد می کرد. پس حالا که شما می خواهید برگردید و یک کاری بکنید که فضای اقتصادی کشور متعادل بشود، که بعداً عین همین ایده را به صورت آمایش سرزمین پیش آوردند، که در واقع ایده ابتدا از آن فرانسوی ها بود، این لازمه اش این است که شما مکانیسمی برای عدم تمرکز ایجاد بکنید. ولی باید خیلی مواظب باشید، به خاطر این که اولا عدم تمرکز لازمه اش داشتن افراد با صلاحیت در سطح آن محل. . .

مگر خود شما چند لحظه پیش نگفتید باید کار کرد تا کار یاد گرفت؟

نه، نه. حالا به تدریج می گویم حضورتان. اولش داشتن افراد مسلط است در محل. به عبارت دیگر، اگر شما می خواهید طرح هائی را، به جای این که در مرکز تصمیم بگیرید، در آبادان یا اهواز انجام بدهید، به افراد با صلاحیت در رشته آمار، طراحی اقتصادی، مهندسی، و غیره، احتیاج دارید، وگرنه نمی توانید این کار را بکنید. از طرف دیگر می بایستی یک مکانیسم خیلی دقیقی داشته باشید برای کنترل و نظارت این اشخاص. اگر این کارها را نکنید، تجربه خیلی از کشورهای دیگر هم نشان داده، پول های کشور را به هدر می دهید، و زیانی که می رسانید به مراتب بیشتر از سودی است که می توانستید در آغاز کار گمان ببرید. ابتهاج وقتی که شروع به کار کرد حق با او بود. مطلقا ما آدم به اندازه کافی نداشتیم و گرفتاری این است که با ریتم توسعه اقتصادی کشور پیدا کردن این آدم ها خیلی سخت بود. من خاطرم می آید، در دهه 60 سازمان برنامه تصمیم گرفت یک گونه ای عدم تمرکز انجام بدهد. شهرداری های محل، به حق، می گفتند آقا من که می خواهم یک مناقصه بگذارم برای لوله کشی شهر یا برای اسفالت خیابان ها، پولش را شما سازمان برنامه می دهید، امّا این دلیل نیست که پاکت های مناقصه را در دفتر سازمان برنامه در تهران باز بکنند. شما بیائید این مناقصه را ما در این جا عمل بکنیم. سازمان برنامه هم گفت بسیار خوب، از این به بعد اگر ما می خواهیم در سیرجان یا در ابرقو کارهای عمرانی در شهر بکنیم، مناقصه را در آن شهر می گذاریم. ولی نتیجه چه شد؟ مقاطعه کاران از تهران سوار هواپیما می شدند می رفتند به آن شهر معین در آن روز معین، پاکت ها را باز می کردند، برنده روشن می شد. دو مرتبه هواپیما می گرفتند و برمی گشتند می آمدند تهران. من با دوست های خودم در سازمان برنامه صحبت کردم که حالا که با این واقعیّت روبرو شده ایم، کاری که می توانیم بکنیم این است که به شرکت ها یک فرجه ای بدهیم، بگوئیم ما برای طرح های عمرانی که بیش از مبلغ معینی نیست فقط از شرکت هائی دعوت می کنیم که مقیم کرمان باشند یا مقیم فارس باشند یا مقیم آذربایجان باشند. از بقیه دعوت نمی کنیم، که دست کم اگر این شرکت مقیم سیرجان نیست، مقیم کرمان یا یک شهر دیگر آن استان باشد. به این ترتیب به تدریج اینها را گرایش بدهیم که مرکز فعالیت خود را به استان ها منتقل کنند. ولی خود آن هم باز یک مقدار مشکلات دیگر برای ما ایجاد می کرد. می گفتند، خوب، مهندسی که شما می خواهید به این منطقه بفرستید با زن و بچه اش، بچه هایش احتیاج به مدرسه خوب دارند، یا احتیاج به رفاهی در زندگیشان دارند که احیاناً شما در فلان شهر تأمین نکرده اید. پس مرتب با مشکلات روبرو می شدید. آن جاست که من می گفتم آن دلیل نمی شود که کاری انجام ندهید. برای این که باید یک مقداری این مشکلات را به تدریج از بین ببرید و حل بکنید. اگر یک تصمیم قاطعی می گرفتیم در همان موقع که ما تا سه سال دیگر به این صورت عمل می کنیم، شما مطمئن باشید یک عده ای ناچار می شدند که بروند به استان ها کار بکنند. بنابراین ما می توانستیم به تدریج درآن راه قدم برداریم. ولی کاری که حتما خیلی خطرناک می بود، این بود که بدون داشتن پایه های محکم اساسی اجازه بدهیم که به آن صورتی که خوزستانی ها پیشنهاد کرده بودند پول نفت را در اختیار خودشان بگذاریم. این مثال قابل تصور نیست. چون آن دانش فنی کافی را تازه در خود سازمان برنامه ، با تمام کارشناسانی که توانسته بود جمع بکند، به زحمت داشتند. حالا شما این را می خواهید ببرید بگذارید در اختیار کسانی که مطلقا افراد فنی در اختیار ندارند. گفتم این مسائل را باید در بافتار زمانی و مکانی خودش انسان در نظر بگیرد. یک چیزی در یک زمان مشخصی می تواند کم و بیش درست باشد، ولی در زمان دیگر درست نباشد. ایرادی که می شود گرفت این است: آیا شما متوجه تحول هستید و آیا سعی می کنید که گام بردارید به سوی یک شرایط دیگری یا نه.

نسبت رشد تولیدکالاها وخدمات دردهه60 میلادی: اهمیت پشتیبانی از بخش خصوصی

دوران تصدی شما، حال یک سال قبل یا دو سه سال بعدش، حداقل از نظر کمی، دوران شکوفائی است. چارلز عیساوی(59) می نویسد که بین سال های 40 و50، یا 1961و1970، تولید ناخالص داخلی چیزی شبیه 2/9 درصد سالانه به طور متوسط افزایش پیدا کرد. چیزی که جالب تر است این است که از این 2/9 درصد چیزی شبیه 4/5 درصدش ارتباط با تولیدات کالا داشته و در حدود 8/3 درصدش در ارتباط با خدمات است. و این یک مقداری با روندی که درکشورهای دیگر در حال توسعه می بینید متفاوت است. برای این که در این جور موارد خدمات سریع تر از بخش صنایع و معادن توسعه پیدا می کند. سؤال من حقیقتاً این است: در برداشتی که شما از اول داشتید این چنین نسبتی پیش بینی شده بود یا این جریان اتفاق افتاد؟

این جریان اتفاق افتاد. ما تنها کاری که کردیم معتقد بودیم به هرقیمتی که شده می بایست این کشور را به جلو ببریم و ریشه صنعت را در ایران تقویت کنیم و روحیه صنعتی در مردم ایجاد بکنیم. ولی بیش از این و به خصوص این که چه دردسرهائی پیش خواهد آمد در آن زمان مطلقا نمی دانستیم. خودمان هم کار یاد گرفتیم. گمان نبرید که ما از روز اول همه چیز را می دانستیم و بعد همه چیز را مطابق همان نیت هائی که داشتیم توانستیم اجرا بکنیم. اولا همه چیز را که نمی دانستیم. بعضی از افکاری که داشتیم در عمل متوجه شدیم که اینها درست نیست. آن چیزهائی که درست بود را هم همیشه نمی توانستیم اجرا بکنیم، به خاطر این که شما به هرحال با یک جامعه ای روبرو هستید، با منافع متضاد افراد روبرو هستید، با عقاید مسئولان دولتی و تصمیم گیران مواجه می شوید، و می بایست در درون همه این عامل های گوناگون بتوانید بهترین نتیجه را بگیرید، یا نتیجه بهینه (optimum) را بگیرید. این کاری بود که ما توانستیم بکنیم. چیزی که خیلی مهم بود این بود که ما در دهه 60 یکی از کشورهای نادر سراسر جهان بودیم که تقدم را به بخش خصوصی داده بودیم، و این خیلی استثنائی بود. این تاکید را بیشتر از این نظر می کنم که ما درآمد اصلی مان از مالیات نبود، از درآمد نفت بود. به رغم این که درآمد اصلی مان از درآمد نفت بود، و این خودش یک قدرت بسیار زیادی به دولت می داد در برابر بخش خصوصی، با این همه ما رفتارمان نسبت به بخش خصوصی به مراتب آزادانه تر بود تا مثلاً ترکیه ای که این درآمد نفت را نداشت و باید با مالیات و با فرآورده های کشاورزی اش زندگی می کرد. این دادن تقدم به بخش خصوصی در شرایطی بود که هندوستان دنبال آن سوسیالیسم بیچاره کننده اش رفته بود. عبدالناصر در مصر صنایع شکوفای مصر را به تمام معنی ویران کرد. مصری ها از همه جلوتر بودند و ناصر اقتصاد مصر را به کلی از بین برد. خاطرم می آید که در آن زمان در پاکستان می خواستند از صنایعشان حمایت بکنند، به ویژه صنایع نساجیشان. قیمت نخ صادراتی را ارزانتر کرده بودند تا قیمت پنبه صادراتی را. در نتیجه هرکسی سعی می کرد که نخ بخرد از پاکستان تا پنبه، و تولیدکننده بدبخت پنبه آن وسط از بین می رفت.

در شرایط آن روز جهان، ما یکی از کشورهای نادری بودیم که می گفتیم بخش خصوصی. درآن زمانی که مُد بود که بگویند چه گوارا، بگویند مائوتسه تونگ یا نهرو یا ناصر، و یا در ترکیه به اتاتیسم(60) اتاتورک اشاره بکنند، ما می گفتیم بخش خصوصی. البته مسئله به این سادگی نبود. برای این که بسیاری از همکاران و دوستان من یکی از ایرادهائی که به من می گرفتند می گفتند که شما بخش خصوصی را لوس می کنید. از این گونه حرف ها خیلی زیاد می زدند. شاید هم بخش خصوصی را یک مقداری لوس می کردیم. ولی اگر شما می خواهید یک عده ای ساعت چهار ونیم یا پنج صبح از منزلشان بروند بیرون تا نصف شب کار بکنند و فقط دلشان خوش باشد که صفر دست راست حساب بانکیشان مرتباً دارد بالا می رود و بعد همان حساب بانکی را دو مرتبه بردارند یک جای دیگر سرمایه گذاری بکنند، باید به آنها امکان و فرصت بدهید. شما اسمش را ممکن است بگذارید حرص، ما در اقتصاد اسمش را می گذاریم انگیزه. راه دیگری هم ندارد. یک مقدار می بایست مسئولان دولتی در واقع بلند نظر باشند و وقتی که می بینند کسانی همت کردند، ریسک کردند، و زحمت کشیدند، هر هنری که داشتند به خرج دادند، و درکارشان از نظر مادی موفق شدند، ناسزا بهشان نگویند، برعکس تشویق بکنند و این کاری بود که ما سعی می کردیم بکنیم.

همدلی وزارت اقتصاد، سازمان برنامه و بانک مرکزی

ممکن است دقیق تر بگوئید که چه کسانی در تجربه دولتی تان با شما موافق بودند، چه کسانی فکر می کردند که، همان طور که شما گفتید، دارید بخش خصوصی را لوس می کنید؟ حالا من درست نمی دانم معنای لوس کردن بخش خصوصی چه هست. بعد راجع به آن صحبت می کنیم.

بزرگ ترین پشتیبان شاه بود. به صورت این که این بخش خصوصی است، نمی گویم. همچنان که حضورتان عرض کردم شاه یک مقداری دربرداشت هایش رنگ سوسیالیستی داشت یا می خواست بگوید که دارد و یا در واقع داشت. اما خیلی خوشحال می شد وقتی که می دید یک کاری در داخل کشور انجام شده. بعد هم همکارانم در دولت هیچ کدامشان مخالفتی به آن صورت نداشتند. ولی از تظاهری که کارفرمایان بخش خصوصی تازه به دوران رسیده می کردند گاهی ناراحت می شدند و ایراد می گرفتند. امّا بی ربط بود که ناراحت بشوند. البته همه ترجیح می دادند که احیانا اگر کارفرمایان بخش خصوصی در کارشان موفق هستند سادگی و رفتار آرام تری داشته باشند. ولی در برخی از خرده گیران این حالت بغض نسبت به بخش خصوصی وجود داشت. ولی اسم شخص خاصی را ترجیح می دهم که نبرم.

منظورم چیز دیگری است. منظورم این است که مثلاً شما دراین مدت با سه وزیر دارائی کار کردید. تا آن جائی که من می دانم، اول، برای مدت کوتاهی، با عبدالحسین بهنیا، بعد امیرعباس هویدا، در دوران منصور، و بعد با جمشید آموزگار. مثلا با وزارت دارائی چه نوع روابطی داشتید؟

در ارتباط با وزارت دارائی من مسئله را حل کرده بودم. از روز اول به وزارت دارائی خیلی صریح گفتم که وظیفه من این است که بخش خصوصی و مردم را پولدار بکنم. وظیفه شما این است که از این پول هائی که اینها گیرشان می آید مقداری به عنوان مالیات بگیرید، ولی من به شما کمک نخواهم کرد. و به همین دلیل هم اطلاعاتی که من در وزارت اقتصاد در مورد شرکت ها و بخش خصوصی داشتم هیچ وقت در اختیار وزارت دارائی نمی گذاشتم. بارها نامه نوشته بودند به وزارت اقتصاد؛ ما جواب نمی دادیم به خاطر این که من می خواستم آن کسی که پهلوی ما می آید در وزارت اقتصاد بتواند دلش را باز بکند بگوید گرفتاریش چه هست. اینها به قدری اعتماد پیدا کرده بودند که در آخرسر حتی مثلاً وقتی به تدریج فرآورده های صنعتی ایران به کشورهای اطراف صادر می شد، پهلوی من می آمدند و صریحاً می گفتند که در فلان کشور یا فلان کشور به مقامات بالا رشوه داده اند. علّت این که چنین مسائلی را به من می گفتند، اعتمادی بود که بین ما ایجاد شده بود. برای این که این اعتماد ایجاد بشود، لازمه اش این بود که بدانند این حرف ها درز نمی کند. در نتیجه من با وزارت دارائی هیچ گرفتاری نداشتم. گرفتاری ما فقط می توانست در مورد مقررات مالیاتی باشد، که آن هم در مورد قانون مالیاتی که نوشته شد با هم موافق بودیم. هیچ مسئله ای نبود. بنابراین واقعا من با وزارت دارائی مسئله ای نداشتم. البته، در عمل، فلان مامور مالیه ممکن بود برود یک کارخانه ای را آزار بدهد، ولی این در حدی که ما بتوانیم مداخله ای بکنیم یا کاری بکنیم نبود. خود وزیر دارائی هم فرصت این را نداشت که برسد که احیانا چه اتفاقی افتاده. اما در سطح کلی سیاسی به هیچ وجه ما با هم اختلافی نداشتیم.

درمورد سازمان برنامه چطور؟ درمورد برداشت شما در مقایسه با برداشتی که در سازمان برنامه وجود داشت؟

شانس بزرگ من تفاهم بی اندازه زیاد با سازمان برنامه بود. در مورد وزارت دارائی می توانم بگویم رفتار بی طرفانه ای نسبت به هم داشتیم، با تفاهم اساسی روی سیاست های مالیاتی. ولی در مورد سازمان برنامه همکاری فعالانه هر دو دستگاه، یعنی سازمان برنامه و وزارت اقتصاد، بود که بسیار به کار ما کمک کرد. اولا سازمان برنامه کمک کرد که من بتوانم درداخل وزارت نوپای اقتصاد سازماندهی بکنم که مناسب با هدف هایم باشد و این احتیاج به پول داشت. ثانیا کار تفاهم و همکاری نزدیک به جائی رسیده بود که چون ناچار بودم سفرهای متعددی به خارج بکنم به معاونان خودم سپرده بودم هر تصمیمی که می بایست من بگیرم میان خودشان گفتگو بکنند و نتیجه اش را به اطلاع رئیس سازمان برنامه برسانند و در غیبت من، اگر او تایید کرد، آن را به عنوان تصمیم من تلقی بکنند. این در حدی بود که ما همکاری می کردیم با سازمان برنامه. آن وقت، البته، ما هم در مورد کارهای اساسی کمک می کردیم به کاری که آنها داشتند، به خاطر کمک اولیه ای که آنها به ما کرده بودند. بنابراین همان طور که عرض کردم همکاری درست از هر دو سو وجود داشت.

درآغاز امر من روبرو شدم با این که می بایست یک دستگاه جداگانه ای در وزارت اقتصاد درست بکنیم برای بررسی های اقتصادی. برای این که هیچ کس قادر نبود که به من اطلاعات اساسی در باره اقتصاد کشور و بخش های صنعتی وبازرگانی بدهد و مثلا بتواند بگوید ما تولید صنعتی مان چیست. ما که می خواهیم مثلا صنعت نساجی را توسعه بدهیم، یا رویش تصمیمی بگیریم، چقدر کالا تولید می کنیم، چه نوع کالائی تولید می کنیم، قیمت اینهاچیست، کیفیتشان چیست، درکجا تولید می کنیم. اینها را هیچ کس نمی دانست. بعد هم ارتباط صنعتی بین این واحدهای مختلف چیست، مواد اولیه که احتیاج دارند چیست، بن بست های ما درکجا هست، وصنایع تازه ای که می خواهیم ایجاد بکنیم چه باید باشد و به چه دلیل باید به یک رشته هائی تقدم بدهیم، به یک رشته هائی ندهیم، با چه ریتمی داریم توسعه پیدا می کنیم. یعنی عملکرد ما چیست. از این سوال ها شما به مقدار هنگفتی می توانید بکنید، ولی مطلقا جوابی نداشتیم. همان طور که حضورتان عرض کردم، در ماه های اول صرفا تصمیمات مان را کورمال کور مال می گرفتیم. بنابراین داشتن یک مرکز بررسی های اقتصادی فوق العاده اهمیت داشت. ولی می بایست کسی را پیدا بکنیم که صلاحیت لازم را برای این کار داشته باشد. به عبارت دیگر، هم صلاحیت فنی در کارش داشته باشد و هم اعتقاد به کاری که ما می کردیم. چون ما این صحبت را راجع به زمانی می کنیم که هنوز خیلی ها می گفتند شما دارید خواب می بینید. این حرف ها یعنی چی. صنایع تازه در ایران ایجاد می کنید، ماشین سازی می خواهید، ذوب آهن می خواهید داشته باشید و غیره.

پس از مدتی جستجو و کاوش بالاخره دوست من جهانگیر آموزگار به من یادآور شد که جوانی است در آمریکا به نام محمد یگانه(61) و او مناسب است برای بررسی های اقتصادی. من یگانه را اتفاقا یک بار وقتی که در شرکت نفت بودم دیده بودم. روزی مهندس مستوفی به من تلفن کرد که یک اقتصاددان ایرانی که در سازمان ملل کار می کند در سر راه بانکوک می آید به تهران، بد نیست که من هم در آن جلسه ای که دارند باشم و با او آشنا بشوم. رفتم و با محمد یگانه برای نخستین بار روبرو شدم و فوق العاده تحت تاثیر طرز صحبت او و مسائلی که مطرح می کرد قرار گرفتم. بنابراین خاطره کلی و خیلی خوبی از او داشتم. پس از یادآوری جهانگیر آموزگار، از راه او با یگانه تماس گرفتم و او دومرتبه در یکی از سفرهائی که از سوی سازمان ملل می کرد به تهران آمد و با هم صحبت کردیم. از همان روز اول دیدم طرز فکرمان شبیه هم است و او هم با همان هیجان و با همان اعتقاد بچه های رضا شاهی به مسائل ایران نگاه می کند. یگانه با ایمان راسخی که به کشور خود داشت پذیرفت که کار خودش را در سازمان ملل متحد کنار بگذارد و به ایران بیاید.

برای این که ما بتوانیم مرکز بررسی های اقتصادی را راه بیندازیم، احتیاج داشتیم به یک گروه اقتصاد دان و مهندس در تخصص های مختلف و می بایست به اینها حقوقی بدهیم که خارج از مقررات رسمی دولت بود. به عبارت دیگر می بایست اینها را به همان صورتی استخدام بکنیم که سازمان برنامه برای خودش کارشناس استخدام می کند. سازمان برنامه پذیرفت که ما مرکز بررسی های اقتصادی را در وزارت اقتصاد برپا بکنیم و مقررات و شرایط استخدامیش همانند سازمان برنامه باشد با همان مزایا و حقوق.

برای این کار شما نمی بایستی به مجلس بروید؟

نه، سازمان برنامه حق داشت ایجاد این مرکز را جزو طرح های عمرانی خود بگذارد. به هرحال در آن زمان هنوز مجلس افتتاح نشده بود. به این ترتیب یگانه هم شروع کرد به کار. ولی باز برای این که به شما بگویم سختی کار چقدر است، در ماه های اول به قدری کار ما بطی پیشرفت می کرد که یک موقعی یگانه به کلی مایوس شده بود و به من می گفت ترجیح می دهد برگردد به کار خودش در سازمان ملل. من به او اطمینان دادم همیشه سخت ترین مرحله کار مرحله اولش است. درآغاز کار که شما می خواهید چیزی را بنا بکنید همیشه همراه با مقداری کندی است، ولی بعدا خودش تعجب خواهد کرد که به چه صورتی پیش می رود. همین طور هم شد. یعنی واقعا پس از سه چهار ماه اولیه، یک مرتبه خودش هم تایید کرد که کارها به راه افتاده است. البته در کار خودش فوق العاده ماهر بود و به ویژه در اقتصاد کاربردی applied economics تجربه استثنائی داشت. به آمارگران بانک مرکزی و سازمان برنامه واقعا یاد داد که چگونه باید محاسبه درآمد ملی بکنند، چگونه می بایست از جدول داده ها و ستاده ها استفاده کنند و طرح ها را به چه صورتی باید آنالیز بکنند. یگانه عامل موثری بود در پیشرفت کمی و کیفی کاری که ما داشتیم و درنتیجه اثری که او درکارهای ما گذاشت فوق العاده بود. هم چنان که دیگر همکارانم هرکدام به سهم خودشان و در رشته های خودشان اثر داشتند. بنابراین، به تدریج ما توانستیم یک مشت آدم هائی که به نسبت گذشته صلاحیت بسیار بالاتری داشتند را به کار بکشیم.

در همان آغاز کار که من به وزارت اقتصاد رفتم می بایست با کاخ وزارت صنایع و کارمندان وزارت صنایع آشنا بشوم. از جمله کسانی که در روز آشنایی با کارمندان وزارتخانه دور تا دور اطاق ایستاده بودند، شخص خوش سیما و خوش هیکلی بود که تنها عیبش این بود که قدش از من بلند تر بود و دستش هم شکسته بود و در اشارپی گذاشته بود. این شخص، مهندس رضا نیازمند(62) ، رئیس سازمان مدیریت صنعتی بود. به تدریج که به خاطر کارش من با او آشنا شدم، کاملا برایم روشن بود که با آدم برجسته ای روبرو هستم. پس از یک سال کار، از او خواهش کردم که معاون صنعتی من بشود. او هم پذیرفت و نقش بسزائی داشت در پیشبرد فعالیت های صنعتی در کشور. بنابراین اشخاص مختلف هرکدام در شغل خودشان نقش های بزرگی داشتند.

رابطه شما با بانک مرکزی، بخصوص درمورد سیاست های پولی که در ارتباط با کار شما مطرح می شد، چطور بود؟

بانک مرکزی در آن ماه های اولی که من سر کار بودم تقریباً بی صاحب مانده بود. همچنان که حضورتان اشاره کردم، مرحوم پورهمایون وارد به کار نبود. دکتر مقدم، که به عنوان قائم مقام با کفایت بانک را اداره می کرد، تصمیم گرفته بود کناره گیری کند. در واقع می خواست برود در خارج کار بکند. همان زمان گمان می کنم رفت به صندوق بین المللی پول، که درآنجا هم بسیار خوب کار کرد. درنتیجه علم می بایست به دنبال کسی باشد که بیاید بانک مرکزی را اداره بکند. پس از چند ماه مهدی سمیعی(63) را انتخاب کرد. مهدی سمیعی پیش از آن تاریخ قائم مقام بانک توسعه صنعتی و معدنی ایران بود، که نخستین مدیرعاملش یک نفر هلندی بود. بعد که مهدی سمیعی آمد به بانک مرکزی، چند ماه بعد آن هلندی را کنار گذاشتند و مرحوم قاسم خردجو(64) رئیس بانک شد. به هرحال مهدی سمیعی را آوردند. سمیعی را من همان هفته های اولی که در وزارت اقتصاد بودم دیدم. به ملاقات من آمد به عنوان قائم مقام بانک توسعه صنعتی، و گفتگوئی که با هم داشتیم خیلی گرم و خوب بود و دو طرف با تفاهم زیادی با هم صحبت کردیم. من واقعا خیلی خوشحال شدم از آشنائی با این مرد. او از حسابداران قسم خورده ای بود که تحصیلات بسیار عالی کرده بود در انگلستان و بعد هم کاریر خیلی خوبی در بانک ملی ایران داشت. بانک ملی ایران یکی از آن کانون های تربیت آدم در کشور بود. یعنی این چیزها را باید در پرانتز بگویم. همه این دستگاه هائی که رضا شاه درست کرد تبدیل شدند به کانون تربیت آدم. مثلا این سیمان ری کوچک 100 تن در روزی که رضا شاه درست کرده بود، که بعداً تازه شد 500 تنی، هرچه مهندس درجه 1 سیمان این کشور داشت آنجا تربیت شده بود. بعد هم آمدند کارخانه های سیمان 2000 تنی و4000 تنی درست کردند، ولی تربیتشان در سیمان ری بود. هم چنین بانک ملی بانکدار برای کشور تربیت کرد، که خوب یکیش هم مهدی سمیعی بود. مهدی سمیعی شد رئیس بانک مرکزی و به عنوان قائم مقام خودش خداداد فرمانفرمائیان را آورد، که خداداد را من از کودکی می شناختم. به شما اشاره کردم، وقتی که دنبال حزب بازی می گشتیم، و پیش از آن که به بیروت برود و بعد هم به آمریکا، او هم درجرگه ما بود. بعد هم که به ایران برگشتیم همدیگر را می دیدیم. بنابراین او را خیلی بیشتر می شناختم و خود او هم با سابقه ای که در سازمان برنامه داشت با مدیران سازمان برنامه نزدیک بود. در نتیجه وضع به این صورت درآمد که سازمان برنامه و بانک مرکزی و وزارت اقتصاد شدند یک مثلث خیلی جالبی که کاملا حرف همدیگر را می فهمیدند، کاملا باهم تفاهم داشتند.

این تفاهم به خاطر رابطه ای بود که بین خود ما ایجاد شده بود. سمیعی خیلی در کارش اصولی بود. می شد به او اعتماد کرد. اعتقاد داشت که باید کار ایرانی را ایرانی ها انجام بدهند. همان اول کار به تمام بانک های مختلط گفت که باید مدیرعامل خودشان را تغییر بدهند و مدیرعامل ایرانی به جای مدیرعامل خارجی بگذارند. خیلی سر این موضوع پافشاری کرد و همه آنها را عوض کرد و با قدرت کارش را انجام می داد که مورد پسند من بود. ولی گفتم بین او و اصفیاء و من تفاهم خیلی زیادی بود، درحدی که درمورد کارهای اساسی ای که در ملاقات هایمان با آن برخورد می کردیم به هم تلفن می کردیم و همدیگر را درجریان می گذاشتیم که چه کار کرده ایم. چند سال بعد، خاطرم می آید، یک میسیونی از طرف صندوق بین المللی پول آمده بود به ایران. از من وقت خواستند که مرا ببینند ودر باره مسائل اقتصادی ایران با من صحبت بکنند. از من یک مقدار سوال کردند و من هم به آنها جواب دادم. رئیس میسیون صندوق بین المللی با خنده به من گفت تعجب می کنم از صحبت هائی که شما می کنید. گفت که ما پیش از آنکه بیائیم پهلوی شما بانک مرکزی بودیم، همین سوالات را از آنها کردیم، عین پاسخ های شما را دادند. بعد، این شخص، که انگلیسی بود، به طنز گفت هم آهنگی ای که من در سازمان اداری ایران می بینم به خوبی انگلیس است و خیلی بهتر از واشنگتن. آن چیزی که در واقع اینها را خیلی به تعجب انداخته بود این بود که هیچ فکر نمی کردند که در یک کشور در حال رشد یک چنین ارتباط و همآهنگی بین مدیران سطح بالایش باشد، در حالی که برای ما عادی شده بود با یکدیگر همکاری نزدیک داشته باشیم. فکر می کردیم که باید این طور باشد. ولی بعدها که خود من شدم مشاور اقتصادی و به کشورهای مختلف رفتم، فهمیدم که تا چه اندازه ما از این نظرها جلوتر بودیم از کشورهائی که امروز در دنیا خیلی هم اسم و رسم دارند. خیلی درباره شان صحبت می کنند.

البته این همکاری فقط با این دو دستگاه اصلی دولتی نبود. اشاره کردم به بانک توسعه صنعتی و معدنی و هم چنین بانک اعتبارات صنعتی. این دو تا هم عامل های مهمی بودند در کار ما و با آنها هم من نزدیکی فوق العاده زیاد پیدا کردم، با وجودی که بانک توسعه صنعتی و معدنی یک بانک خصوصی بود. دولت فقط کمک کرده بود به ایجاد این بانک. ولی در عمل شما وقتی که باخردجوصحبت می کردید یا با همکاران خردجو،دکتر امین(65)، فریدون مهدوی(66)، انگار که دارید با مسئولان وزارت اقتصاد حرف می زنید. هیچ کس تفاوتی احساس نمی کرد. من هفته ای یک بار با خردجو جلسه داشتم. تمام کارهایش را برای من مطرح می کرد و من هم تمام مسائل اساسی که با آن برخورد داشتیم را به او می گفتم. خارج از من، او با معاونانم مرتب در تماس بود و آنها را مرتب می دید. یعنی کار ما این نبود که برویم ببینیم چه شکلی باید در کارها نظارت بکنیم و به اصطلاح ان قلت بگذاریم. بلکه این بود که از آن بانک استفاده بکنیم به عنوان یک وسیله ای برای پیشرفت اقتصاد کشور. واقعاً هم این کار را کردیم. بسیار نتیجه خوبی از این کارمان گرفتیم. در همان آغاز کار من، دولت تعدادی از کارخانجات دولتی را که مورد نیاز به عنوان پشتوانه اصلاحات ارضی نبود در اختیار وزارت اقتصاد گذاشت. من تصمیم داشتم این کارخانه ها را به تدریج بفروشم، چون هیچ دلیل نداشت که وزارت اقتصاد کمپوت در مشهد یا اصفهان تولید بکند، یا کارخانه روغن کشی داشته باشد. از راه هائی که برای خصوصی سازی پیدا کرده بودیم این بود که این واحدها را در اختیار بانک توسعه صنعتی بگذاریم و آنها این کارخانه ها را به شرکت های سهامی تبدیل بکنند و سهامش را بفروشند. همان کار را هم کردند و در این زمینه با هم همکاری بسیار سازنده ای داشتیم.

نظیر همین کار را به تدریج، نخست با کندی ولی بعدا با سرعت خیلی بیشتر، با بانک اعتبارات صنعتی انجام دادیم، که مدیریتش با علینقی فرمانفرمائیان(67) بود. او هم در ضمن این که استقلال کار خودش را داشت، به عنوان یک بانکی که رسماً زیر نظر سازمان برنامه درست شده بود، تبدیل شد به یکی از همکاران خیلی خوب و نزدیک من و همکاران من در وزارت اقتصاد. همه اینها هرکدام به سهم خودشان کمک کردند به فعالیت هائی که ما در پیش داشتیم.

همراه با این نهادهائی که ایجاد شده بود افراد تازه ای به میدان آمدند، افراد برجسته ای بودند که با دید تازه ای به مسائل نگاه می کردند. آنها هم همان اعتقاد راسخ ما را داشتند به این که آن کارهائی را که دیگران کرده اند ما هم می توانیم بکنیم. آنها هم اعتقاد داشتند که درکشور باید صنعت ایجاد کرد؛ آنها هم اعتقاد داشتند که این کار را می توانیم با بخش خصوصی خودمان انجام بدهیم. یعنی داشتن این گونه افراد، مثل یگانه، نیازمند، خردجو، دکتر امین، فرمانفرمائیان یک شانسی برای کشور بود. بعد از انقلاب هم هرکدام از اینها نشان دادند تا چه اندازه اشخاص موفق و کارآمدی در کار خودشان بودند. در هر محیطی که رفتند درخشیدند. این یکی از وقایع بزرگ دهه 60 ایران بود که نتیجه زحمات دوره رضاشاه بود که دانشجو به فرنگ فرستاده بود و آنها برگشته و در ایران دبیرستان و دانشگاه درست کردند و به سهم خودشان جوان های کشور را تربیت کردند. این جوان ها باز یا در داخل کشور یا در خارج رفتند درس خواندند و به تحصیلاتشان ادامه دادند و بازگشتند. اینها یک باره کشور را عوض کردند. و این از آن چیزهائی است که باید به آن توجه کرد. آدمی را شما تربیت می کنید، اما در مدت 20 سال، 25 سال، 30 سال به چشمتان نمی آید که چه تغییری شده تا این که یک باره یک تغییر کیفی عظیمی در همه چیز رخ می دهد. من خاطرم می آید، یکی از این سناتورها یک بار در زمان دولت هویدا به من گفت که چیز عجیبی در این کشور اتفاق افتاده. ما حالا یک وزیرانی داریم که همدیگر را به اسم کوچک صدا می کنند. آن حالت جناب و اینها از بین رفته بود در کشور. می خواهم بگویم این اتمسفری بود که ما درآن کار می کردیم.

به هرحال برگردم به دوره علم. از همان زمان دولت علم این پایه ها به تدریج گذاشته شد. یعنی از یک طرف مهدی سمیعی به بانک مرکزی آمد، خردجو به بانک توسعه صنعتی آمد، موسسه استاندارد مسئولش را تغییر دادم، مسئول شرکت معادن و ذوب فلزات را، که به شما اشاره کردم، تغییر دادم، مسئول شرکت معاملات خارجی را عوض کردم، در شرکت فرش هم، که مثل آن یکی شرکت های دولتی مرتب ضرر می داد، دکتر ذهبی را، که اشاره کردم، گذاشتم. همه اینها یک مرتبه تبدیل شدند به شرکت های سود ده کشور، شرکت های فوق العاده فعال و به کلی متفاوت با آنچه که قبلا بودند. رویهم رفته باید حضورتان بگویم وقتی دولت منصور سر کار آمد دوره رکود اقتصادی تمام شده بود. یعنی آن برنامه تثبیت اقتصادی که با پشتیبانی صندوق بین المللی پول انجام می شد خوب اجرا شد. دیگر فعالیت های اقتصادی هم شروع کرد به راه افتادن. یعنی حمایتی که ما از صنایع کردیم یک انژکسیون قوی به پیکر صنعت اقتصاد کشور بود و اینها را به کار واداشت و خود صاحبان صنایع با روحیه دیگری به تدریج شروع به کار کردند. در آغاز باورشان نمی شد. شاید با احتیاط و تا حدّی بدبینی اقدام می کردند، ولی به تدریج تغییر کردند و از همان ماه های اول خودشان می گفتند که شما خط را برای ما روشن کردید، یا باید برویم دنبال صنعت یا این که خودمان را بازنشسته بکنیم. البته هیچ کدام خیال بازنشستگی نداشتند.