پیشنهادی را شما بردید پهلوی اعلیحضرت و آقای هویدا حتی یک کلمه آنرا هم تغییر نداد، و عین همین پیشنهاد را اعلیحضرت قبول کرد،اما دولت باز می گفت این برنامه اتمی مملکت است؟

پیش از اینکه به شرایط، رهنمون ها و روش های سازمان دهی انرژی اتمی درایران بپردازیم، ممکن است شمه ای درباره جوّ آن صحبت کنید. <>شما خودتان مساله انرژی هسته ای را در رابطه با دیگر منابع انرژی چگونه می دیدید؟
< />

یک دلیل مهم دیگر هم که مرا قانع می کرد این بود که آن وقت درآمد ایران از نفت نسبت به هزینه هایش خیلی بالا بود و حتی سال های اول برنامه شاهد بودیم که درآمد دولت بیش از نیاز برنامه های عمرانی کشور بود. خوب از آن طرف، همین طور که گفتم، زمان تکامل انرژی اتمی خیلی طولانی بود و پیاده کردن آن پُرهزینه، یعنی اتم طرح کوچکی نیست که آدم خیلی کوچک شروع کند و طبعا درمقیاس وسیع مطرح است و هزینه زیاد هم دارد. این هزینه از کجا می توانست تامین بشود؟ فقط از محل درآمد نفت، درآمد نفتی که هیچ اعتباری نبود که 5 سال بعد، 10 سال بعد، به همان ترتیب باشد، و دیدیم که نبود. بنابراین یکی از عواملی که مرا در اجرای یک برنامه جامع انرژی اتمی تشویق می کرد این بود که آن روز امکاناتش فراهم بود و ما می توانستیم از امکانات استفاده بکنیم تا مقدمات پایه گزاری و رشد این صنعت فراهم بشود، هزینه های اصلی را کرده باشیم، و بعد هم ازش بهره برداری بکنیم.
یک عامل دیگر هم باز بسیار موثر بود در آهنگ اجرای برنامه ها و آن جنبه سیاسی داشت. درآن موقع ایران از ثبات سیاسی برخوردار بود و چون رشد انرژی اتمی به زمان طولانی نیاز دارد تصور می شد که باید از فرصتی که هست حداکثر استفاده را کرد تا برنامه را به جائی برسانیم که بتواند در شرایط دیگری هم برپای خود بایستد. متاسفانه، دراین زمینه، وقایع بعدی نشان دادند که درآن روز بیم ما ازاین که شرایط نا ثابت بعدی از لحاظ سیاسی برنامه را ممکن است متوقف کند درست بود. ولی نه تنها دراین زمینه، بلکه درهیچ زمینه دیگر هم نمی شد درآن زمان با این فرض کار کنیم که روزی همه چیز درهم می ریزد.قبل از اینکه از این بحث خارج بشویم دو سوال بکنم. سوال اوّل مربوط می شود به رابطه بین تکنولوژی اتمی ، و تکنولوژی های دیگر. دوم اینکه آشکارا تکنولوژی اتمی خطرناک است، به ویژه از جهت این که با ویست، با تفاله ها،(10) چه می شود کرد. اگر ممکن است درباره این دو موضوع توضیحاتی بدهید. آیا دراین مرحله که این ایده درشرف تکمیل بود، راجع به این دو مبحث شما چگونه فکرمی کردید؟ آیا این مسئله را با دولت یا با شاه در میان گذاشتید؟

برگردیم به آغاز کارسازماندهی انرژی اتمی درایران. حالا شما مواجه هستید با مسئولیت برنامه ریزی انرژی اتمی، مسئله سازماندهی، مسئله پیدا کردن افرادی که باید با شما کار بکنند. چطور وارد این جریان شدید و درچه فضائی؟

<>خوب انجام این کار مشکل است. به دوعلّت. یکی اینکه من همه جزئیات کار را در خاطره حاضر ندارم و آنچه که می گویم حتما کامل نخواهد بود. مشکل دیگر این است چون سازمان ما جوان بود و بعد هم از یک هسته کوچک شروع کرد و به سرعت گسترش یافت، طبعا تقسیم کار در داخل سازمان و نیز افرادی که مسئول امور مختلف بودند تغییر می کردند، تا این که به تدریج درسال های آخر سازمان انرژی اتمی شکل مشخص به خودگرفت و مسئولان اصلی سازمان چهره مشخصی به خودگرفتند. با این وصف من سعی می کنم وضع را درسال های آخر توضیح بدهم ولی حتما کمبودهائی خواهد داشت. اولین معاون سازمان امیرهوشنگ صفاری بود که معاونت صنعتی سازمان (یعنی نیروگاه های اتمی و سوخت را به عهده داشت). امیر هوشنگ صفاری از مدیران با سابقه شرکت گاز و شرکت نفت بود و برای مدّتی بنا به تقاضای من و موافقت دکتر اقبال به سازمان انرژی اتمی منتقل شد. او در مدّت بیش از یک سال بخش بزرگی از کارهای سازمان را زیر نظر داشت و سپس برای احراز مسئولیتی تازه به شرکت نفت باز خوانده شد. چند ماهی بعد تشکیلات تازه ای در سازمان ریخته شد که به آن اشاره خواهم کرد.
معاونت نیروگاه های اتمی زیر نظر احمدستوده نیا بود. او تشکیلات مجهزی برای برنامه ریزی، بررسی، مذاکره، عقد قرارداد، نظارت برکارهای اجرائی، تربیت کادر عملیاتی نیروگاه ها (نیروی انسانی برای بهره برداری از نیروگاه ها) دراختیار داشت.معاونت سوخت اتمی که مسئولش حمید رفیع زاده بود مسئولیت تامین سوخت اتمی نیروگاه ها را به عهده داشت. این بخش از فعالیت های سازمان از ابتدا تا موقعی که به معاونت تبدیل شد یعنی نزدیک به سه سال به صورت مدیریت زیرنظر قاسم عربیان بود که دراین مدت خدمات شایسته ای به سازمان ارائه داد. معاونت حفاظت و ایمنی اتمی زیرنظر علی اصغرنوروزی کار می کرد. این معاونت سه مدیریت داشت که به علّت ماهیت کارشان خوب است اشاره ای به آنها بشود. مدیریت ایمنی زیر نظر محمدحسن فرزین، مدیریت تامینات اتمی زیر نظر مهدی صرّام و مدیریت حفاظت در برابر اشعه زیر نظر حسن پرنیان پور. معاونت آموزش که برنامه بسیار وسیعی برعهده داشت زیر نظر حسین ماهبان بود که قبلا ریاست دانشکده پلی تکنیک تهران را به عهده داشت. معاونت پشتیبانی که مسئول برنامه ریزی و نظارت مالی و ضوابط و مقررات استخدامی و نیز امور حقوقی سازمان بود زیر نظر بهمن حکمت قرار داشت. معاونت امور بین المللی و روابط عمومی زیر نظر سیروس منظور بود. معاونت فنی که مسئول کارهای زیر بنائی و ساختمانی سازمان بود زیر نظر ایرج فریدی بود. معاونت اداری و مالی را مهدی حجت کاشانی به عهده داشت.
امور تحقیقات که برای سازمان حساسیت زیادی داشت زیرنظر خودم اداره می شد و معاونت نداشت. درآن زمان دو مرکز تحقیقات مجهز داشتیم. یکی مرکز تحقیقات اتمی تهران بود که زیر نظر مجتبی طاهرزاده کار می کرد و دیگری مرکز تحقیقات و کاربرد رادیو ایزوتوپ ها که مسئولیتش با علی سخاوت بود. یک مرکز تحقیقات وسیع هم برنامه ریزی شده بود به نام «مرکز تکنولوژی هسته ای» و کارهای اجرائی ایجاد آن به سرعت پیش می رفت که هدفش بیشتر متوجه مسایل سوخت اتمی و پشتیبانی تکنولوژیکی درزمینه تولید انرژی اتمی بود. این مرکز در اصفهان ساخته می شد و مسئولیتش با رضا خزانه بود. تعداد مدیریت ها زیاد بود که ذکر آنها سخن را به درازا می کشاند ولی لازم می دانم به نقش بعضی از همکارانم اشاره ای بکنم.
دفترحقوقی سازمان که وظیفه بسیار حساس و پُرحجمی را داشت و مهره اصلی درمذاکرات با کشورها و موسسات خارجی بود زیر نظر بردیا خواجوی که متخصص بسیار ارزشمندی دراین زمینه بود اداره می شد. یکی از متخصصین طراز اول سازمان در زمینه فیزیک راکتورهای اتمی محمدعلی اعتماد بود که مسئول برنامه های محاسبه راکتورهای اتمی بود.
یک بخش مهم دیگر را هم باید ذکر کنم و آن مرکز اطلاعات و مدارک علمی بود که مسئولش خانم آسا سنگ بود. خانم سنگ درزمینه اسناد و مدارک علمی تخصص و تجربه فراوان داشت و یک نظام جالب آماده کرده بود که به همه سازمان خدمات مربوط را ارائه می داد. از جمله ایجاد یک کتابخانه مرکزی بسیار پُرتوان در زمینه علوم و فنون و نیز یک شبکه کتابخانه های کوچکتر و تخصصی تر در هریک از زمینه های کار سازمان که در محل کار واحدهای مربوط ترتیب داده شده بود. بدین ترتیب با پراکنده بودن قسمت های مختلف سازمان درنقاط مختلف شهر، هرکس مجبور نبود برای رفع نیازهای خود به کتابخانه مرکزی رجوع کند مگراینکه آن نیاز از حد کتابخانه های تخصصی و جانبی تجاوز کند.برنامه های اصلی که شما و همکارانتان طرح و اجرا کردید چه بودند؟برنامه ما عمدتا ساختن نیروگاه بود برای تولید برق. منتهی برای اینکه نیروگاه بسازیم و برق تولید کنیم یک سری عوامل لازم است. عوامل مختلفش یکی نیروی انسانی است که سازمان بتواند این سیستم را پیاده کرده و مورد بهره برداری قرار دهد. یکی دانش فنی و تکنولوژی لازم برای نظارت درکار ساختن نیروگاه ها و تامین خدمات فنی لازم برای اداره آنها است. یک مسئله مهم و اساسی تامین سوخت نیروگاه ها بود. قسمت اعظم تکنولوژی اتمی در تکنولوژی سوخت خلاصه می شود. ما باید تکنولوژی سوخت را می گرفتیم و آن جز تحقیق و توسعه وکار آزمایشگاهی راه دیگری نداشت. بعد یک سری عوامل از قبیل ایمنی نیروگاه ها و تاسیسات اتمی و مسایل مربوط به محیط زیست. و آن هم باز به تحقیق و بررسی و نیز نیروی انسانی آزموده و با تجربه نیاز داشت، مخصوصا اینکه موضوع بیشتر به شرایط کشور ما مربوط می شد. علاوه براین ها، برنامه ای برای تولید رادیو ایزوتوپ های مختلف داشتیم و تحقیقات در مورد کاربرد آنها. رادیو ایزوتوپ ها و اشعه اتمی کاربردهای متنوعی دارند و ما مرکزی داشتیم که در این باره تحقیق می کرد. رادیو ایزوتوپ های تولید شده بین متقاضیان، که اغلب بیمارستان ها و مراکز تحقیق و توسعه کشاورزی و بعضی صنایع بودند، توزیع می شد. علاوه براین ها ما یک برنامه وسیع تحقیقاتی داشتیم، که مستقیما با برنامه های اجرائی سازمان ارتباط نداشت، ولی هم به بالا بردن سطح علمی سازمان کمک می کرد و هم زیربنائی برای برنامه های آینده تعبیه می کرد. اینها را با عجله و فهرست وارگفتم که به طیف فعالیت های سازمان اشاره ای شده باشد.

<>بخشی به عنوان یک واحد تشکیلاتی برای جذب متخصصین وجود نداشت، چون طیف نیازهای ما خیلی وسیع و متنوع بود و ایجاد یک ارگان مرکزی برای این کار عملی به نظر نمی رسید. ولی دراین باره خیلی سعی می کردیم و همه مسئولان سازمان سعی زیاد برای جذب افراد متخصص مصروف می کردند.
<>هربخش سازمان مسئول تامین نیروی انسانی خودش بود و مسئولان واحدها همیشه در جستجوی افراد متخصص مورد نیاز خود بودند و این کار مشمول هیچ نوع تمرکز و قفل و بند اداری نبود. مقررات استخدامی ما روشن بود و تکلیف مسئولان واحدها هم معلوم. خود من همیشه در جستجوی افراد طراز اوّل بودم و وقتی از این قبیل افراد گیر می آوردم همه سعی خود را می کردم که آنها را جذب سازمان کنم. به عنوان مثال می توان مورد زیر را ذکر کرد. یک روز به من گفتند که یک ایرانی در امریکا جایزه سال جوشکاری صنعتی را برده. جوشکاری نیروگاه ها فوق العاده جوشکاری بغرنجی است و خیلی تکنولوژی می خواهد. اسم این شخص علی میرج بود. من گفتم که این شخص را بروید پیدا کنید. رفتند و بالاخره پیدایش کردند. تلفنش را پیدا کردند. به او تلفن کردم. حالا چرا؟<> برای اینکه درست همان موقع ما احتیاج عجیبی به یک متخصص طراز اوّل درجوشکاری داشتیم. آن هم داستانی است. برای اینکه درجوشکاری بعضی از قسمت های نیروگاه بوشهر گرفتاری داشتیم. بنابراین احتیاج به یک جوشکار طراز اول داشتیم. به او تلفن کردم و گفتم ما به شما احتیاج فوری داریم. از او خواستم که هرچه زودتر به تهران بیاید تا با هم صحبت کنیم. او اصلا توی خط ایران نبود. سال ها در امریکا بود و مدیریت اجرائی کارگاه ساختمان یک نیروگاه اتمی را به عهده داشت. بعد از اصرار زیاد بالاخره گفت خیلی خوب. گفتم بلیط می فرستم بیا دو روز بامن صحبت کن و برگرد. بالاخره آمد. من این قدر توی گوشش خواندم تا راضیش کردم بیاید ایران. بعد گفت زن و بچه ام را چکار کنم. گفتم برو هر ترتیبی می دهی تمام هزینه اش به عهده سازمان. او راجع به حقوق و مزایائی که می خواست نظراتش را گفت و من قبول کردم. بالاترین حقوق سازمان انرژی اتمی را درتمام مدت اوگرفت، یعنی در حدود دو برابر حقوق خود من. من البته از سازمان انرژی اتمی حقوق نمی گرفتم. نخست وزیری حقوق مرا می داد. حقوق او به مراتب بیشتر از حقوق احمد ستوده نیا که رئیس او بود تعیین شد. او به ایران آمد و خانمش را هم که امریکائی بود با خود آورد. مسئولیت کارگاه ساختمان نیروگاه ها را به او محول کردیم و او با دانش و تجربه ای که داشت خیلی به ما کمک کرد و مقدار زیادی ازمسایل مربوط به ساختن نیروگاه بوشهر را حل کرد. بسیار آدم صمیمی و همکار شایسته ای بود.
< />

<>در برنامه شما وقتی که نیروگاه بوشهر، اگر اشتباه نکنم درسال 1980 قرار بود کامل بشود، به کار می افتاد، <>چند درصد از کسانی که نیروگاه را به کار می انداختند ایرانی می بودند؟
< />

همانطور که می دانید، سازمان هائی مانند سازمان انرژی اتمی که دارای مقرراتی خارج از مقررات عمومی اداری و استخدامی کشور بودند، همیشه از نظر مقررات و مدیریت موردسوال سازمان عمومی دولتی قرار می گرفتند. پیش از اینکه از این بحث خارج شویم ممکن است قدری راجع به فلسفه مدیریت سازمان و واکنش های راجع به آن توضیح دهید؟

اصولا یک کشوری که می خواهد پی انرژی اتمی برود یک سری عوامل و ارگان ها را باید داشته باشد که چهار، پنج تا بیشتر نیستند و معمولاً به صورت ارگان های مستقل متجلی می شوند. سیاست انرژی اتمی به طور کلی از لحاظ داخلی و از لحاظ خارجی در دست دولت است، یعنی دولت باید مثل هر زمینه دیگر- آموزش، صنعت یا بهداشت- سیاست کلی را در دست خود داشته باشد. این مسئله دولت است. دومیش این است که یک جا باید یک ارگانی مسئول این بشود که آن استفاده خاصی که از انرژی می خواهند بکنند، حالا هرچه که هست، به اجرا درآید. مثلاً در ایران مسئله نیرو مطرح بود. شکی نیست که نیروگاه ها را باید وزارت نیرو می ساخت. حالا نیروگاه عادی می ساخت با سوخت عادی، نیروگاه اتمی هم باید می ساخت. فعالیت دیگر مربوط می شود به تامین سوخت و پشتیبانی فنی تاسیسات اتمی که تحقیق و توسعه را نیز دربرمی گیرد. چهارم اینکه باید یک دستگاهی می بود که این فعالیت ها را از لحاظ ایمنی و رعایت ضوابط و مقررات مربوط کنترل می کرد. در واقع تفکیک وظائف اتم را می شود به این ترتیب خلاصه کرد. یکی کار تولیدی، یکی کار تامین سوخت، یکی کار تحقیق و توسعه، یکی کار کنترل ایمنی تاسیسات، و یکی هم سیاست کلی است. این در واقع آن چیزی است که درهرجای دنیا اعمال می شود. برحسب کشور و ابعاد برنامه تقسیم بندی ها کمی متفاوت هستند، ولی اساس کار همان تفکیک وظایف است.

در ایران آن روز چون ما زمینه و سابقه ای نداشتیم و چون مسئله در واقع از هیچ شروع شد این تفکیک اصلا ملی نبود. بنابراین لازم بود همه نیروها را جمع بکنیم یک جا تا بتوانیم برنامه را شروع بکنیم. درآن موقع تصمیم براین قرار گرفت که همه امکانات را در سازمان انرژی اتمی جمع بکنیم که خیلی زود بتواند به کارها سر و صورت بدهد، فعالیت ها را راه بیندازد، آدم ها را تربیت بکند، تکنیک ها را پیاده بکند، با این امید که در مراحل بعدی بتوان با رشد قابلیت ها و امکانات، وظایف را از لحاظ سازمانی تفکیک کرد. بنابراین، طبق قانون تاسیس سازمان انرژی اتمی، همه این وظایف به سازمان داده شد و رئیس سازمان از اختیارات بسیار وسیعی برخوردار گردید تا بتواند امکانات لازم را برای اجرای برنامه ها بسیج کند.

درابتدا، کار بسیار مشکل بود. بعد از مدتی به تدریج امکانات از لحاظ نیروی انسانی و دانش های مربوط توسعه یافت و من تصمیم گرفتم تفکیک وظایف را در داخل سازمان اجرا کنم. برای هریک از زمینه هائی که قبلا بحث کردیم یک معاونت ایجاد کردیم که هرکدام مستقلا کار خود را انجام دهند. یکی معاونت نیروگاه های اتمی بود که می بایستی نیروگاه بسازد. این معاونت در واقع کاری را که می بایست وزارت نیرو در زمینه انرژی اتمی بکند انجام می داد. یک معاونت دیگر معاونت ایمنی اتمی بود که، در واقع، باید یک سازمان مستقل می بود، ولی حالا در داخل سازمان انرژی اتمی قرار داشت. یک معاونت سوخت داشتیم که باز او هم باید کار سوخت را می کرد و مراکز تحقیقاتی داشتیم برای پشتیبانی علمی و فنی. این دو فعالیت اخیر هم درکشورهای بزرگ صنعتی معمولا به وسیله یک سازمان مستقل انجام می شود. مثلا درفرانسه کمیساریای انرژی اتمی و در امریکا کمیسیون انرژی اتمی بود که این کمیسیون بعد تبدیل شد به اردا (ERDA)،”Energy Research and Development Agency”، بعد هم وظایف مربوط در وزارت نیرو”Department of Energy” متمرکز شد. کشورهای دیگر هم همین طور. تحقیقات معاونت نداشت و به دلایلی زیر نظرخود من انجام می شد. درواقع تحقیقات از یکسو و تامین سوخت از سوی دیگر باید وظایف اصلی سازمان انرژی اتمی باشد که سازمان دیگر با کار تولید نیرو از یک طرف و نظارت و ایمنی از طرف دیگر کار نداشته باشد. درضمن، سازمانی مثل سازمان انرژی اتمی معمولا باید ارگانی باشدکه در زمینه سیاست انرژی اتمی توصیه هائی به دولت بکند. این سازمان نمی تواند و نباید سیاست گذار دولت باشد، ولی باید دولت را با توصیه ها و راهگشائی هائی که می کند هدایت کند که چه تصمیماتی در سطح کلی مملکتی گرفته شود. باز هم این نقش آخری به عهده سازمان انرژی اتمی افتاد. چون دولت و نخست وزیر دراین زمینه نقش مثبتی نداشتند و در واقع سازمان انرژی اتمی سیاست گذار دولت در زمینه انرژی اتمی بود. بدین ترتیب می بینیم که به علت محدود بودن امکانات، مخصوصا نیروی انسانی، وظایفی که در کشورهای صنعتی به وسیله چهار یا پنج ارگان مختلف انجام می شوند، همه در داخل سازمان انرژی اتمی متمرکز شده بودند و این امر رئیس سازمان را در مقابل مسئولیت های خطیر و گاهی متناقض قرار می داد، چون ماهیت این فعالیت ها با یکدیگر متفاوت می باشند.

عامل دیگری که درنحوه مدیریت سازمان انرژی اتمی تاثیر زیاد داشت، وسعت برنامه ها و نیز سرعت زیادی بود که در اجرای برنامه ها باید اعمال می شد. حالا چرا برنامه وسیع و چرا سرعت زیاد، این سوال ها مطرح هستند و به موقع به آن خواهیم رسید.
عامل مهم دیگری را هم باید ذکر کنم و آن این بود که نیروی انسانی پتانسیلی که می توانست در اختیار سازمان قرار گیرد بطور کلی جوان بود. چون همه کسانی که در انرژی اتمی تحصیل و کار کرده بودند از نسل جوان بودند. از سوی دیگر آنها از افق های مختلف می آمدند، یعنی در کشورهای مختلف تحصیل یا کار کرده بودند و از لحاظ نظام فکری و سلیقه در کار یکسان نبودند و این خود احیانا مسائلی ایجاد می کرد. اما همین جوان بودن کادر سازمان دارای این مزیت بود که همه این جوان ها انگیزه و نیروی فوق العاده ای برای کار کردن و ساختن داشتند و نیز از عادات بد معمول در دستگاه های بوروکراتیک بری بودند. دست های آنان آلوده نشده بود و بیشتر میل به ترقی و پیشرفت داشتند تا اندوختن پول. بدین ترتیب احساس می کردم که با مدیریتی که برازنده این نسل جوان و فرهیخته باشد می توان نتیجه خوبی کرفت.

مجموع عواملی که در بالا ذکر شد خیلی زود مرا برآن داشت که اساس مدیریت سازمان را بر پایه تفویض اختیار قرار دهم. به محض اینکه تعداد افراد سازمان به جائی رسید که گروه های مشخصی در سازمان برای کارهای مختلف تشکیل شد، به مسئولان این گروه ها اختیار تام دادم که امور مربوط به گروه خود و مسئولیت های مربوط را اداره کنند. باید گفت که در ابتدا برای همکارانم کمی سخت بود تا به این نحوه کار خو بگیرند، ولی کم کم عادت کردند. از طرفی من مرتب درآنها حس اعتماد به خود را تلقین می کردم. حتی به خاطر دارم که برای اینکه آنها جرات و جسارت لازم را برای قبول مسئولیت و تصمیم گیری به دست آورند به خیلی از آنها گفتم که تصمیم بگیرید و کار را انجام دهید، اگر نتیجه خوب بود که چه بهتر، اگر گرفتاری پیدا شد مورد را به من بگوئید و من خودم دستور انجام آن کار را به شما می دهم که مسئولیت اشتباهات به خود من برگردد و به آنها ایرادی نباشد. البته من با این نحوه عمل ریسک بزرگی می گرفتم، ولی این ریسک گرفتن لازمه انجام کارهای بزرگ است. من بر روی جوان های پرانگیزه کشور و نیروی خلاق جامعه آن روز شرط بندی کردم و خوشبختانه نتیجه چند سال کار نشان داد که اشتباه نکردم. واحدهای مختلف همه بودجه خاص خودشان را داشتند و حق امضاء با رئیس واحد مربوط بود و به امضای من نیازی نبود. اصولا هیچ چیز در سازمان منوط به امضای من نبود و در غیاب من همه کارها انجام می شد. البته مفهوم این امر این نیست که برکارها کنترل نداشتم، ولی این کنترل به طرق مختلف اعمال می شد که مانع از گردش کار نباشد.

اختیار امضاء که به آنها داده شده بود در اساسنامه سازمان نوشته شده بود یا اینکه شما این اختیارات را تفویض کرده بودید؟

در اساسنامه سازمان کلیه اختیارات به رئیس سازمان داده شده بود و به همین علت هم مسئولیت و پاسخگوئی همه با رئیس سازمان بود. این رئیس سازمان بود که اختیارات خود را به مسئولان واحدها تفویض می کرد، با علم به این امر که نهایتا فقط رئیس سازمان است که در مقابل دولت و اعلیحضرت مسئول است. هرسال، بودجه هرفعالیت و واحد سازمان جداگانه بررسی می شد و مسئول آن واحد دفاع از بودجه خود را در سازمان برنامه به عهده داشت و بودجه هم درحساب جداگانه به اسم آن واحد ریخته می شد و به امضاء مسئول واحد خرج می شد. حتّی موقعی که بودجه سازمان انرژی اتمی درمجلسین مطرح می شد مسئولان اصلی سازمان به مجلس می رفتند و از بودجه خود دفاع می کردند. هرواحد یک مدیر امورمالی داشت که هزینه ها را انجام می داد و حساب های هر واحد بوسیله حسابرس های خبره مورد رسیدگی قرار می گرفت. بنابراین هرواحد کاملا خودکفا بود و در اغلب موارد محل کار واحدها هم از یکدیگرجدا بود و هر واحد ساختمان مخصوص خود را داشت.

مسئولان امور مالی و حسابرس ها را چه کسی تعیین می کرد؟

سازمان انرژی اتمی از لحاظ مالی مستقل بود، یعنی مشمول مقررات دولتی و دیوان محاسبات عمومی نبود. مثل سایر مسئولیت ها، مسئولیت مالی سازمان با رئیس سازمان بود. رئیس سازمان مدیر امورمالی سازمان را منصوب می کرد تا از سوی رئیس سازمان بر امور مالی سازمان نظارت کند برای تسهیل درگردش کارها طبق توافق شفاهی که بین رئیس سازمان و وزیردارائی به عمل آمده بود، قرار براین بود که رئیس سازمان قبل از انتصاب مدیر مالی سازمان موافقت وزیر دارائی را نسبت به انتصاب آن شخص بگیرد. بدین ترتیب صلاحیت مدیرمالی سازمان مورد تایید وزیردارائی نیز بود. این امر البته برای ما الزام قانونی نذاشت، ولی برای ایجاد تفاهم متقابل و تسریع در گردش امور لازم به نظر می رسید. البته در این مورد هیچ وقت اختلافی بین سازمان انرژی اتمی و وزارت دارائی به وجوذ نیامد.

مدیران مالی گروه های مختلف با موافقت رئیس سازمان به وسیله معاون امور اداری و مالی سازمان منصوب می شدند. کلیه هزینه های سازمان به وسیله حسابرسان خبره که از سوی رئیس سازمان تعیین می شدند حسابرسی می شد و گزارش های لازم به رئیس سازمان داده می شد. چند موسسه حسابرسی بزرگ در این امر ما را کمک می کردند. همان طور که دیدیم عوامل لازم برای اعمال یک مدیریت غیرمتمرکز درسازمان فراهم شده بود. خوشبختانه خیلی زود معلوم شد که این نحوه مدیریت تحرک لازم را ایجاد کرده و کارها به سرعت می چرخند و پیش می روند و افراد همه دراین جهش مشارکت دارند. امّا نقش خود من دراین داستان چه بود؟ اولش ایجاد مقررات و ضوابط اداری و مالی و استخدامی بود به نحوی که امکان مدیریت غیر متمرکز را به بهترین نحو تامین کند. این کار با زحمات بسیار و مخصوصا با همکاری موثر سازمان مدیریت صنعتی و شخص جمشید قراچه داغی (20 ) که با صمیمیت و صلاحیتی قابل ستایش وقت زیادی برای این کار صرف کرد انجام شد. نقش دیگر من برنامه ریزی کارها بود و هدف گذاشتن، که این امر هم با مشارکت همه مدیران سازمان انجام می شد. بدین ترتیب معاونت ها و واحدهای مختلف هم مقررات و ضوابط را داشتند و هم برنامه شان روشن بود و می توانستند کارهای خود را انجام دهند. غیر از اینها، همانطور که در طی این مصاحبه روشن شد، بیشتر وقت من صرف امور بین المللی می شد. این کار چون جنبه سیاسی خیلی شدید داشت تا حد ممکن به وسیله خود من انجام می شد، ولی با گذشت زمان به تدریج معاونت امور بین المللی سازمان نیز وارد این گود شده بود و در خیلی موارد نیازی به مداخله من وجود نداشت.

اینها که گفتم همه کم و بیش جنبه اداری داشت، ولی نقش اساسی من، که مهم تر از همه آنچه که گفتم بود، روح دادن به بدن سازمان و ایجاد روحیه در افراد بود که سرمایه اصلی سازمان بودند. من با همه همکارانم، که از نزدیک با آنها در تماس بودم، یک رابطه دوستی و احترام متقابل ایجاد کرده بودم. سعی می کردم روحیات و انگیزه هریک از آنها را بشناسم و بین خود و آنها یک فضای دوستی و اعتماد ایجاد کنم. اعتقاد من این بود که اگر سازمانی عوامل کارش را درست ترتیب داده باشد نباید همکارانش بیش از اندازه کار کنند. چون کار زیاد هم بینش افراد را محدود می کند، چون برای آنها وقتی باقی نمی ماند که فکر کنند، و هم ممکن است به زندگی خانوادگی آنها یا سلامت آنها آسیب برساند، که آن هم بسیار بد است. همیشه در مواردی که پیش می آمد و همسران همکارانم را می دیدم گوشم تیز بود که راجع به زندگیشان چه می گویند و چه گله ای دارند. یک وقت متوجه شدم که کار زیاد شوهرها به زندگی خانوادگیشان آسیب زده است. خیلی ها شب های هفته و نیز پنجشنبه و جمعه کار می کردند و زیاد هم، به اقتضای کار خود، در سفر بودند و این امر همسران آنها را ناراضی می کرد. کار به جائی رسید که با صدور یک بخشنامه کار خارج ازساعات اداری را ممنوع کردم، مگر در موارد خاص و با اجازه من. البته در مقررات سازمان انرژی اتمی هیچ نوع پرداختی برای کار اضافی خارج از ساعات اداری پیش بینی نشده بود و همکاران من فقط روی علاقه و فشار کار در خارج از ساعات اداری کار می کردند. باری با صدور این بخشنامه تا حد زیادی تنش فروکش کرد. البته در سازمان مدیران زن هم داشتیم، ولی از سوی همسران آنها هیچ وقت گله ای نشنیدم!

مسئله دیگرکه خیلی مهّم بود نحوه تصمیم گیری بود. تصمیم گیری های سازمان همیشه به طور دسته جمعی انجام می شد. بدین ترتیب که یا کمیسیون هائی برای بعضی امور وجود داشت که با شرکت مسئولان سازمان تشکیل می شدند و تصمیماتی را پیشنهاد می کردند و یا اینکه مورد به مورد مسئولان مربوط مورد مشورت قرارمی گرفتند و این تصمیمات درجلساتی که مسئولان حضور داشتند گرفته می شد. این امر خود مشارکت افراد را در اجرای تصمیمات تامین می کرد. البته بعضی تصمیم گیری های کلی که اغلب جنبه سیاسی داشتند راسا به وسیله رئیس سازمان گرفته می شد، ولی تا حد مقدور دلایل آن برای مسئولان تشریح می گردید. این مسئله تصمیم گیری دسته جمعی با مسئله تفویض اختیار ارتباط مستقیم دارد و این هردو لازم و ملزوم یکدیگرند.

در آن موقع گاهی شنیده می شد که سازمان انرژی اتمی به کارمندانش حقوق زیاد می دهد. آیا این درست است؟

نه درست نیست. البتّه سطح حقوق های سازمان از دستگاه های اداری دولت بالاتر بود، ولی در مقایسه با سازمان های مشابه، مثل شرکت نفت و دانشگاه ها، حقوق های سازمان بالا نبود. درسال های آخر معاونین سازمان و مدیران حقوق هائی در حدود ماهی بیست هزار تومان (کمی بیشتر یا کمی کمتر) داشتند و این حقوق با حقوق استادان دانشگاه در یک سطح بود و از حقوق های بالای شرکت نفت پائین تر بود. ما باید به همکارانمان حقوق مکفی می دادیم که زندگیشان مرتب باشد، ولی من با حقوق زیاد مخالف بودم. اعلیحضرت به وضع زندگی همکاران من در سازمان انرژی اتمی خیلی توجه داشتند و به من اصرار می کردند که برای آنها زندگی خیلی خوب تامین کنم، ولی من مقاومت می کردم چون فکر می کردم روحیه افراد در سازمان ممکن است منحرف شود.
البته تا حد ممکن سعی می کردم که امکانات رفاهی، مخصوصا برای کسانی که در رده های پائین تر قرار داشتند، تامین شود. از جمله یک صندوق بزرگ برای وام مسکن ایجاد کرده بودیم که وام کافی با بهره کم در اختیار کارمندان قرار می داد. تعداد بسیاری از همکاران ما از این طریق صاحب خانه شدند. یک باشگاه خوب درست کرده بودیم که کارمندان سازمان اوقات فراغت خود را در آنجا می گذراندند و این باشگاه که نسبتا مجهز بود موجب تقویت روحیه افراد بود.

دراینجا لازم است که یک مسئله را هم مطرح کنم و آن این است که من معتقد هستم کارهای بزرگ را با همکارانی مفلوک نمی توان به انجام رساند. اگر کارمندان یک سازمان که پول زیاد خرج می کند و طرح های بزرگ در دست دارد وضع زندگیشان درست و مرتب نباشد و به علل مالی درگیر گرفتاری های مختلف از جمله تنش های خانوادگی باشند هیچ وقت موفقیت به دست نمی آید، و علاوه براین، فساد دراین سازمان رخنه می کند. هر سازمان بزرگی باید درمقابل فساد بیمه شود و راه تامین این بیمه این است که وضع زندگی کارمندان مختل نباشد. شما چگونه توقع دارید که یک مدیر سازمان که قراردادهای بزرگ را آماده می کند و پول های زیاد خرج می کند سالم و درستکار بماند وقتی که برای حقوق او حدی می گذارید که قابل تحمل نیست. من همان طور که گفتم با دادن حقوق و مزایای خیلی زیاد مخالف هستم و فکر می کنم که افراد را به زیاده طلبی و تجمل می کشاند. ولی باید مدیران و متخصصین و همه آنها که چرخ سازمانی مثل سازمان انرژی اتمی را می چرخانند درحدّ معقولی مرفه باشند تا فساد ایجاد نشود و نتوانند آنها را تطمیع بکنند. این البته شرط لازم است و شرط کافی نیست. برای جلوگیری از فساد عوامل دیگری را نیز باید به کار گرفت که من دراین زمینه سعی بسیار کردم و نتیجه هم خوشبختانه خوب بود.

صحبتی کردید راجع به اینکه درباره همکارانتان ریسک گرفتید ولی همکاران شما به وجه احسن قبول مسئولیت کردند و کارها را انجام دادند. طی این مدت، هیچ موردی بود که کسی از جهت مالی، یا ارتباطات با دیگران، یا هزینه کردن پول، یا بستن قرارداد، از جاده راست خارج بشود؟

تا آنجا که من می دانم این چنین موردی وجود نداشت. این البته مفهومش این نیست که مطلقا هیچ مورد سوء استفاده وجود نداشته است. من، البته، چون نسبت به این مسئله حساسیت زیادی داشتم، خیلی زود می توانستم بفهمم که کار نادرستی انجام شده است. به نظر من این نوع موارد درسطح بالا وجود نداشته است. اگر بوده است، در سطوح پائین سازمان، که از حیطه دید من خارج بود، بوده است. دریک مورد، فقط، یادم هست که به یکی از مدیران حد وسط سازمان نسبت هائی می دادند، چون هزینه های زیادی به وسیله این مدیر انجام می شد و به عللی هم می توانست مورد حسادت دیگران قرار گیرد. در هرصورت، یک روز بهمن حکمت نزد من آمد و گفت که در مورد فلانی شایعاتی هست، چه باید کرد؟ بدون درنگ به او گفتم که خودت یک بررسی دقیق بکن و نتیجه را هرچه زودتر به من بگو. او بعد از مدتی برگشت و گفت نتیجه بررسی های او نشان می دهد که این اتهام دروغ بوده و ناشی از حسادت بعضی افراد بوده است. دلایل خود را گفت و من هم قانع شدم.

در هر صورت، بعد از انقلاب طی سال ها مسئولین بعدی سازمان انرژی اتمی پرونده ها را زیر و رو کردند و بالاخره موفق نشدند موردی را پیدا کنند که از لحاظ مالی سوء استفاده شده باشد. امر مسلم این است که بعد از انقلاب هیچ یک از همکاران من محکوم به سوءاستفاده نشد.
تا آنجا که به خارجی ها مربوط می شد ما تاجائی که ممکن بود پیچ ها را سفت کرده بودیم. اوّلا همیشه من صریحا به آنها می گفتم که باید از هرنوع راه کج رفتن و تطمیع کردن صرف نظر کنند چون اگر موردی پیدا شود آنها را از معامله کنار می گذاریم. از سوی دیگر بنا به تقاضای من و به دستور اعلیحضرت، نخست وزیر (امیرعباس هویدا) به همه سفرای کشورهای مورد نظرما گفته بود که به دولتشان و به موسسات مختلف کشورشان که با سازمان انرژی اتمی طرف معامله بودند تاکید بکنند که از هرنوع راه کج رفتن درمورد معاملاتشان با سازمان جلوگیری کنند. به علاوه آنها می دانستند که درموقع عقد هرقرارداداز آنها کتبا شهادتنامه ای (affidavit)می گرفتیم که درآن باید می نوشتند که دراین قرارداد هیچ نوع پولی خارج از آنچه که در قرارداد آمده است به کسی یا جائی پرداخت نشده است.
باز برای محکم کردن پیچ ها من از همه همکارانم خواسته بودم که درمورد هدیه گرفتن از خارجی ها مواظب باشند هدیه ارزشش از حد معقول یک تعارف بالاتر نرود. چون خارجی ها گاهی هدیه هائی می آوردند، مثلا یک قلم یا یک کتاب. ولی گاهی این هدیه ها با ارزش بودند. دستور من این بود که اگر گیرنده هدیه فکر می کند که ارزشش از حدود صد دلار بالاتر است باید به دفتر من اطلاع دهد و نام هدیه دهنده را هم بگوید. این روال البته بدون اینکه توهینی به همکاران من باشد موجب می شد که خارجی ها در دادن هدیه مواظب باشند.

این ها همه راجع به سازمان انرژی اتمی بود. اما وسعت کار به حدی بود که نمی شد انتظار داشت که یک سازمان به تنهائی بتواند از عهده آن برآید. بزرگ کردن سازمان، بیش از اندازه، نه عملی بود و نه مطلوب. اولا اگر سازمان خیلی بزرگ می شد حفظ روحیه کار و تعهد کارمندان به تدریج سخت تر می شد. به علاوه در یک سازمان خیلی بزرگ طبعا گرایش های بوروکراتیک محلی برای رشد پیدا می کنند و هیچ اراده ای نمی تواند از آن جلوگیری کند. از سوی دیگر تخصص ها و تجربه هائی درایران وجود داشت که ما به آنها نیاز داشتیم ولی به آسانی نمی توانستیم آنها را در داخل سازمان جای دهیم. من راجع به اینکه نقش واقعی سازمان چه باید باشد خیلی زیاد فکر می کردم و به این نتیجه رسیدم که به مصداق شعر زیبای مولوی که می گوید:

آب در کشتی هلاک کشتی است
لیک دربیرون کشتی پُشتی است

باید سازمان درحدّ یک سازمان پُرتوان و پُرتحرک نگه داشته شود و همه کارهائی را که می توان درخارج از سازمان انجام داد به موسسات دیگر واگذار کرد. سازمان انرژی اتمی در واقع می بایست به صورت عامل تصمیم گیری و نظارت درمی آمد و خدمات لازم را از طریق عقد قرارداد با موسسات دیگر تامین می کرد. متاسفانه درایران موسساتی که بتوانند نیازهای متنوع سازمان را برآورده کنند خیلی کم وجود داشت، ولی افرادی بودند که از نخبگان جامعه بودند و می توانستند این موسسات را ایجاد کنند. بنابراین مقداری از نیروی من صرف تشویق این نخبگان برای ایجاد موسسات مورد نیاز می شد و باید بگویم که از این کار نتیجه بسیار خوبی گرفته شد.
علاوه بر استفاده ای که به طور مستمر از دفاتر حقوقی و موسسات حسابرسی و مهندسین مشاور و نیز از سازمان هائی نظیر سازمان مدیریت صنعتی می کردیم، تعدادی موسسات ایجاد شدند که صرفا برای سازمان انرژی اتمی کارمی کردند. از بدو تاسیس این موسسات قراردادهائی با آنها امضاء می شد که براساس آن امکانات مالی لازم در اختیارشان قرار داده می شد که بتوانند نیروی انسانی متخصص را جلب کنند و پاسخگوی کارسازمان باشند.

من در اینجا دو سه مورد را ذکر می کنم برای روشن شدن مطلب. مسئله سوخت برای من مهم ترین و بغرنج ترین مسئله بود و از همان ابتدا پی این بودم که دراین زمینه در ایران توانائی لازم ایجاد شود. سازمان البته کار خود را می کرد، ولی با امکانات محدودی که داشتیم کارسازمان درحد تحقیق وتوسعه و برنامه ریزی و تصمیم گیری و نظارت بر اجرا و احیانا انجام کارهای کوچک اجرائی محدود می شد. بهترین شخصی که می توانست به ما دراین زمینه کمک کند رضا نیازمند بود که تجربه زیادی درصنایع داشت- شاید بیش از هرکس دیگر- و نیز شخصی کاردان و توانا بود، و از همه مهم تر از لحاظ اخلاقی و درستکاری مورد تایید و احترام تمام کسانی بود که او را می شناختند. او درآن زمان مدیرعامل مس سرچشمه بود و به سن بازنشستگی رسیده بود. با او صحبت کردم و او را راضی کردم که در زمینه سوخت به ما کمک کند. البته او در زمینه سوخت اتمی تخصص نداشت، ولی با اطلاع و تجربه ای که داشت می توانست مدیریت این کار را به عهده بگیرد و من اطمینان داشتم که موفق می شود. مسئله را حضور اعلیحضرت مطرح کردم. اعلیحضرت نیازمند را خیلی دوست داشت و به او خیلی اعتقاد داشت. پیشنهاد من مورد تایید اعلیحضرت قرار گرفت و اجازه فرمودند که نیازمند بازنشسته شود و از مس سرچشمه استعفا بدهد و در زمینه سوخت اتمی به سازمان انرژی اتمی کمک کند. نیازمند شرکتی تشکیل داد به نام “یورایران” که زمینه کارش سوخت اتمی بود. با این شرکت قراردادی بستیم و کار خود را شروع کرد و در مدّت کمی افراد متخصص را جلب کرد و برتوانائی خود افزود و خدمات ارزنده ای به سازمان ارائه داد.
مورد دیگردرزمینه امورحقوقی بود. اگرچه درسازمان یک دفتر حقوقی داشتیم ولی حجم کار به قدری زیاد و مسایل به قدری متنوع بودند که مجبور بودیم به میزان وسیعی از خارج از سازمان خدمات بگیریم و این کار را دفاتر حقوقی برای ما انجام می دادند. از جمله لازم می دانم از خدمات بسیار ارزنده سیروس غنی و همکارانش یاد کنم. ولی باز این هم کافی نبود، مخصوصا که ما میل داشتیم تخصص حقوقی لازم را در زمینه انرژی اتمی و مخصوصا موافقت نامه های دوجانبه درایران ایجاد کنیم. کیوان طبری یک متخصص برجسته حقوق بین المللی بود که او را از نزدیک می شناختم و هم به تخصص او و هم به روش فکری او و هم به خصوصیات اخلاقی او اعتقاد داشتم. با او خیلی صحبت کردم. در ابتدا کمی بیم داشت وارد این ماجرا شود، ولی بالاخره قبول کرد و دفتر مجهزی درست کرد که طبق قرارداد برای ما کار می کرد. این دفتر حقوقی خدمات ارزنده ای ارائه داد، مخصوصا درمذاکرات با کشورهای خارجی در زمینه”موافقتنامه های دوجانبه” (bilateral agreements). مورد دیگر پرویز حکمت بود. حکمت یک مهندس بسیار با تجربه و سال ها در سازمان برنامه مسئول بررسی طرح های فنی بود. او سپس وزیر نیرو شد و پس از چندی کنار کشید. با او هم به همین ترتیب صحبت کردم چون به تخصص و خصوصیات اخلاقی او اعتقاد داشتم بالاخره به توافق رسیدیم که او یک شرکتی برای بررسی محل های مناسب برای احداث نیروگاه های اتمی تشکیل دهد. این کار عملی شد و او توانست تخصص های لازم را جلب کند و طبق قرارداد برای سازمان کار کند. این شرکت نیز خیلی موفق بود و کارهای جالبی برای ما انجام داد. پرویز حکمت با صداقت و دلسوزی کم نظیری به ما خیلی کمک کرد.

موارد دیگری هم بودند که ذکر آنها موجب اطاله کلام می شود. منظور من از بسط این مطلب این است که نشان دهم که چگونه در یک کشور می توان صلاحیت های ارزنده ای خارج از تشکیلات دولتی، ولی با حمایت و تشویق دولت، ایجاد کرد. این موسسات بهترین پشتیبان سازمان بودند و بدون آنها ما هیچ وقت نمی توانستیم کارها را راسا انجام دهیم. بدنیست اضافه کنم که نظر من از این هم دورتر می رفت. ایجاد موسسات خصوصی پُرتوان در زمینه های فنی درآینده به ما این امکان را می داد که بتوانیم در بازارهای خارجی هم رخنه کنیم و در واقع دانش و تجربه ای را که در اثر اجرای برنامه انرژی اتمی ایجاد می شود به کشورهای دیگر صادر کنیم. اگر موضوع ادامه پیدا می کرد و اگر انرژی اتمی مثل آن روزها درجهان مورد نظر بود این کار عملی به نظر می رسید.

در زمینه مدیریت دو مطلب مانده که فکر می کنم توضیح بیشتر لازم دارد. یکی ضوابطی که طبق آن شما کارمندانتان را استخدام می کردید. دومی بودجه، که چگونه تامین می شد، شرایطش چه بود، و چگونه هزینه می شد.

سازمان انرژی اتمی چون سازمان تازه و مستقلی بود هیچ نوع مقرراتی در اختیار نداشت؛ نه تنها راجع به استخدام افراد، بلکه راجع به چرخش کار اداری و نحوه کنترل کار آن و نیز بودجه و هزینه و نظارت برآن هیچ ضابطه ای نداشتیم. ما باید همه اینها را ایجاد می کردیم، که کارمشکلی بود. روشن بود که تهیه ضوابط و مقررات اداری و مالی مناسب برای سازمان یک کار تخصصی بود که باید به وسیله یک سازمان تخصصی انجام می پذیرفت. خوشبختانه درآن موقع سازمان مدیریت صنعتی بینش و تخصص لازم را برای این کار داشت. من خود عضو هیات مدیره آن سازمان بودم و با مدیر عاملش جمشید قراچه داغی خیلی دوست بودیم. از او خواهش کردم که این کار را برای ما بکند و سازمان مدیریت صنعتی نیروی بزرگی گذاشت پشت سر این کار و بعد از مدتی این کار انجام و درسازمان به اجرا گذارده شد. راجع به مقررات استخدامیش باید بگویم آن وقت جمشید قرچه داغی در ایران در واقع پیشرو یک ایده ای بود که اساس آن ایده این بود که مقررات استخدامی باید زمینه لازم برای تحرک و پویائی یک سازمان را فراهم کند. در پیروی از این نظر، سازمان مدیریت صنعتی چهارچوب یک نظامنامه استخدامی را تهیه کرده بود. بعد از بررسی این نظام، تصمیم من برآن شد که این ایده را در سازمان انرژی اتمی پیاده کنیم، البته با منطبق کردن آن با خصوصیات و نیازهای سازمان. بعد ازمدتی بررسی و آزمایش مقررات استخدامی سازمان تهیه شد و به اجرا گذاشته شد و نتیجه بسیارخوب بود و همه همکاران سازمان آن را به خوبی پذیرفتند.

این مقررات براساس ارزیابی فردی بنا شده بود. یعنی خصوصیات هر فرد درچهارچوب ضوابطی بررسی می شد و نتیجه ارزیابی به صورت تعدادی امتیاز درمی آمد که به فرد داده می شد و حقوقش براساس این امتیازها تعیین می گردید. هر امتیاز یک ارزش ریالی داشت و با ضرب کردن تعداد امتیازهای یک فرد حقوقش تعیین می گردید. بنابراین هیچ نوع درجه بندی و رتبه و این نوع عوامل که بیشتر جنبه بوروکراتیک دارند درمقررات ما نبود و به هر فرد تابع آنچه که برای سازمان ارزش داشت حقوق داده می شد.
به طورکلی هرفرد از سه بابت مختلف می توانست امتیاز بگیرد: یکی تحصیلات، دیگری تجربه مفید- یعنی تجربه کاری که برای کار سازمان مفید باشد- و سومی مسئولیت و حساسیت کار. واضح است که مدیران طراز بالای سازمان بیشتر امتیازهای خود را بابت مسئولیت و حساسیت کار خود می گرفتند.
برای انجام این ارزیابی ها یک کمیته امور استخدامی وجود داشت که درآن متخصصین و کارشناسان فنی هم عضویت داشتند. این کمیته از لحاظ تحصیلی و تجربه مفید بررسی های خود را انجام می داد و به شخص امتیازهائی می داد. امتیازهای مربوط به مسئولیت و حساسیت کار را من خودم تعیین می کردم و آن هم مبتنی بود به گزارش هائی که به من می دادند. روی هم رفته از این نظام خیلی نتیجه خوبی گرفتیم و فکر می کنم سازمان انرژی اتمی هم آزمایشگاه خوبی برای سازمان مدیریت صنعتی بود. درهرصورت مقررات اداری و مالی ما را هم سازمان مدیریت صنعتی تهیه کرد و به راه انداخت. و من در اینجا باید تاکید کنم که اگر کمک و همکاری سازمان مدیریت صنعتی و نیز توجه و کوشش شخص جمشید قراچه داغی دراین زمینه به داد ما نمی رسید، شاید سازمان انرژی اتمی هیچ وقت نمی توانست از لحاظ مدیریت به آن درجه موفقیت برسد.

راجع به بودجه مشکل ما خیلی مفصل بود، برای اینکه این سازمان چون از هیچ شروع شد بودجه نداشت. بعد، یک دفعه، این قدر سرعت جذب بودجه زیاد شده بود که نیازهای ما هیچ وقت در داخل بودجه، به آن صورت، نمی گنجید. چون ما در ابتدا نمی توانستیم از یک سال قبل بودجه سال آینده خود را تخمین بزنیم. بنابراین روال براین شد که بودجه ای برای ما درسازمان برنامه تهیه می شد و کسری آن از محل ماده 67 قانون بودجه تامین می شد. طبق این ماده پول اضافی را به ما می دادند و ما خرج می کردیم و در بودجه سال بعد این را به حساب بودجه سال گذشته می گذاشتند. البته بودجه یک تکه و دربست نبود. طرح به طرح و برنامه به برنامه بود. اینها همه را به سازمان برنامه می دادیم. بودجه هر برنامه و هر واحد به سازمان برنامه داده می شد. مسئولش هم که معلوم بود. اومی رفت با سازمان برنامه مذاکره می کرد، بالا و پائین می کرد، و بودجه اش را می گرفت و به امضاء خودش عمل می کرد. آنچه که براساس بودجه تصویب شده می گرفتیم، که حسابش روشن بود، وزارت دارائی به ما می داد. آنچه که اضافه بر بودجه مصوب نیاز داشتیم با سازمان برنامه مذاکراه می کردیم و آنها براساس ماده 67 به وزارت دارائی دستور پرداخت می دادند و ما می گرفتیم. آنچه که ما طبق ماده 67 اضافه بر بودجه خود می گرفتیم درسال بعد درقانون بودجه منظور می شد و به حساب قطعی گرفته می شد.
در اینجا باید یک توضیح حضورتان بدهم و آن این است که در تمام این مدّت سازمان برنامه و مسئولان آن، مخصوصا مجیدمجیدی رئیس سازمان برنامه و نیز دفتر اعتبارات طرح ها که زیر نظر محمد تقی نورائی اداره می شد نهایت همکاری را با سازمان انرژی اتمی به عمل می آوردند و تا آنجا که مقدوربود تسهیلات لازم را در اختیار سازمان ما قرار می دادند و هیچ وقت با روحیه بوروکراتیک عقیم کننده با مسائل ما روبرو نشدند.

سوال من بیشترمربوط به حجم این اعتبارات است. راجع به چه رقمی صحبت می کنیم، چه بودجه ای اینجا هست، حدودش چقدر است؟

گفتنش خیلی سخت است، برای اینکه به سرعت عوض می شد و از سالی به سال دیگر افزایش زیادی داشت و به علاوه بودجه یک پارچه نبود که رقمش درخاطرم باشد. برنامه ها و طرح های متنوع داشتیم که هرکدام بودجه خود را داشتند.

خوب، یک رقم کلی می توانید بگوئید؟

خیلی مشکل است. یک رقم کلی وجود نداشت. فکر می کنیم در سال های آخر چیزی نزدیک سه میلیارد دلار خرج می کردیم.

نیروگاه ها

آقای دکتر اعتماد، حالا می خواستم راجع به یکی از کارهای اصلی اجرائی که سازمان انرژی اتمی انحام می داد، یعنی ساختن نیروگاه های اتمی، سؤال بکنم. برنامه ایجاد نیروگاه ها چه بود؟ میزانش را چگونه تخمین می زدید؟ چرا درشرائط آن زمانِ ایران این تعداد نیروگاه با این مقدار مگاوات قرار بود که ایجاد بشود؟

آن وقت که این کار درایران شروع شد، من خیلی خلاصه باید بگویم، ایران در یک فاز رشد سریع صنعتی بود و نیازهای انرژی کشور به سرعت رشد می کرد. یعنی رشد مصرف برق، حتی مصرف انرژی به طور کلی، درایران یک چیز خارق العاده و بی نظیر بود و به این نیاز باید پاسخ داده می شد. درضمن جمعیت هم به سرعت اضافه می شد. یعنی فرض بفرمائید 20 سال 30 سال بعد نه تنها جمعیت مملکت دوبرابر یا بیشتر می شد، بلکه نیاز سرانه به انرژی، به علت رشد اقتصادی و اجتماعی، به سرعت بالا می رفت. بنابراین برآوردن نیازهای انرژی در ایران یک مسئله بزرگ ملی بود. از طرف دیگر، همین طور که شاید در یک جای دیگر عرض کردم، پیش بینی های راجع به نفت آن بود که با آن روندی که پیش می رفتیم در سال های آخر قرن دیگر مقدار قابلی برای صادرات باقی نمی ماند و تولید نفت بیشتر به پاسخگوئی به نیازهای داخلی معطوف می شد. بنابراین، علی رغم این که ما نفت داشتیم نباید فکر کنیم که مسئله انرژی نداشتیم: برای اینکه مسئله انرژی تنها در طی 5 سال ده سال مطرح نیست، در طی چند دهه مطرح است. بنابراین در برنامه ریزی درازمدّت مسائل انرژی زیاد داشتیم و باید از همان سال های 70 به حّل مسائل 20 یا 30 سال بعد می پرداختیم. سیاست دولت هم این بود که در واقع یک ترکیب تازه از تولید انرژی ایجاد بکنیم. بعضی ها که درآن موقع می شنیدند که ایران رفته پی انرژی اتمی، شاید فکر می کردند که ایران می خواهد تمام انرژی برقش را از اتم بگیرد.
درحالی که این طور نبود. قرار بود انرژی اتمی کمکی بکند برای تأمین قسمتی ازمصرف انرژی درایران.
به طورخلاصه در آن پیش بینی هائی که می شد، همه اش هم خیلی قابل اطمینان نبود، برای اینکه این مسائل قابل پیش بینی نیست، فکر می کردیم که ایران باید یک روزی درحدود 20 تا 25 درصد برقش را از انرژی اتمی تامین کند. بقیه اش دروهله اوّل معطوف به مصرف گاز بود که خیلی مورد توجه بود و قرار بود بخش قابل ملاحظه ای از انرژی کشور را تامین کند. بقیه برق کشور می بایست تا حد مقدور به وسیله برق آبی و بخشی از آن نیز به وسیله نفت، که سهم آن در تولید برق درکاهش بود، تامین شود. داستان این طور نبود که یک عده بنشینند تعیین کنند که ما مثلا دریک سال چقدر انرژی اتمی می خواهیم، چقدر انرژی گاز می خواهیم و غیره. در عمل مسئله این طور مطرح نمی شود. در عمل مسئله این جوری مطرح می شود که درآن سال تا چه حد می توانیم انرژی اتمی بسازیم، یعنی تصمیم گیری به برنامه ریزی مربوط نمی شود، به قدرت اجرائی مربوط می شود. مخصوصا در یک زمینه تازه ای که درآن تجربه نداشتیم . همین طور در باره گاز و در باره آب و نفت.

در واقع به سقف توانائی هائی که می شد ایجاد کرد.

بله. سقف توانائی که می شد ایجاد کرد. یعنی محدودیت هائی که به ما اجازه می داد تا یک حدی پیش برویم و بیشتر از آن مشکلات بزرگی دربرداشت. قبل از شروع برنامه انرژی اتمی اعلیحضرت مسئله بیست و سه هزار مگاوات برق اتمی را درسال های وسط دهه 90 میلادی مطرح کرده بودند. این بیست وسه هزارمگاوات، باپیشبینی رشدسایر بخش های صنعت برق، ما را درهمان حدود 25 درصد قرار می داد. درعمل ما هیچ وقت ننشستیم این را برنامه ریزی بکنیم، برای اینکه آگاهی داشتیم که برنامه ریزی در شرایط کار آن روز ما که تجربه ای نداشتیم کار عبثی بود. تجربه کشورهای دیگر هم همین را نشان می داد. یک تعداد عوامل را نمی شناختیم و خیلی ها هم کنترلش دردست ما نبود. یک مقدارش مربوط به خارج بود که همین طور که قبلا عرض کردم محدودیت های مختلف داشتیم. در ابتدا معلوم نبود که واقعا ما بتوانیم خارجی ها را تا آن حد که مهار کرده بودیم، بکنیم. نقطه نامعلوم دیگر این بود که ما چه باید داشته باشیم که بتوانیم این برنامه ها را اجرا بکنیم، از لحاظ مالی، از لحاظ نیروی انسانی، از لحاظ زیربنای مملکتی. اینها همه محدودیت هائی بود که با آنها طبیعتا روبرو بودیم. حالا اینها محدودیت هائی هستند که در هرکشور دیگر می توانست باشد.
در ایران یک محدودیت اضافی دیگر خیلی زود برای ما روشن شد و آن مسئله محل مناسب برای ایجاد نیروگاه اتمی بود. محل مناسب برای نیروگاه، که خیلی شرایط مختلفی دارد، در ایران خیلی کم پیدا می شد. این قدر آزاد نبودیم که هرجا می خواهیم برویم نیروگاه بگذاریم. آن هم خودش یک محدودیت تازه ای را توی کار آورده بود. بعد از مدتی صحبت بین خودمان در سازمان و با اعلیحضرت به این نتیجه رسیدیم که اصلا در اینکار نباید پی برنامه ریزی باشیم و باید به صورت پراگماتیک پیش برویم و ببینیم که تا چه حد می توانیم اجرا بکنیم، تا چه حد معقول هست از لحاظ اجرائی پی اش برویم. فلسفه کار ما این بود که برویم ببینیم چه چیز را می توانیم اجرا بکنیم. منتها همیشه این هدف هم در مغز ما بود که بالاخره ما باید یک روزی، فرض بفرمائید، 15 تا 25 درصد برق مملکت را تامین بکنیم. این در نظرما بود، ولی عامل تعیین کننده نبود.

یک عامل دیگر هم هست که در تصمیم گیری های اولیه ما تاثیر زیاد داشت و من آن عامل را مجبورم اینجا باز بکنم. آن چیزی که ما را به این راه برد که خیلی سریع، حتی سریع تر از آنکه تصور می شد، یا حتی اعلیحضرت تصور می کردند، این کار را راه بیندازیم، نیروگاه اتمی بخریم، و شروع کنیم به ساختنش، این بود که درآن زمان یک سری شرایط خاص وجود داشت که ما این کار را می توانستیم بکنیم. معلوم نبود چهار سال دیگر یا پنج سال دیگر این شرایط وجود داشته باشد. درآن زمان امکانات مالی مملکت خوب بود و می توانست بخشی از درآمدهای نفت را به انرژی اتمی اختصاص بدهد، که شاید بعدها دیگر این کار عملی نبود.

یکی دیگر، اعلیحضرت در وضعی بودند که این برنامه را می توانستند حمایت بکنند، پیگیری بکنند. معلوم نبود که تا چند سال بعد آیا این حمایت ها را می توانستیم داشته باشیم. من خیلی زود حس کردم اگر آن روز من به اعلیحضرت می گفتم این کار مقدماتش وقت زیاد لازم دارد، ما باید اوّل برویم آدم تربیت کنیم، بعد شروع کنیم به برنامه ریزی کامل و بعد گزارش تهیه کنیم و بعد این گزارش از این دست به آن دست بچرخد و بعد با خارجی ها هرکدام بنشینیم و سال ها مذاکره کنیم و . . . و. . .، سال ها می گذشت و کاری انجام نمی شد و حمایت اعلیحضرت را به کلی از دست می دادیم. دولت هم که گرفتار کارهای روزمره خودش بود و این برنامه روی زمین می ماند، همان طور که سال ها در وزارت نیرو مانده بود. اصلا اعلیحضرت حوصله این حرف ها را نداشتند. من شکی ندارم که اعلیحضرت بعد از یکی دوسال از گزارش گرفتن و گزارش خواندن خسته می شد. بنابراین من اصلا پی آن کار نرفتم. من وظیفه ام آن روز این بود که اتم را خیلی زود به عنوان یک عامل باورکردنی در ایران بیرون بیاورم و از اعلیحضرت گرفته تا سایر مقامات مملکتی و مردم ایران قبول کنند که می شود این کار را کرد. برای این که اولش خیلی ها می گفتند نمی شود. تنها راهی که وجود داشت که شما حمایت اعلیحضرت را همیشه با خودتان داشته باشید این بود و راه دیگری وجود نداشت. اعلیحضرت باید می دیدند که این کار دارد راه می افتد، توی گرفتاری اداری نمی افتد، درگیر بحث های عقیم نمی شود. چون از این کارها نفرت داشتند. البته این راه گرفتاری هائی داشت، ریسک هائی داشت که من از آنها غافل نبودم. ولی همان طور که قبلا عرض کردم کارهای بزرگ را نمی توان جز با گرفتن ریسک انجام داد. به نظر من ریسک انجام ندادن هرکار لازمی به مراتب بیشتر از ریسک هائی است که در راه انجام آن کار می توان قبول کرد.

اینها که گفتید، درست. ولی شما درمقابل دوسوال بزرگ قرار دارید که باید به آنها پاسخ بدهید، چون این سوال ها احتمالا در مغز خیلی افراد مطرح هستند. یکی اینکه آیا با درنظر گرفتن شرایط زمان از لحاظ داخلی و نیز خارجی پی برنامه ای به این بزرگی و با آن سرعت رفتن به صلاح بود، و دیگر اینکه تصمیم نسبت به ابعاد و نحوه اجرای برنامه را در غایت امر چه کسی گرفت و نقش شما دراین زمینه چه بوده است ؟

برای پاسخ دادن به این سوال من از شما دعوت می کنم که با هم برای چند دقیقه به 22 سال پیش برگردیم و ببینیم درآن زمان در کجا ایستاده بودیم.
شرایط آن روز در داخل مملکت چه بود؟ ایران درآن سال ها با سرعتی کم نظیردرحال رشد و توسعه بود. هرسال درحدود یک میلیون نفر به جمعیت کشور اضافه می شد و بیش از یک میلیون نفر به تعداد افراد تحت پوشش نظام آموزشی اضافه می گردید.کشور به سرعت صنعتی می شد و با رشد سریع طبقه متوسط و تحرک چشمگیری که در این طبقه به چشم می خورد، نیازهای جامعه با سرعت درحال رشد بود و متنوع می شد. جامعه ما به تدریج به صورت یک جامعه مصرفی درمی آمد. وقتی به تاریح تحوّل اقتصادی کشورهای پیشرفته تر نگاه می کنیم، می بینیم که موتور اصلی این تحولات انرژی بوده است. در انگلستان دوقرن پیش زغال سنگ و در امریکای یک قرن پیش نفت و درکشورهای دیگر هم همین طور. جای تاسف است که ما در ایران دیر به این مطلب پی بردیم. به نظر من بین برنامه های صنعتی و زیربنائی کشور نقش انرژی مورد بی توجهی قرار گرفته بود. هرچه دراین زمینه سرمایه گذاری شده بود بیشتر متوجه تولید نفت بود تا ایجاد زیر بنای مناسبی برای تامین نیازهای انرژی کشور درچند دهه آینده. میزان سرمایه گذاری درگاز پائین بود و حال اینکه گاز بهترین و اقتصادی ترین منبع انرژی برای مصارف صنعتی و خانگی است. از همه بدتر بخش برق خیلی عقب بود و آنچه که عمل شده بود، و ظرفیت هائی که ایجاد شده بود، مطلقا پاسخ گوی نیازهای روز نبود تا چه برسد به آینده. به طور خلاصه ما برق بسیار کم تولید می کردیم و شبکه های انتقال و توزیع درست و حسابی هم نداشتیم. من در اینجا از شخص خاصی ایراد نمی گیرم. بلکه می گویم که مجموع نظام برنامه ریزی کشورمان دراین زمینه بینش لازم را نداشته است و سعی لازم را مبذول نداشته است.

فراموش نکنیم که درسال های آخرما نه تنها در بسیاری از دهات برق نداشتیم، حتی برای مصرف برق شهرها در تنگنا بودیم و اغلب درتهران خاموشی داشتیم. من به خاطردارم که دریکی ازجلساتی که در نخست وزیری تشکیل می شد و صفی اصفیا ریاست آنرا داشت بحث فراوان روی این داستان داشتیم که شهرک غرب که دردست ساختمان بود برق می خواست و دولت برق نداشت به این شهرک بدهد. آیا به این ترتیب می توان جامعه را به سرعت صنعتی کرد و نیازهای متعدد اجتماعی را برآورد. آنها که نسبت به هزینه هائی که برای اتم انجام می شد بانظر انتقاد آمیز نگاه می کردند، آیا هیچ وقت حساب کردند که ما هرسال چه مقدار ضرر کمبودبرق را می دادیم. تعداد بسیاری از کارخانه های جدید، چه در بخش دولتی و چه در بخش خصوصی، مجبور بودند برق مورد نیاز خود را خودشان تولید کنند و این خیلی گران تمام می شد. وقتی برق تهران و یا شهرستان های دیگر قطع می شد آسیب فراوان به مردم و اقتصاد کشور وارد می شد.

من به خاطر دارم که در همان سال ها در دوکشور دیگر که کمبود برق داشتند مطالعاتی برای برآورد ضرر کمبود برق به عمل آمده بود. این دوکشور هندوستان و فیلی پین بودند. محاسبات نشان می داد که هریک از این کشورها درسال بین 2 تا 3 میلیارد دلار ضرر کمبود برق خود را تحمل می کردند. شاید درایران هم ضرر درهمین حدود بوده است. البته فراموش نکنیم که دو کشور فوق از لحاظ منابع انرژی فقیر هستند و ایران بسیار غنی. یعنی درمورد ایران دچار آن کمبود شدن به نظر من نشانگر یک خطای بزرگ برنامه ریزی ملی است.
کشورهای صنعتی پیشرفته درحال حاضر در حدود یک و نیم تا دو کیلو وات قدرت تولید برق برای هر نفر دارند (یعنی قدرت کل تولید برق تقسیم برتعداد جمعیت) که در بیست سال پیش اندکی کمتر از این بود. ما درسال های آخر قبل از انقلاب قدرت برق سرانه ای درحدود دودهم کیلووات داشتیم که بسیار کم بود. هدفی که اعلیحضرت داشتند و چندین بار هم گفتند رقمی درحدود 1 کیلووات بود، که اگر فرض کنیم که 20 سال لازم بود تا به این آستانه برسیم، با درنظر گرفتن رشد جمعیت باید درمدّت 20 سال قدرت برق موجود درایران ده برابر می شد. یعنی باید مثلا در مدت 20 سال چیزی نظیر 45 تا 50 هزار مکاوات قدرت تولید برق ایجاد می کردیم. انرژی اتمی با حرکت سریعی که شروع کرده بودیم، و اگر مشکلاتی غیرقابل پیش بینی اتفاق نمی افتاد، می توانست از سال 1981 یعنی هفت سال بعد از آغاز برنامه شروع به تولید برق کند و تاسال 1994، یعنی بیست سال بعد از شروع برنامه، شاید می توانست مجموعا 10 تا 12 هزار مگاوات قدرت ایجاد کند.
بقیه قدرت مورد نظر از کجا باید می آمد. از لحاظ مصرف داخلی بزرگترین و جالب ترین منبع انرژی گاز بود. علاوه براین که ما منابع بسیار عظیم گاز طبیعی داریم، باید درنظر داشت که اولا مصرف گاز در خیلی موارد بسیار راحت، تمیز و با صرفه تر است. از سوی دیگر گاز طبیعی از لحاظ مسایل مربوط به محیط زیست برسایر منابع انرژی برتری دارد.

حال اگردرزمینه گازهم فعالیتی نظیر اتم انجام می شد، شاید می توانستیم 12 تا 15 هزار مگاوات هم از گاز تامین کنیم. نفت و برق آبی هم شاید می توانستند روی هم در حدود10 هزار مگاوات تامین کنند (که من دراین رقم شک دارم). بازهم می بینیم که با همه این فعالیت ها، که بعضی اشخاص آنها را غیرلازم می دانستند، ما به حد قدرت سرانه یک کیلووات نمی رسیدیم و حال اینکه درحال حاضر کشورهای بسیاری هستند که به این مرز رسیده یا از آن فراتر رفته اند.
بگذارید من درمقابل سوال شما یک سوال مطرح کنم و آن این است که آیا در آن زمان ما هنوز می خواستیم درآستانه سال 2000 یک کشور”نیمه صنعتی” و هنوز “نیمه فقیر” باشیم و یا فکر می کردیم که با یک بسیج ملّی همه جانبه می توانیم خود را برای همیشه از عقب ماندگی نجات دهیم و به درجه ای از رشد اقتصادی و اجتماعی برسیم که شایسته ملتی بزرگ درآستانه قرن بیست و یکم باشد؟
من پاسخ این سوال را در مغزم داده بودم. من برای ملّت ایران سرنوشتی جز قدرت و سربلندی نمی دیدم و نمی بینم و لازمه آنهم بینش وسیع داشتن است، کوشش است، سازندگی است و من به سهم کوچک خودم این رسالت را قبول کرده بودم و گوش هم به منادیان کم حافظه ترس و واهمه، نکبت و بدبختی و خفت درمقابل کشورهای خارجی نمی دادم. گرفتاری آنها این است که وقتی کاری انجام نمی شود، ناله سر می دهند که چرا ما عقب مانده ایم و چون با کتاب و نه با واقعیت سر و کار دارند از چپ و از راست دلیل می آورند که دیگران پیشرفت کردند و ما ماندیم. ولی به مجرد این که کسی همت داشته باشد و بخواهد کار بزرگ و سرنوشت ساز انجام دهد، نعره می کشند که چرا این طور شد و چرا آن طور شد. آنها چون “قدرت سازندگی” ندارند، این عقده خود را با تلاش برای بالا بردن “قدرت تخریب” خود، تسکین می دهند.

خواهش می کنم حوصله تان سر نرود و فکر نکنید که من دارم از مطلب دور می شوم. نه من درست در دور محوراصلی مطلب صحبت می کنم. ببینید، تفاوت اصلی بین بینش وسیع و برخورد بوروکراتیک دراین است که درمورد اوّل فقط مسائل بزرگ مطرح می شوند و درمورد دوم فقط مسایل کوچک. من با مسئله اتم از دید یک رسالت ملی روبرو شدم و نه از زاویه یک ماموریت دولتی. بخش اعظم همکاران من که در واقع این رسالت را پذیرفته بودند یک کار اداری نمی کردند. آنها احساس می کردند که دریک رسالت بزرگ برای یک جهش ملی با یکدیگر همپیمان هستند. حالا اصلا فرق نمی کند که موضوع این رسالت چیست. درمورد من و همکارانم اتم بود ولی می توانست مثلا گاز باشد، و یا نه، بخش دیگری از فعالیت های کشوری باشد. این یک حکم اداری نیست که برای افراد وظیفه تعیین می کند. خود افراد هستند که به خود و وظیفه خود نقش می دهند. من یادم هست که درمقدمه یکی از گزارش های سالانه سازمان انرژی اتمی خطاب به همکارانم نوشتم که درست است که ما در زمینه اتم کار می کنیم، ولی این فرع مسئله است. امر مهم و اساسی این است که ما به طور دسته جمعی دریک تلاش ملی درگیر هستیم و باید از طریق امکاناتی که در اختیار ما هست روز بروز قدرت خدمت کردن به جامعه را در خود بالا ببریم. فردا ممکن است از ما کار دیگری بخواهند. این تعهد و قابلیت های ما است که به ما اجازه می دهد وظایف دیگر را بپذیریم و آن را به صورت یک رسالت ملی درآوریم. درواقع اتم جز بهانه ای برای خدمت به جامعه نیست و این شعر حافظ را آوردم که می گوید:

چطور شد که این رسالت درسازمان انرژی اتمی ایجاد شد؟

ببینید. همان طور که قبلا گفتم من این وظیفه را فقط به عنوان یک رسالت قبول کردم چون در غیر این صورت به کار خود در دانشگاه بوعلی سینا ادامه می دادم. ولی این تنها کافی نبود. باید این احساس را به سایر مسئولان و کارکنان سازمان القاء می کردم. لازمه این امر هم دو چیز بود. یکی تدوین یک برنامه جالب و انگیزاننده و دیگری ایجاد ارتباط عاطفی مبتنی بر اعتماد متقابل با مسئولان سازمان و زنده کردن حس خدمت و ساختن در افراد و نقش دادن به آنها. وظیفه باید ملموس و فراگیر باشد. باید افراد بدانند برای چه هدفی کار می کنند و به کجا می روند. بعید می بینم دراطراف یک وظیفه بی رنگ و بو و بدون شکل بتوان ایجاد احساس رسالت و تعهد کرد. وظیفه باید هیبت و صلابت داشته باشد. باید انگیزاننده باشد. باید به زحمتش بیارزد. باید افتخار آفرین باشد. باید جنبه چالش داشته باشد.

اگر روز اوّل اعلیحضرت از من می خواستند که دفتری درست کنم و بررسی کنم که چگونه و تا چه اندازه و درچه زمانی با چه هزینه ای می توان از انرژی اتمی استفاده کردتا بعد تصمیم بگیرندکه چه می خواهند، و آیا بعد از چند سال بخواهند یا نخواهند، بتوانند یا نتوانند، و آیا دولت امکانات خواهد داشت یا نه و . . . خلاصه یک چنین وظیفه ای به من پیشنهاد می کردند من هیچ وقت قبول نمی کردم و به کار سابقم که دانشگاه بوعلی سینا بود و خیلی هم آن کار را دوست داشتم ادامه می دادم. ولی چون در نیات اعلیحضرت خواندم که پی وقت تلف کردن و از این دست به آن دست کردن نیست و اتم را به عنوان یکی از محورهای مهم سیاست انرژی و نیز یکی از عوامل پرتوان تقویت بنیه علمی و فنی کشور می داند و دراین زمینه نیات بلندی دارد قبول کردم. و یا اگر من وظیفه خود را به نحوی که قبلا اشاره کردم نمی دیدم و علی رغم میل اعلیحضرت یک دفتر کوچک درست می کردم و به صورت باری به هرجهت چند نفر را دور خود جمع می کردم تا بررسی هائی بکنیم تا بعد ببینیم چه می شود، دراین صورت سیل افراد قابل و پُرتوان به سازمان روانه نمی شد و مجبور بودم با افراد دست دوّم کارکنم. تازه در این صورت چه رسالتی می توانستم درآنها ایجاد کنم. اگر من خودم به اصطلاح گیج می زدم و نمی دانستم چه باید کرد و با محافظه کاری بوروکراتیک با مسئله روبرو می شدم و تسلیم نا باوری های معمول درجامعه مان می شدم، چگونه می توانستم روحیه تحرک و چالش را در افراد زنده کنم. بله. هدف های بلند سازمان انرژی اتمی اولین عامل بسیج تخصص ها و به کارگرفتن آنها درچهارچوب یک برنامه ملی بود.

و امّا راجع به القاء رسالت و تعهد. به نظر من داستان دراینجا از اعتماد به خود شروع می شود. اگر حمل برخودستائی یا غرور بی منطق نفرمائید، من درخود اعتماد به نفس عجیبی احساس می کردم. فکر می کردم (و می کنم) که انسان قادر است همه کاری را انجام دهد مشروط براین که به امکانات خود اعتقاد داشته باشد و آنها را به کار گیرد. و اما من مهم نبودم. بسیج کردن همکارانم مهّم بود. باید آنها به خود و قدرت خلاقه خود اطمینان پیدا می کردند، و نیز باید اطمینان پیدا می کردند که در یک کار گروهی پُرتلاش و پُرثمر درگیر هستند. همه سعی من در این بود که این کار انجام شود. فلسفه مبنائی این امر هم این است که باید اعتقاد داشت که افراد دیگر همه پُرتوان هستند، همه امکاناتی دارند که قابل بسط دادن می باشد. همه وطن پرست هستند و می خواهند به جامعه خود خدمت کنند، همه درستکار و منزه هستند. همه اینها باید درابتدا فرض اصلی باشد، مگر اینکه روزی درمورد شخصی عکس این مطلب ثابت شود. در این صورت آن شخص را باید مثل علف هرز از باغچه کند و دور انداخت. نمی توان به علت اینکه درهر باغچه ممکن است چند علف هرز بروید از کاشتن و بارورکردن گل صرف نظر کرد.
بعد وقتی کار راه افتاد نقش رئیس باید فقط نقش رهبر ارکستر باشد. از سازهای متفاوت هنرمندان می توان البته صداهای مختلف بیرون آورد که دلخراش هم باشد. یا می توان صداهای موزون و آسمانی بیرون آورد که روح پرور باشد. اگر هدف ارکستری این باشد که احیانا روزی بتواند آهنگ “گل پری جون” را به نوازد دیگر این ارکستر نمی تواند سمفونی نهم بتهوون را تحویل دهد. رهبر ارکستر باید هدف را بالا بگذارد و امکانات یک یک افراد ارکستر را بالا ببرد تا بتواند آثار هنری پرارزش را به اجرا درآورد.
ابعاد بزرگ برنامه یک مفهوم دیگر هم داشت و آن جهت گیری برای یک صنعت اتمی تقریبا کامل و مستقل بود. برای این که کشوری بتواند درسطح وسیعی از نیروگاه اتمی استفاده بکند، به یک تعداد صنایع اتمی جانبی مربوط به سیکل سوخت و نیزصنایع مکانیک خاص و یا الکترونیک و غیره نیاز دارد. مخصوصا مهار کردن مراحل مختلف سیکل سوخت اهمیّت بسیار دارد، چون ضامن استقلال آن کشور در زمینه انرژی اتمی می شود. این صنایع جانبی وقتی مفهوم پیدا می کنند که برنامه بزرگ باشد وگرنه برای دو سه نیروگاه ایجاد آن صنایع قابل توجیه از لحاظ اقتصادی نیست.

حال ایران که دراین زمینه سابقه و تجربه ای نداشت، اگر با برنامه کوچک و با سرعت کم شروع می کرد، سازمان انرژی اتمی هیچ وقت نمی توانست در زمینه های مختلف فعالیت های محسوسی داشته باشد. به عنوان مثال، اگر فرض بفرمائید ما یک برنامه برای فقط یکی دو نیروگاه داشتیم، هزینه هائی که برای اکتشاف اورانیوم و یا دست یابی به منابع خارجی اورانیوم و یا مشارکت درکارخانه غنی کردن اورانیوم “اورودیف” و غیره می کردیم همه بی معنی می شد. نه از لحاظ اقتصادی توجیه داشت و نه دولت اعتبارات آنرا دراختیار ما قرار می داد، چون لزومش را احساس نمی کرد، و نه خارجی ها ما را جدی می گرفتند.
هدف اعلیحضرت و من که دراین زمینه همیشه با هم توافق کامل داشتیم این بود که بعد از دو یا سه دهه ایران دارای صنایع پُرتوان اتمی باشد و این جز در قالب یک برنامه با حجم قابل ملاحظه عملی نبود.

و امّا آیا این برنامه انرژی اتمی فقط یک هوس اعلیحضرت بود، که بعضی ها فکرمی کنند ایشان از لحاظ پرستیژ و یا احیانا برای استفاده های نظامی این برنامه را راه انداختند، باید عرض کنم که از لحاظ استفاده های نظامی و بینش اعلیحضرت دراین زمینه، من قبلا توضیحات مفصلی دادم. بنابراین این مسئله را کنار می گذارم. امّا آنچه که باید گفت این است که درآن زمان بخش بزرگی از کشورهای جهان درپی استفاده از انرژی اتمی بودند و این نبود که یک باره شاه هوس کرده باشد. کشورهای صنعتی با سرعتی زیاد خود را مجهز می کردند تا بخش قابل توجهی از نیروی برق خود را از اتم بگیرند. باوصف این که در امریکا برنامه های جدید از سال 1978 به بعد تقریبا متوقف شد امروز20 درصد برق امریکا از انرژی اتمی گرفته می شود. در فرانسه درطی دو دهه رقمی بیش از 100 میلیارد دلار در صنایع اتمی و نیروگاه های اتمی سرمایه گذاری شد و این رقم فقط مربوط به واحدهای تولیدی است. آنچه که فرانسه در زمینه تحقیق و توسعه و نیز در زمینه استفاده نظامی خرج می کند خارج از این است. ژاپن بخش قابل ملاحظه ای از برق خود را از اتم می گیرد. کشورهائی درجهان سوّم مثل کره و تایوان نیمی از نیروی برق خود را از اتم به دست می آورند. هندوستان و آرژانتین نیز در این میدان پیش قدم بوده اند و امروز چین امکانات وسیعی را بسیج کرده است که بخشی از برق خود را از اتم بگیرد. من دراین خلاصه وارد بحث سایر کشورها نشدم وگرنه باید راجع به آلمان، انگلستان، شوروی، بلژیک سوئد، سویس، اسپانیا، کانادا، برزیل، افریقای جنوبی و . . . صحبت می کردم.

درهرصورت همه پیش بینی ها (که درست درنیامد به دلایلی که عنوان کردن آنها ما را از بحث خارج می کند) درآن موقع براین امر قرار داشت که درآخر قرن بیستم انرژی اتمی بخش اصلی نیروی برق جهان را تامین خواهد کرد.
ایران ما دراین جهان زندگی می کرد و انتخاب انرژی اتمی برای تامین بخشی از نیروی برق در ایران کاملا طبیعی به نظر می رسید. امروز البته وضع جهانی انرژی به کلی تغییر کرده است و مسئله دیگر به آن صورت مطرح نیست. بیست سال دیگر وضع از چه قرار خواهد بود، نمی دانم.

درپایان این قسمت، چون زیاد صحبت کردم، بدنیست به طورخلاصه جمع بندی کنم. ابعاد برنامه بزرگ بود برای اینکه کشور به برق احتیاج مبرم داشت و آنچه که عملا مقدور بود ساخته شود باز هم پاسخگوی نیاز وسیع جامعه درحال رشد سریع ما نبود و من نمی بینم چرا هدف را پائین تر از آن باید می گذاشتیم. اجرای این برنامه امکان پذیر بود اگر با سرعت انجام می گرفت وگرنه گرفتار می شدیم. اگر این سرعت درکار نبود بسیج امکانات لازم عملی نبود و سازمان انرژی اتمی نمی توانست در مدّت کوتاهی به صورت یک سازمان پُرتوان بیرون آید و از همه مهمتر حمایت اعلیحضرت را از دست می داد.

چه کسی درباره چونی و چندی برنامه انرژی اتمی درایران تصمیم می گرفت

و امّا راجع به آن قسمت ازسوال شماکه مربوط می شود به تصمیم گیری درمورد برنامه انرژی اتمی باید بگویم که در اصل تصمیمات مربوط به حجم برنامه و ابعاد مختلف آن و نحوه اجرای آن را من رأسا گرفته ام و به اجرا گذاشته ام. ولی این را باید اضافه کنم که من کاملا از نیات اعلیحضرت و نظرات و بینش ایشان دراین زمینه اطلاع داشتم و می دانستم که این تصمیمات مورد موافقت و تایید اعلیحضرت قرارمی گیرد و ایشان پشت این برنامه می ایستند. همانطور که درعمل دیدیم همه تصمیمات را تایید کردند و تا آخر هم از این برنامه حمایت کردند.
بعد از مرحله اوّل یعنی تصمیم گیری های کلی و جهت گیری هائی که توسط من انجام شد، وقتی وارد اجرا شدیم و سازمان شکل به خود گرفت و مسئولانی پیدا شدند که کارها را دردست گرفتند، البته دیگر تصمیم گیری ها دسته جمعی شد و من بعد از بحث و گفتگو و مشاوره با همکارانم تصمیمات را می گرفتم و به اعلیحضرت گزارش می کردم.
دراینجا لازم است بگویم که اعلیحضرت برای کار سازمان و برای همکاران من قدر و قیمت زیاد قائل بودند و نظر سازمان را قبول داشتند. درتمام مدتی که من افتخار انجام این کار را داشتم یک مورد هم پیش نیامد که اعلیحضرت نظرات من یا سازمان را نپذیرند و یا دراخذ تصمیمی به ما فشار بیاورند و هیچ وقت پیش نیامد که همکاران من با انجام کاری موافق نباشند و من چکش متعارف دستگاه های دولتی را بر مغز آنها بکوبم که این امر اعلیحضرت است و باید اجرا شود. درسازمانی که مستقیما زیر نظر اعلیحضرت اداره می شد هیچ وقت نه کتبا و نه شفاها من همکارانم را در مقابل “اوامر مطاع ملوکانه” قرارندادم. این نه در شان همکارانم بود و نه در شان من و نه شاید درشان اعلیحضرت.
امروز من، برعکس خیلی دیگر از زعمای قوم که چون درکار خود تعهد واستقلال فکری لازم را نداشته اند همه تقصیرات را به گردن اعلیحضرت می اندازند که اوامری صادر می فرمودند و ما اجرا می کردیم، با صراحت تمام می گویم که مسئولیت کامل تمام تصمیمات مربوط به انرژی اتمی به شخص من برمی گردد و هیچوقت هیچ تصمیمی به من تحمیل نشده است، و بی نهایت خوشحالم که تصمیمات من همیشه مورد تایید و حمایت اعلیحضرت بود. همانطور که قبلا هم گفتم این تصمیمات با مشارکت همکارانم در سازمان انرژی اتمی شکل می گرفتند. گاهی اوقات بعضی از همکاران در بعضی موارد نظرات انتقادی داشتندکه مطرح می شد و به بحث گذاشته می شد و اگر هم مخالفتی دربعضی از آنها باقی می ماند هیچ وقت به طور جدی و به صورت کتبی مطرح نشد. حال اینکه این امکان همیشه برای آنها موجود بود.

آقای دکتر اعتماد، استدلال شما قابل درک است. می گوئید کشور نیاز به انرژی داشت و باید در این راه سرمایه گذاری می شد و شما هم این کار را می کردید. اما، از جانب دیگر، وقتی به سال های قبل از انقلاب، منظورم یکی دوسال قبل از انقلاب است، نگاه می کنیم می بینیم که درآمد نفت به نسبت پائین آمده بود (اگر تورم را هم درجهان آن روز و ایران درنظر می گرفتیم) و هزینه های عمرانی دولت هم به سرعت بالا می رفت. آیا فکر می کنید علی رغم نیاز کشور بازهم به اندازه کافی پول باقی می ماند که دولت سالی چندمیلیارد دلار صرف انرژی اتمی بکند و آیا از این لحاظ به بُن بست نمی رسیدید و آیا این خطر نبود که برنامه های شما به علّت کمبود اعتبارات عمرانی ناتمام بماند؟

بله سوال جالبی است و من نسبت به این مسئله از همان روز اوّل خیلی فکرکرده ام و پاسخ من امروز همان است که از ابتدا در مغزم بوده است که به آن تصمیم گیری ها منتج شده است. من این برنامه را فقط در بطن یک اجتماع پویا و متحول می توانم توجیه کنم. بنابراین اگر قرار می بود که اقتصاد ایران و رشد و توسعه کشور متوقف شود و همه ساله همان مقدار پول به صندوق دولت بیاید که می آمد، معلوم است که به انرژی اتمی احتیاج نداشتیم. ولی وضع کشور در آن روز بسیار خوب بود و ما یک جامعه درحال رشد سریع داشتیم. رشد سریع یعنی ایجاد ثروت هرسال به مراتب بیشتر از سال پیش. داشتن یک ضریب رشد درآمد ملی درحدود 7 تا 10 درصد درسال یعنی بالا رفتن سطح امکانات سرمایه گذاری. اگر نمی توانستیم سرمایه گذاری بکنیم که دیگر درآمد ملی ما رشدی را نشان نمی داد. در یک جامعه ساکن و ایستا هیچ اتفاقی نمی افتد. همانطور که در ایران طی قرن ها (به جز دوران کوتاهی در زمان شاه عباس اوّل) اتفاقی که با سازندگی و رشد جامعه ارتباط داشته باشد نیفتاد. درتمام آن مدّت نفت ما زیر زمین خوابیده بود و ما امکان استفاده از آن را نداشتیم. اگر بعدها درآمد نفت به داد ما رسید برای آن بود که درصنعت نفت مقادیر هنگفتی سرمایه گذاری شد تا ظرفیت تولید نفت ایران به نزدیک 6 میلیون بشکه در روز رسید. تازه باز هم همین صنعت نفت درسال های آخر هرسال مبالغ هنگفتی سرمایه گذاری می کرد و نتیجه این سرمایه گذاری این بود که ثروت ملی ما همه ساله زیادتر می شد. حالا چرا این قانون نسبت به اتم صادق نیست؟ چرا بعضی ها فکر می کنند که هزینه های اتم به دریا ریخته می شد؟ البته در هرصنعتی ابتدا باید مقداری سرمایه گذاری کرد تا به ثمر بنشیند. هرچه تکنولوژی به کار گرفته درآن صنعت پیچیده تر و پیشرفته تر باشد، زمان لازم برای سرمایه گذاری طولانی تر است. صنایع اتمی از این قبیل هستند. بایدسال ها سرمایه گذاری بشود و بعد بهره آن به جامعه برمی گردد. آن چه که صنایع واقتصاد فرانسه را نجات دادهمان سرمایه گذاری های کلانی بود که عرض کردم درزمینه انرژی اتمی انجام گرفت. امروز فرانسه از تمام کشورهای اروپا از این لحاظ جلو است، هم برق فراوان دارد و هم ارزان. به طوری که نه تنها نیازهای اقتصاد فرانسه به خوبی تامین می شود، بلکه درسال مقادیر قابل ملاحظه ای برق به همه همسایه های فرانسه صادر می شود. تنها درآمد صادرات برق فرانسه درسال بیش از 5/1 میلیارد دلار است. علاوه براین صنایع اتمی فرانسه هرسال از طریق فروش تجهیزات و سوخت و دانش اتمی میلیاردها دلار صادرات دارد که این خود برثروت ملی آن کشور می افزاید.

ما یک کار تولیدی می کردیم. یعنی سرمایه گذاری می کردیم برای تولید و این خود به پویائی اقتصاد ما کمک می کرد و به آن قدرت بیشتری می داد. از سال 1981 اوّلین نیروگاه اتمی ما قرار بود برق تولید کند و تا چند سال هرسال یک واحد دیگر مورد بهره برداری قرار می گرفت. هریک از این واحدها درسال درحدود 350 تا 400 میلیون دلار برق تولید می کند. یعنی از سال 1981 به بعد فعالیت انرژی اتمی ایران ضمن این که خرج داشت درآمد هم داشت و این درآمد به سرعت رو به تزاید بود و اگر آن برنامه مثلا تا امسال ادامه داشت، حالا صنایع اتمی درسال چیزی شبیه 5 میلیارد دلار برق تحویل اقتصاد کشور می داد.
پس مسئله برسر این نبود که هرسال دولت هزینه های اتمی را به پردازد و چشم داشتی نداشته باشد. پولی که دولت به اتم می داد خمس و ذکات نبود. یک سرمایه گذاری بزرگ بود که به دست فرزندان قابل و عاقل کشور انجام می شد و بالطبع این سرمایه گذاری به بار می نشست و باعث بالا رفتن ثروت ملی می شد تا باز امکان سرمایه گذاری در زمینه های دیگر فراهم شود. فراموش نکنیم که کمبود برق هرسال چند میلیارد دلار به اقتصاد کشور ضرر می زد یا مانع رشد آن می شد. اگر این پول را قبلا صرف تامین برق کرده بودند ما به آن بن بست نمی رسیدیم.

به طور خلاصه باید عرض کنم که بالا رفتن ثروت ملی در اثر سرمایه گذاری های اتمی امکانات تازهای در اختیار جامعه و دولت قرار می داد که بتوانند به این سرمایه گذاری ادامه دهند. حالا بگذریم از تاثیرات جانبی بسیار مهمی که صنایع اتمی می توانست علاوه برتولید برق بر اقتصاد کشور داشته باشد. بالا رفتن سطح علمی و تکنولوژیک کشور، که انرژی اتمی می توانست محور اصلی آن باشد، بی شک به پویائی بخش های دیگر اقتصاد می افزود و این خود عاملی برای رشد ثروت ملی بود.
امّا باز ممکن است بگوئید اینها همه درست، ولی درمیان مدّت یا بلندمدّت. ولی درکوتاه مدّت دولت می بایست همه ساله مبالغ هنگفتی در اختیار این برنامه می گذاشت و این پول را احتمالا دیگر دراختیار نداشت. درپاسخ باید عرض کنم که ما فقط نیروگاه بوشهر را که شامل دو واحد بود با پول خودمان خریدیم. برای نیروگاه دارخوین، که آنهم دارای دو واحد بود، چون فروشنده نیروگاه فرانسوی ها بودند ما از فرانسه برای این سرمایه گذاری پول قرض کردیم به وعده های طولانی. خوشبختانه درآن زمان ایران در وضعی قرار داشت که به ما خیلی آسان پول قرض می دادند و از اعتبار قابل ملاحظه ای برخوردار بودیم. برنامه ما این بود که برای نیروگاه های دیگر بخش بزرگی از سرمایه گذاری را از منابع خارجی تامین کنیم و این کار هم به خوبی عملی بود. پس اتم نه تنها بی پول نمی ماند، بلکه عامل مهمی برای رشد اقتصادی و تکنولوژیک کشور و ایجاد ثروت بیشتر بود. من بی اندازه متاسف هستم که این برنامه متوقف ماند.

پیشبرد تولید نیروگاه ها درعمل

ممکن است توضیح بفرمائید در مرحله اجرا کارها چگونه پیش می رفتند؟ نیروگاه ها، بویژه، درچه محل هائی ساخته می شدند، و پیشرفت برنامه ها چگونه بود؟

یکی از مسایل اصلی اجرای برنامه پیدا کردن محل های مناسب برای ایجاد نیروگاه های اتمی بود. به طور خلاصه باید عرض کنم یک نیروگاه اتمی باید درمحلی ساخته می شد که اولا آب به اندازه کافی برای خنک کردن نیروگاه باشد و نیزموقعیت نیروگاه طوری باشد که بتوان تجهیزات بزرگ و سنگین نیروگاه را از طریق دریا، رودخانه و یا جاده های مناسب به نیروگاه رساند و نیز نوع زمین انتخابی از لحاظ فنی مناسب باشد. عامل مهمی که درایران باید زیاد مورد توجه قرار می گرفت، زلزله بود. یعنی نیروگاه ها باید درمحلی ساخته می شدند که کم زلزله خیز باشند. یک عامل دیگرهم طبیعتا مهم بود و آن نزدیکی نیروگاه به مراکز مصرف برق بود، بدون اینکه نیروگاه درنزدیکی مراکز جمعیت ساخته شود.
این شرایط عمده ای بودکه ما باید رعایت می کردیم. یک برنامه وسیع برای “محل یابی” به منظور تاسیس نیروگاه در دست اجرا بود و چندموسسه مهندسی مشاور دراین زمینه برای ماکار میکردند. بادرنظرگرفتن شرایطی که در بالا ذکر شد، خیلی زود می توان پی برد که بخش بزرگی از سطح کشور را باید کنار می گذاشتیم و این خود در کار ما ایجاد محدودیت می کرد. خیلی زود به نتیجه رسیدیم که تعداد محل های مناسب برای ایجاد نیروگاه اتمی درایران محدود است و شاید درغایت امر ازحدود10 محل تجاوز نمی کند. البته درهر محل می توانستیم دو یاچند واحد بسازیم. ولی خوب در اصل این محدودیتی بودکه درکشور بود. به طور خیلی خلاصه باید بگویم که اوّلین محل انتخابی بوشهر بود، دومین محل درکنار رودکارون درنقطه ای بهنام دارخوین و سومین محل درجنوب شرقی اصفهان درکنار زاینده رود. این سه محلی بودند که درباره آنها تصمیم گرفته بودیم و کار ساختن نیروگاه دربوشهر و دارخوین ومطالعات نهائی و اقدامات اجرائی اولیه دراصفهان درجریان بود.

مطالعات نشان می داد که غیر از این سه محل مناسب ترین محل ها در امتداد خطی فرضی قرار داشت که از اصفهان شروع می شد و از اراک و زنجان می گذشت و به آذربایجان منتهی می شد. در امتداد این خط می توانستیم چند محل داشته باشیم. مطالعات بر روی این محل ها هنوز ادامه داشت. باید متذکر شد که این مطالعات از لحاظ فنی پیچیده بودند و صرف وقت زیادی را ایجاب می کردند.
اولین نیروگاه اتمی درشبه جزیره بوشهر ساخته شد، که طرح آن به وسیله موسسه «کرافت ورک اونیون» که از شرکت های تابعه “زیمنس” آلمان بود، تهیه شده بود. این موسسه مسئولیت اجرای طرح را به عهده داشت. نیروگاه بوشهر عبارت بود از دو واحد، هریک به قدرت 1200 مگاوات (یک میلیون و دویست هزارکیلو وات). طبق برنامه ای که در قرارداد تنظیم شده بود اولین واحد این نیروگاه باید در پایان سال 1980 و دومین واحد در پایان سال 1981 شروع به تولیدکنند و به شبکه برق سراسری متصل شوند. درعمل برنامه خوب پیش رفته بود و ارزیابی ما این بود که احیانا با چند ماه تاخیر کار ساختن و به راه انداختن نیروگاه ها به اتمام برسد.

همزمان با شروع ساختمان این نیروگاه، وزارت نیرو شروع به طراحی یک خط انتقال برق فشارقوی کردکه این خط هم باید به موقع آماده می شد تا برق تولید شده به وسیله نیروگاه بوشهر را به شبکه برق سراسری برساند.
از همان ابتدای شروع این طرح وضع بی آبی منطقه بوشهر مرا تحت تاثیر قرار داد. همه عوامل نشان می دادند که اگر این منطقه آب داشته باشد می تواند به یک منطقه سبز و خرّم و حاصلخیز تبدیل شود و چون این محل درساحل خلیج فارس بود محل مناسبی برای ایجاد تاسیسات صنعتی که یا نیاز به واردکردن مواد اوّلیه دارند و یا تولید آنها می تواند صادر شود بود.
به همین علّت این فکر در مغز من رشد کرد که شاید بتوان از انرژی آب خنک کننده نیروگاه ها برای نمک زدائی آب دریا استفاده کرد و به بی آبی این منطقه پایان داد. نظر خود را با موسسه«کرافت ورک اونیون» که طراح نیروگاه بود مطرح کردم و از آنها خواستم که موضوع را مطالعه و طرحی تهیه کنند. پس از مدتی این طرح تهیه شد و مورد بررسی ما قرار گرفت و معلوم شد به قیمت از دست دادن کمی از قدرت هر نیروگاه (درحدود 30 مگاوات) می توان مقدار بسیار زیادی آب تولید کرد (ازطریق نمک زدائی). بلافاصله طرح ساختن یک تاسیسات بزرگ برای نمک زدائی به گنجایش دویست هزار متر مکعب آب در روز تهیه شد و برای ساختن این طرح یک مناقصه بین المللی گذاشتیم که درنتیجه یک موسسه صنعتی ژاپنی برنده شد. قرارداد تنظیم و امضاء شد و کار ساختن کارخانه شروع شد و همزمان با کار ساختن نیروگاه پیش می رفت. وقتی این طرح شروع شد، من به همه وزارت خانه ها و سازمان هائی که می توانستند با داشتن برق فراوان و ارزان و آب فراوان و نسبتا ارزان (باتوجه به بی آبی محل) طرح های تولیدی درمنطقه ایجاد کنند نامه نوشتم و از آنها خواستم که برنامه ریزی آینده خود را با علم به این که چند سال بعد منطقه بوشهر برق و آب فراوان خواهد داشت تنظیم کنند. اگر این طرح ها اجرا شده بود شبه جزیره بوشهر و نواحی اطراف آن به یکی از مراکز صنعتی و تولیدی (حتی کشاورزی) کشور تبدیل می شد که می توانست عامل مهمی برای رشد اقتصاد کشور باشد.

نیروگاه دوّم درمحلی به نام دارخوین درکنار رودکارون و درحدود صدکیلومتری (اگراشتباه نکنم) اهواز ساخته می شد. این نیروگاه دارای دو واحد بود، هریک به قدرت 900 مگاوات. طراح و سازنده این نیروگاه موسسه فرانسوی “فراماتوم بود. برطبق برنامه باید واحد اوّل این نیروگاه در پایان سال 1982 و واحد دوم در پایان سال 1983 مورد بهره برداری قرار گیرند.

نیروگاه سوّم، که قرار بود در اصفهان باشد، هنوز در دست مطالعه و مذاکره بود و مشخصات آن به درستی روشن نشده بود. بنابراین در این مورد چیزی نمی توانم بگویم، جز اینکه به علت کمی آب زاینده رود طرحی با شرکت سازنده، که قرار بود همان «کرافت ورک یونیون» آلمانی باشد، در دست بررسی داشتیم که نیروگاه به جای آب با هوا خنک شود. این تکنیک البته تازه نیست، ولی برای قدرت های زیاد و در مناطقی که گرمای هوا می تواند زیاد باشد مسائلی ایجاد می کرد که باید از لحاظ فنی بررسی می شد و راه حل های مناسب پیدا می شد.

به طور خلاصه می توانم بگویم که علی رغم مشکلات فنی، برنامه ساختن نیروگاه ها به طرز رضایت بخشی پیش می رفت. ولی به تدریج که محل های مناسب تر را اشغال می کردیم، از لحاظ محل تازه دچارگرفتاری می شدیم و انجام کار و توسعه شبکه نیروگاه ها مسائل فنی تازه ای را ایجاد می کردند. از جمله مسئله رساندن تجهیزات عظیم نیروگاه ها به داخل مملکت اشکالات زیادی دربرداشت. گنجایش جاده ها و پل ها، اندازه تونل ها، همه عواملی بود که در دست بررسی بودند و احیانا در بعضی موارد باید اصلاحاتی در راه ها به عمل می آمد.
بحث نیروگاه ها بسیار طولانی و جالب است و من به طور خیلی خلاصه از آن گذشتم. علّت آن هم این است که نمی خواهم کلام به طول انجامد و نیز این مطلبی است که احمد ستوده نیا، که از اول مسئول آن بوده است، صلاحیت بیشتری از من دارد که در این باره صحبت کند و داستان را شرح دهد. من فقط تا حدّی که برای آگاهی از برنامه های انرژی اتمی لازم باشد دراینجا گفتم.

برنامه انتقال سازمان انرژی اتمی به اصفهان

آخرین سوال من دراین بخش مربوط به انتقال سازمان انرژی اتمی از تهران به اصفهان است. در مطالبی که در این مصاحبه به آن اشاره کرده اید درزمینه های گوناگون، به ویژه در رابطه با برنامه های پژوهشی سازمان، براصفهان تاکید شده است. درآن زمان شنیده می شد که شما قصد داشتید اصولا مرکز سازمان انرژی اتمی را از تهران به اصفهان منتقل کنید. آیا این موضوع صحت دارد؟

یکی از مشکلات کار ما درتهران این بود که سازمان با سرعت زیاد رشد می کرد و برای واحدهائی که بزرگ می شدند یا واحدهای تازه ای که ایجاد می شدند باید امکانات لازم را ایجاد کنیم. ما مرتب در نقاط مختلف تهران ساختمان جدید اجاره و تجهیز می کردیم و باز هم همیشه در تنگنا بودیم. واحدهای سازمان درنقاط مختلف تهران پخش شده بودند و این مسایل زیادی را برای ما ایجاد می کرد. رفت و آمد درتهران مشکل بود و ارتباط بین واحدها مستلزم صرف وقت زیاد بود. مسئله تامین مسکن برای کارمندان سازمان هم مشکلی بود که همیشه با آن روبرو بودیم.
من بارها فکر می کردم که باید برای احتراز از این خفگی چاره ای اندیشید. بالاخره به این نتیجه رسیدم که چاره اساسی این است که سازمان را از تهران به بیرون ببریم. این امر برای ما تولید اشکال نمی کرد، چون نوع کار ما طوری بود که زیاد بستگی به سایر موسسات کشوری نداشتیم. از سوی دیگر چون قصد داشتیم یک مرکز تحقیقات بزرگ در اصفهان ایجاد کنیم، در هرصورت دراصفهان درگیرکارهای اجرائی بزرگ می شدیم و امکانات لازم را برای اجرای طرح مرکز تحقیقات اصفهان باید ایجاد می کردیم. با بزرگ تر کردن طرح و گنجانیدن طرح جابجائی سازمان به اصفهان ابعاد مسئله بزرگتر می شد ولی مسئله تازهای ایجاد نمی شد.
موضوع را با بعضی از همکارانم مطرح کردم. عکس العمل ها همه مثبت بود وبه این نتیجه رسیدم که کارمندان سازمان در مجموع از انتقال سازمان به اصفهان استقبال خواهند کرد. چون درآنجا می توانستند هم از زندگی بهتر و راحت تری برخوردار شوند، و هم بازدهی بهتری درکار داشته باشند و هم بهتر به خانواده خود برسند.
بعد ازمطالعه جنبه های مختلف مسئله تصمیم من درمورد انتقال سازمان به اصفهان قطعی شد. موضوع را با اعلیحضرت درمیان گذاشتم. درابتدا عکس العمل اعلیحضرت منفی بود، ولی پس از ارائه دلایل و بحث مفصلّی اعلیحضرت نظر مرا تایید کردند و قرار شد که من پی این کار بروم.
یک روز با چند نفر از همکارانم به اصفهان رفتیم. قبلا از اکبر زاد استاندار اصفهان خواسته بودم که نقشه همه زمین های اطراف اصفهان را تهیه کند که بررسی کنیم. درآن روز وضع زمین های موجود را بررسی کردیم و من متوجه شدم که در شرق اصفهان زمین های وسیعی وجود دارد که دست نخورده مانده است. این زمین بزرگ هم از لحاظ وسعت جالب بود و هم اینکه کاملا مسطح نبود و تپه های کوچکی درآن وجود داشت که وجود آنها به دلایل مختلف برای ما جالب بود. در هرصورت زمین را پسندیدیم و نقشه های آن را برداشتیم که با خود به تهران ببریم. دراین موقع اکبر زاد مرا به گوشه ای برد و سربسته به من گفت که این زمین برای برنامه مهمی درنظر گرفته شده است و به ما گفته اند- از بالا!- که این زمین ها را نباید در اختیار هیچ موسسه ای قرار دهیم. از او پرسیدم که برای چه طرحی درنظر گرفته شده است؟ او به من گفت که بیش از این توضیح نمی تواند بدهد و به من توصیه کرد که موضوع این زمین را فراموش کنم وگرد آن نگردم.
با این وصف نقشه را برداشتم و به تهران بردم. اوّل سعی کردم ازسازمان برنامه اطلاعی درمورد طرح مربوط بگیرم. باز هم موفق نشدم. بالاخره مسئله را با هویدا نخست وزیر مطرح کردم. او هم به محض اینکه نقشه زمین را دید به من گفت که مسئله را فراموش کن. دراین زمین قرار است طرحی اجرا شود و قدرت بزرگی هم پشت این داستان ایستاده است و اصلا صلاح نیست که من دراین داستان درگیر شوم. بالاخره با اصرار از هویدا این اطلاع را گرفتم که زمین را برای اجرای یک طرح بزرگ جمبوری بین المللی پیشاهنگی درنظر گرفته اند و اسدالله علم، وزیر دربار، پشت این طرح ایستاده است و اجازه آن را هم از اعلیحضرت گرفته است. طرح در سازمان برنامه به تصویب رسیده و اعتبار آن هم تصویب شده است و کاری نمی توان کرد. یک نفر هم در نخست وزیری اطلاعات راجع به طرح را در اختیار دارد. بالاخره با دو سه روز کنکاش اطلاعاتی درمورد طرح پیدا کردم.

بعد رفتم حضور اعلیحضرت. در ابتدا، بدون این که از اطلاعم درمورد طرح مربوط صحبت کنم، گفتم که زمین بسیار مناسبی برای محل سازمان و مرکز تحقیقات آن پیدا کرده ام و نقشه را به اعلیحضرت نشان دادم. ایشان این مناطق را کاملا می شناخت و بدون شک و تردید به من فرمودند که بسیار خوب و مناسب است و برو این زمین را در اختیار بگیر. وقتی این را شنیدم، موضوع طرح جمبوری پیشاهنگی را مطرح کردم، و گفتم که می گویند این زمین به آن طرح اختصاص داده شده است. اعلیحضرت فرمودند که از این داستان اطلاع دارند ولی مهم نیست. اولویت با سازمان انرژی اتمی است و شما بروید و کار خود را بکنید. من از بیم اینکه باز با دولت و سازمان برنامه گرفتاری داشته باشم، عرض کردم از قراری که به من گفته اند وزیر دربار پشت این طرح است و ممکن است موانعی درکار من ایجاد کنند. دراین جا اعلیحضرت با لبخند گفتند: حالا که این طور است، من امروز به وزیر دربار دستور می دهم که خودش اوامر ما را مبنی براین که زمین باید در اختیار سازمان انرژی اتمی قرار گیرد ابلاغ کند که دیگر شکی در اذهان باقی نماند. بعد از اینکه به دفترم بازگشتم، اسدالله علم تلفن کرد که فلانی تا چه ساعتی در دفتر هستی. پرسیدم چرا. گفت که من همین الان نامه ابلاغ اوامر اعلیحضرت را امضاء کرده وفوری می فرستم که به دست خود شما برسد. یک ساعت بعد، یعنی عصر همان روز، فرستاده علم نامه را آورد و من خیالم راحت شد و توانستم خیلی زود زمین را در اختیار بگیرم و کار مطالعات لازم را شروع کنیم.

لازم است توضیح دهم که وسعت این زمین شاید به اندازه وسعت شهر اصفهان بود و لازم بود یک برنامه ریزی کامل برای استفاده از زمین، هم برای تشکیلات مرکزی سازمان، هم برای مرکز تحقیقات اتمی اصفهان و هم برای سکونت کارمندان سازمان انجام شود.
مسئولیت تهیه نقشه جامع این شهرک به موسسه “ماندلا” که زیر نظر نادر اردلان کار می کرد سپرده شد. کارهای نادر اردلان را من خوب می شناختم. این کارها نشان از یک مغز خلاق و با قدرت تصور زیاد و نیز اطلاع وسیع نسبت به مبانی و عوامل بارور معماری سنتی ایرانی داشت. کار تهیه برنامه جامع با سرعت شروع شد و به مراحل نهائی رسید. من به این طرح خیلی علاقه داشتم و به جنبه های اجتماعی و خدمات مختلفی که باید ایجاد می شد توجه داشتم. به همین علت از سیروس منظور و بهمن حکمت خواستم که سرپرستی طرح را در مرحله تهیه طرح جامع به عهده بگیرند. سیروس منظور مدّتی با نادر اردلان در تهیه طرح جامع “پردیسان”، که از طرح های جالب سازمان حفاظت محیط زیست و از ابتکار های ارزشمند اسکندر فیروز رئیس آن سازمان بود، همکاری کرده بود و طرز فکر و کار نادر اردلان را خوب می شناخت. در هرصورت همکاری باروری بین سازمان انرژی اتمی و موسسه ماندلا برقرار شد و من از نتایج کار خیلی راضی بودم. امیدوار بودم شهرکی صنعتی بسازیم که درحد قالب های خشکی که سراغ داشتیم و داریم محدود نشود. قصد این بود که با مطالعه طرح های مهم جهانی و نیز براساس مبانی معماری ایرانی مجموعه ای درست کنیم که جای زیستن و کارکردن به معنای واقعی باشد با همه عوامل اجتماعی و فرهنگی آن.

در جوار این طرح یک طرح کوچک دیگری در دست بررسی داشتیم. انگیزه این طرح دراین بود که من و همکاران نزدیکم فکر می کردیم که اگر این طرح بزرگ در اصفهان پیاده می شود باید نه تنها برای آن شهر مشکلات تازه ای ایجاد نکند، بلکه عاملی برای توسعه و ترقی اصفهان شود.
دریکی از سفرهای اصفهان همراه با بعضی از همکارانم از تعدادی خانه های قدیمی اصفهان که قدمت بعضی از آنها به چند صد سال می رسید بازدید کردیم. اغلب این خانه ها که در کوچه های شهر قرار داشتند از بهترین آثار معماری دوران گذشته بودند و از زیبائی و جنبه های بسیار جالب از لحاظ تقسیم و ترتیب فضاها برخوردار بودند. متاسفانه این خانه ها دیگر اغلب صاحب روشن و مسلمی نداشتند و در بین ورثه که در اصفهان زندگی نمی کردند گیر کرده بودند و اغلب رو به خرابی گذاشته بودند. کسانی که در این خانه ها زندگی می کردند نه به ارزش واقعی آن ها آگاهی داشتند و نه امکان مالی نگهداری و تعمیر خانه ها را داشتند، و بیم این می رفت که این خانه ها بتدریج از بین بروند، و حال اینکه یکی از عوامل غنای اصفهان، که اغلب هم به چشم نمی خورد، این خانه ها هستند.

درهرصورت، پس از یک مطالعه مقدماتی، طرحی را آغاز کردیم که تعداد چند صد خانه قدیمی اصفهان را بخریم و با همکاری متخصصان فن آنها را تعمیر و ترمیم کنیم و وسایل زندگی مدرن درآن ها بکار گذاریم، به طوری که مدیران و متخصصان سازمان بتوانند درآنها زندگی کنند. این هم موجب دلگرمی آنها می شد و هم زندگی کردن آنها دراین خانه ها موجب می شد که از آنها نگهداری شود.
دراصفهان برنامه های اجتماعی دیگری نیز داشتیم. از جمله مشغول مطالعه، بودیم که درکنار سدّ کوهرنگ یک باشگاه برای کارمندان سازمان درست کنیم که درآن وسایل اقامت و تفریح و ورزش آماده باشد. بدین ترتیب کارمندان سازمان می توانستند ایام تعطیل و یا حتی تعطیلات آخر هفته خود را درآن باشگاه بسر برند. برنامه دیگری که در دست مطالعه داشتیم این بود که امکانات لازم را در اختیار فوتبالیست های شهر اصفهان قرار دهیم تا یک تیم پُرتوان فوتبال با مربی متخصص بتواند دراین ورزش موفقیت هائی به دست آورد.
درهرصورت همین طور که می بینید قصد ما این بود که در شهر بزرگ و پر افتخار اصفهان جذب شویم و به صورت زائده نامناسب و غریبه ای نباشیم که از مردم و بافت شهری اصفهان فاصله داشته باشد. ما نمی خواستیم سربار اصفهانی ها باشیم. می خواستیم با آنها زندگی کنیم و دست خالی هم به اصفهان نمی رفتیم.

تهیه نقشه های اجرائی این طرح قرار بود به عهده چند دفتر مهندسی سپرده شود. دفتر مهندسی مدام که در ایران کارهای جالبی کرده بود (از جمله در دانشگاه شیراز) از مدّتی قبل دست اندر کار تهیه نقشه های اجرائی مرکز تحقیقات اتمی بود. دفتر مهندسی عافا نیز عهده دار تهیه طرح های اجرائی یک قسمت از ساختمان های مسکونی بود. برای تهیه نقشه های اجرائی ساختمان های اداری قرار بود از عزیز فرمانفرمائیان استفاده کنیم، ولی این کار در حد مذاکرات مقدماتی باقی ماند. با پیشرفت طرح مجبور می شدیم از تعداد دیگری از دفاتر مهندسی نیز استفاده کنیم، ولی دیگر به آنجا نرسیدیم.

درپایان باید تاکید کنم که من معتقد بودم که باید ثروت کشور از طریق طرح های بزرگ در سراسر کشور تقسیم شود. تعداد زیادی از موسسات مختلف که در تهران جا داشتند، می توانستند به آسانی به نقاط مختلف کشور منتقل شوند، و هرکدام به مناسبت نیازها یا مقتضیات خود درجائی مستقر شوند، و به رشد و توسعه آن منطقه کمک کنند. انتخاب اصفهان برای ما امری طبیعی بود. اصفهان تقریبا درمرکز کشور قرار داشت و از همه مرزهای کشور دور بود، و این تاحدی به ما امنیت می داد. ازسوی دیگر اصفهان شهر بزرگ و پُرتوانی بود و بخوبی می توانست نیازهای مختلف ما را برآورده کند.

بخش سوم: رابطه با کشورها، سازمان ها و رهبران خارجی قراردادهای دوجانبه

اتم، همانطورکه در توضیح سازماندهی و برنامه ریزی مطرح گردید، جنبه سیاسی بسیار قوی دارد. خواهش می کنم دراین باره، بویژه از دید بین المللی، توضیحاتی بفرمائید.

ازجمله مشکلات کار ما این بود که انرژی اتمی یک جنبه سیاسی بسیار قوی داشت که باید بطور کامل درنظر گرفته می شد و با دقت و آینده نگری کامل مطرح و حل می شد. این مسئله زائیده ماهیت دوگانه تکنولوژی اتمی است. اتم در ابتدا مصرف نظامی داشت و این تکنولوژی در ابتدا برای ساختن سلاحهای اتمی توسعه پیدا کرد و به کار گرفته شد و سپس موضوع استفاده از انرژی اتمی برای تولید نیرو مطرح شد.
کشورهائی که بر تکنولوژی اتمی دست یافته بودند، که تعدادشان هم بسیارکم بود، این سیاست را پیش گرفته بودند که وقتی تجهیزات و مواد و تکنولوژی هسته ای را به کشور دیگر منتقل می کنند، کشور گیرنده تکنولوژی از آن برای ساختن سلاح های اتمی استفاده نکند. برای انجام این هدف هم رسم بود که داد و ستدهای اتمی با هرکشور باید درقالب یک موافقتنامه، که آن را موافقتنامه دوجانبه (bilateral agreement) می نامند، عمل شود تا ضوابط کار معلوم باشد. داستان را هم امریکا باب کرده بود. برای اینکه بعد از جنگ جهانی دوّم، اگر از انگلستان و تا حدی هم فرانسه بگذریم، تکنولوژی اتمی در انحصار امریکا بود.(29) امریکا هم برای اینکه بتواند کنترل روی داستان داشته باشد قراردادهای دوجانبه را مُد کرد و تعداد زیادی از کشورها این نوع موافقتنامه ها را امضاء کردند. بعد کشورهای دیگر، که حالا خود به صورت صادرکننده تکنولوژی اتمی درآمده بودند، همین روال را دنبال کردند. بنابراین ما با هرکشوری می خواستیم روابط اتمی داشته باشیم باید با آن کشور یک موافقتنامه دوجانبه امضاء می کردیم. ما با امریکا یک موافقت نامه دوجانبه داشتیم که سال ها قبل از تشکیل سازمان انرژی اتمی امضاء شده بود. این موافقتنامه، که حیطه اش محدود بود، وقتی مطرح شده بود که ایران از امریکا یک راکتور تحقیقاتی خرید و در دانشگاه تهران به کار انداخت. این موافقتنامه حالا دیگر برای ما کافی نبود، چون موضوع نیروگاه های اتمی را در برنمی گرفت. حالا دیگر باید می رفتیم با آمریکا یک موافقتنامه دوجانبه دیگری امضاء کنیم. اما در همان اوایل کار، اولین انفجار اتمی هند در بهار سال 1974 به وقوع پیوست و این امر باعث شد که امریکا فرمول موافقتنامه های خود را تغییر دهد و شرابط آن را سخت تر کند.
تا طی چهار سال به تناوب در تهران و واشنگتن با امریکا مذاکره داشتیم تا بالاخره در تابستان 1978 پس از روزها مذاکره در تهران متنی حاضر شد که منافع ما را تامین می کرد. این مذاکرات از طرف ایران به وسیله سیروس منظور و کیوان طبری انجام شد و آنها توانستند امریکائی ها را مجبور کنند از شرایط غیرمنطقی خود صرف نظر کنند و موافقتنامه متعادل و منصفانه ای را بپذیرند. این متن در سطح کارشناسان دوطرف پاراف شد ولی دیگر فرصتی نبود که در سطح سیاسی تصویب و امضاء شود.

با فرانسه و آلمان خیلی زود عمل شد. فرانسه فوق العاده آسان. وقتی مذاکرات را برای عقد موافقت نامه شروع کردیم، یادم هست، هرچه می گفتیم می گفتند آن را قبول داریم. آن قرارداد یک چیز خارق العاده ای بود. یعنی فرانسه تعهد می کرد هر نوع تکنولوژی را به ما بدهد، به جز تکنولوژی سلاح های اتمی. البتّه به علّت فشارهای بین المللی، و نیز به علّت حاد شدن مسائل مربوط به عدم گسترش سلاح های اتمی و تغییراتی که درسیاست کشورهای دارنده تکنولوژی اتمی ایجاد شد، این قرارداد درعمل آن طور که ما می خواستیم پیاده نشد، ولی چهارچوبی بود که براساس آن توانستیم داد و ستدهای اتمی را با فرانسه در سطح وسیعی برقرار کنیم. با آلمانی ها مذاکره مقداری طول کشید چون هرچه زمان می گذشت شرایط کشورهای دارای تکنولوژی هسته ای سخت تر می شد. در هر صورت بالاخره موفق شدیم موافقتنامه ای را که دلخواه ما بود با آلمان امضاء کنیم.

با هندوستان موافقت نامه ای را امضاء کرده بودیم که بیشتر در جهت مبادلات علمی و فنی و تربیت کادر علمی بود. با استرالیا نیز مذاکرات طولانی داشتیم. من در سفری به استرالیا به نخست وزیر استرالیا و مسئولان دولتی آن کشور صریحاً تذکر دادم که یاران هیچ نوع شرط غیرمتعادل و غیرمنطقی را نخواهد پذیرفت و اداره سیکل سوخت هسته ای ما باید تحت همان شرایطی انجام پذیرد که در کشورهای دارای تکنولوژی هسته ای معمول است. مذاکرات با استرالیا بسیار طول کشید تا بالاخره در روزهای آخر تابستان 1978 پس از چند روز مذاکره در تهران متن موافقت نامه ای که نظرات و منافع ما را تامین می کرد در سطح کارشناسی پاراف شد. این مذاکرات را هم سیروس منظور و کیوان طبری به نتیجه رساندند. جالب این که استرالیائی ها فقط چند هفته بعد از پاراف موافقت نامه بین ایران و امریکا از موضع خود عدول کردند و نظرات ما را پذیرفتند. کاملا روشن بود که آن ها از جریان توافق ایران و امریکا آگاه بودند. استرالیا یکی از تولید کنندگان بزرگ اورانیوم بود و ما می خواستیم احتمالا از استرالیا اورانیوم بخریم یا این که در معادن آن ها شریک شویم. البته باید توضیح بدهم که ما همزمان هم با موسسات صنعتی یا معدنی کشورها مذکره می کردیم و هم؛ دولت ها. نتایجی که با موسسات صنعتی و معدنی بدست می آمد به تنهائی قابل اجرا نبودند و اجرای آن ها منوط می شد به امضاء موافقت نامه دو جانبه بین ایران و دولت مربوط به آن موسسات. در واقع موافقت نامه های دو جانبه کلید اصلی همکاری های ایران با کشورهای دیگر بودند.

قبل از اینکه وارد بحث دیگری بشویم، در گفتگوهائی که با این کشورها داشتید از طرف ایران شما شرکت می کردید. دیگر کی؟ آیا از وزارت امورخارجه یا وزارت دارائی کسی شرکت می کرد؟ یا فقط شخص شما از سازمان انرژی اتمی،از جنبه های سیاسی و هم سایرجنبه ها، هرچه که بود، شرکت می کردید؟

نه تنها در قانون سازمان انرژی اتمی اختیارات وسیعی به این سازمان داده شده بود، بلکه درعمل نیز سازمان انرژی اتمی از آزادی عمل کامل برخوردار بود. این موافقت نامه ها را ما مذاکره می کردیم و به شکل نهائی تهیه می کردیم و به دولت می دادیم و بعد وزیر امورخارجه آنرا امضاء می کرد و در مواردی که لازم بود به تصویب مجلسین می رسید. ولی درطی مذاکرات نماینده وزارت خارجه در این مذاکرات نبود. فقط متن نهائی را به وزارت امورخارجه می فرستادیم تا دفتر حقوقی آن وزارت اگر ایرادی دارد بگوید، که این مورد هم پیش نیامد. یعنی وزارت خارجه هیچ نوع ایرادی از موافقت نامه های تهیه شده به وسیله ما نگرفت. این وضع دو دلیل داشت. یکی این که وزارت خارجه با مسایل بین المللی مورد نظر ما آشنائی کامل نداشت و دیگر این که ما یک تشکیلات حقوقی پُرتوان ایجاد کرده بودیم که موافقت نامه ها را با آگاهی کامل از جریانات بین المللی و نیز قوانین ایران تهیه می کرد. بنابراین متون تهیه شده همیشه مورد موافقت وزارت امورخارجه قرار می گرفت. یک رده موافقت نامه ها یا قراردادهائی هم بودند که صرفاً بین سازمان انرژی اتمی و ارگان های دولتی کشورهای دیگر امضاء می شد.

از آن طرف چطور؟ مثلا اگر شما با فرانسه مذاکره (negotiate) می کردید، طرف فرانسه هم کسانی از سازمان انرژی اتمی آن کشور بودند؟

طرف فرانسه درمورد موافقتنامه دوجانبه وزارت امورخارجه بود، ولی ارگانهای دولتی فرانسه، یعنی وزارت صنایع و تکنولوژی و کمیساریای انرژی اتمی فرانسه، درآن شرکت داشتند. ولی موافقت نامه نهائی را وزرای خارجه دوکشور امضاء کردند. درمورد فرانسه، گاهی با وزارت امورخارجه، گاهی با وزارت صنایع و تکنولوژی و اغلب هم با کمیساریای انرژی اتمی روبرو بودیم.

وقتی که شما این گفتگوها را می کردید هیچ کسی به نمایندگی وزارت خارجه کنار شما نمی نشست؟

ابدا، اصلا همیشه قراردادها و موافقت نامه ها را سازمان انرژی اتمی رأسا مذاکره می کرد، وقتی برای امضاء حاضر می شد به وزارت خارجه می داد. درمورد قراردادهائی که مربوط به گرفتن یا دادن وام و یا سرمایه گذاری درکشورهای خارج می شد، موضوع با همکاری نزدیک با وزارت اقتصاد و دارائی انجام می شد و در این مورد هم با آنها هیچ وقت عدم همخوانی نداشتیم.

دراین گفتگوها همیشه خود شما حضور داشتید، یا اینکه ازسازمانتان بودند؟

اولش خودم بودم با بعضی از همکارانم. بعدا تیم ما به قدری قوی شده بود که در اغلب مذاکرات لزومی نداشت که من حاضر باشم. معاونت امور بین المللی و روابط عمومی که به وسیله سیروس منظوراداره می شد به تدریج به ارگان اصلی مذاکرات با کشورهای خارجی (دولت ها) درآمد و با تسلّط کافی و با همکاری دفتر حقوقی و مشاورین حقوقی سازمان مذاکرات را انجام می داد. دفتر حقوقی سازمان زیر نظر بردیا خواجوی اداره می شد که یک متخصص طراز اوّل امور حقوقی بود که در آلمان موفقیت زیادی داشت و کار و زندگی خود را رها کرد و به سازمان ما پیوست. بعد از انقلاب هم به آلمان برگشت و امروز یکی از متخصصین حقوقی سرشناس آلمان است و کارهای بسیار بزرگ را انجام می دهد. حقوقدان دیگری که خیلی به ما کمک کرد و موافقت های دوجانبه را اغلب او مذاکره می کرد کیوان طبری بود که به پیشنهاد و اصرار من یک موسسه حقوقی مجهّز و پُرقابلیت برای کارهای سازمان انرژی اتمی ایجاد کرده بود و منشاء خدمات بسیار ارزنده ای به سازمان شد.

اینها کارهای حقوقی را می کردند، آیاآگاهی های فنی هم داشتند؟

اینها خودشان هرکدامشان دفتر و دستک داشتند و متخصصینی داشتند که کمکشان می کردند. البته مسایل فنی را نمی دانستند، ولی درآن زمینه تشخیص و تصمیم با مسئولان واحدهای فنی سازمان بود و همه موافقت نامه ها و قراردادها با مشارکت و هدایت مسئولان فنی و اجرائی تهیه می شدند. نقش خود من هم دراین داستان بسیار زیاد بود، چون مربوط می شد به تصمیم گیری های اصلی که اغلب علاوه بر جنبه فنی و مالی جنبه سیاسی هم داشتند. به طورخلاصه باید تصریح کنم که قراردادها و موافقتنامه ها، که تعداد آنها در سطح سیاسی، فنی و مالی بسیار زیاد بود، آنچه ماهیت سیاسی داشت به وسیله وزارت امورخارجه امضاء می شد، درموارد خاصی که مسایل مربوط به دادن وام و یا گرفتن وام در ارتباط با کشورهای خارجی بود، و نیز مسایل مربوط به سرمایه گذاری درکشورهای خارجی، قراردادها با همکاری وزارت امور اقتصادی و دارائی تهیه و برحسب مورد به وسیله آن وزارت خانه یا سازمان یا توأما امضاء می شد، و در سایر موارد هم قراردادها به وسیله سازمان انرژی اتمی امضاء می شد. ولی تهیه متن این موافقت نامه ها و قراردادها بوسیله سازمان انجام می شد.

شیوه و ضوابط انتخاب تکنولوژی

شما در ابتدا با تکنولوژی های مختلف روبرو بودید. دراین زمینه به چه نحو عمل کردید؟

در اوّل کار یکی از مسایل حساس انتخاب تکنولوژی بود. اهمیت انتخاب تکنولوژی دراین بود که ما را برای مدت طولانی متعهد می کرد. یک چیزی نبود که بتوانیم به سادگی آنرا عوض بکنیم. ما مجبور بودیم در انتخاب تکنولوژی خیلی دقت بکنیم، مخصوصا که تکنولوژی مال ما نبود و کلیدش در دست دیگران بود. آن کشوری که تکنولوژی را ایجاد می کند تجربه اش خیلی بیشتر است. ما آن تجربه را نداشتیم. بنابراین مدتی طول کشید تا با تشکیل جلسات گوناگون و سمینارها و بررسی های مداوم تکنولوژی بهینه را انتخاب کردیم. این انتخاب در واقع روی تجربه سایر کشورها انجام شد. به این نتیجه رسیدیم که آن چیزی که اکثریت کشورهای دنیا انتخاب کرده اند، لزوما درست تر است و آن تکنولوژی آب سبک تحت فشار pressurized water reactor) ) یا PWR بود که نوعی است که الان از آن بیشتر در همه جای دنیا هست و خوشبختانه ما آن روز اشتباه نکردیم. یک تکنولوژی را گرفتیم که از همه معمول تر است. وقتی که این تصمیم را گرفتیم، یک سری کشورهاحذف شدند. مثلا انگلستان حذف شد، کانادا حذف شد، برای اینکه کانادا تکنولوژی آب سنگین دارد. انگلستان تکنولوژی دیگری داشت که حالا آنرا رها کرده است. ماند امریکا، فرانسه، آلمان، همین. احیاناً ژاپن، ولی ژاپن درآن حدی نبود که بتواندنیروگاه اتمی صادرکند. همین سه تا کشور ماندند.
در اینجا شاید لازم باشد توضیح دهم که راکتورهائی که برای تولید نیرو به کار گرفته می شوند برحسب مواد و تکنولوژی که درآنها به کار گرفته می شود و نوع سوخت آنها به چندگروه تقسیم می شوند. ازجمله راکتورهای آب سبک که آن نیز دو نوع دارد، آب تحت فشار PWR وآب جوشان (boiling water reactor) یاBWR سوخت این راکتورها اورانیومی است که تا حد محدودی (درحدود 3 درصد) غنی شده است. یک نوع راکتور دیگر که مخصوصا درکانادا به کار گرفته شده است با آب سنگین کار می کند و سوخت آن اورانیوم طبیعی است یا احیانا اورانیوم غنی شده ولی به میزان بسیارکم. نوعی راکتور هم بویژه در انگلستان ساخته شد که با گرافیت و گازکربنیک کار می کند.

آیا روابط شما از بررسی تکنولوژی مناسب برای کاری که می کردید به این سه کشور برخوردید، یا آن سه کشور از نظر سیاسی، یا از نظربین المللی، دارای موضعی مناسب بودند برای اینکه تکنولوژی آنها را شما انتخاب بکنید، و یا ارتباط متقابلی بود بین این دو. . .؟

نه، انتخاب ما روی ضوابط فنی بود، ولی برحسب اتفاق سه کشوری که تکنولوژی مورد نظر ما را داشتند سه کشوری بودند که با ایران روابط گسترده سیاسی و اقتصادی داشتند. مثلا فرض کنید، اگر انتخاب فنی ما روی یک تکنولوژی قرار می گرفت که در شوروی بود، البته به این آسانی به سراغ شوروی نمی رفتیم. از این سه کشور آمریکا هم در عمل حذف شد، چون همان طور که گفتم با امریکا در مورد موافقت نامه دو جانبه اختلاف داشتیم. ماند فرانسه و آلمان، و بالطبع، با حذف شدن امریکا، این دو کشورشدند طرف اصلی ما. با فرانسه و آلمان، خیلی زود وارد مذاکره جدی شدیم و خیلی سریع پیشرفت کردیم. با اولین کشوری که به نتیجه رسیدیم برای خریدن نیروگاه آلمان بود. قرارشد که آلمانی ها در بوشهر نیروگاهی شامل دو واحد هریک به قدرت 1200 مگاوات بسازند. اولین واحد این نیروگاه درپایان سال 1980 باید تمام می شد و دیگری در پایان سال 1981. تا آن وقتی که اوضاع مملکت بهم نخورده بود این تاریخ ها رعایت شده بود، یعنی طرح عقب نبود، و در حدود همان زمان ها تکمیل و تحویل داده می شد. بنابراین با آلمانی ها هیچ مشکل خاصی پیدا نکردیم.

رابطه با فرانسه:
شاه و ژیسکاردستن

با فرانسوی ها بیشتر مشکل داشتیم. ضمن اینکه برنامه ما با فرانسه خیلی وسیع تر بود و غیر از نیروگاه موارد دیگری را نیز در برمی گرفت، مذاکرات خیلی خوب پیش نرفت. اشکال فرانسه دراین بود که یک مقدار زیادی فشار سیاسی می گذاشتند. یعنی خیلی وقت ها می خواستند بحث های فنی، علمی، اقتصادی ما را با فشار سیاسی تحت تاثیرقرار دهند. آلمانی ها که هیچ فشار سیاسی نمی گذاشتند و فقط با قدرت تکنولوژی خود و با اتخاذ صحیح روش مذاکره با ما برخورد می کردند خیلی زود به نتیجه رسیدند. فرانسوی ها که از لحاظ تکنولوژی قوی بودند و از آلمانی ها هم بیشتر می توانستند به ما کمک کنند (طیف تکنولوژی آنها خیلی وسیع تر بود)، چون فشار سیاسی را وارد داستان می کردند و گاهی بیراهه می رفتند، نتوانستند زود نتیجه بگیرند و دوسال بعد از آلمانی ها قرارداد اصلی را درباره نیروگاه ها با ما بستند.

چه فشار سیاسی وارد می کردند؟
درآن موقع ایران و فرانسه روابط بسیار وسیع و نزدیکی با هم داشتند. بازدیدهای مختلف و متعدد مسئولان دوکشور از یکدیگرموقعیتی ایجاد می کرد که فرانسوی ها سعی کنند برایران فشار بیاورند که قرارداد نیروگاه های اتمی را هرچه زودتر امضاء کند، ولی چون اساس کار هنوز آماده نبود سازمان انرژی اتمی البته زیربار نمی رفت. همین اتکاء فرانسوی ها به فشار سیاسی باعث می شد که کار عقب بیافتد. از جمله، وقتی رئیس جمهور فرانسه، آقای ژیسکاردستن، برای بازدید رسمی به ایران آمد به اعلیحضرت طوری وانمود کرده بود که به علل سیاسی لازم است دراین بازدید خبر امضاء قرارداد نیروگاه های اتمی اعلام شود. در هرصورت، چون قرار داد حاضر نبود و نمی توانست در مدت دو سه روز بازدید آماده شود، من با این امر مخالفت کردم و اعلیحضرت را قانع کردم که فشار ژیسکاردستن را نپذیرد و حضورا هم به آقای ژیسکاردستن توضیح دادم که چرا ما آماده امضاء قرارداد نیستیم و بالاخره موفق شدم جلو فشار را بگیرم. البته در زمینه قراردادهای بزرگ همیشه دولت ها به نحوی دخالت می کنند، یا از صنایع خود حمایت می کنند، حالا به انواع و اقسام. آلمانی می کند، امریکائی می کند، فرانسوی می کند. منتهی هرکدامشان یک راه خاصی برای این دارند. فرانسوی ها بیشتر عادتشان این است که همکاری های اقتصادی را در داخل کادرسیاسی قرار بدهند و از طریق سیاسی امتیازهائی بگیرند. وقتی ژیسکاردستن به ریاست جمهوری انتخاب شد، درست اول کار ما بود. اعلیحضرت ژیسکاردستن را قبلا می شناختند، یعنی از زمانی که وزیر امور دارائی در فرانسه بود او را خوب می شناختند. او بارها به ایران آمده بود و به اعلیحضرت نزدیک بود. درواقع اعلیحضرت از انتخاب ژیسکاردستن خیلی خوشحال شدند. من یادم هست، یک روز، بعد از انتخاب شدن ژیسکاردستن به ریاست جمهوری فرانسه، من شرفیاب بودم. اعلیحضرت خیلی خوشحال بودند و فرمودند ژیسکاردستن امروز جواب تبریک ما را داده و گفته آن دعوتی که از اعلیحضرت برای بازدید رسمی از فرانسه شده بوده بجای خودش باقی است و خواسته است هرچه زودتر تاریخش را تعیین کنیم. معلوم شد که قبلا، در زمان پمپیدو، از اعلیحضرت دعوت کرده بودند که یک بازدید رسمی از فرانسه داشته باشند. اعلیحضرت به من فرمودند هرچه زودتر باید این سفر را انجام بدهیم و موضوع اصلی ما هم اتم است. برو فکرهایت را بکن راجع به اتم چه می خواهی و چه می گوئی. بنابراین اتم از اول در یک کادر دوستی و نزدیکی بین اعلیحضرت و ژیسکاردستن مطرح شد. آن سفرحدود دو سه ماه بعد انجام شد.

درتابستان 74، یعنی چند ماه بعد از اینکه مسئولیت انرژی اتمی به من واگذار شده بود، اعلیحضرت تشریف بردند به این سفر رسمی و من هم در این سفر همراه بودم. اعلیحضرت اظهار علاقه کرده بودند که در برنامه ایشان یک بازدید مفصل از مرکزتحقیقات اتمی سکله (Saclay)، که درنزدیکی پاریس است، منظورشود. ژیسکاردستن گفته بود اعلیحضرت که آنجا تشریف می برند خودم هم می آیم، برای اینکه خودم هنوز سکله را ندیده ام. روز بازدید هم با خنده از اعلیحضرت تشکر کرد که به فرانسه آمده و او را به مرکز تحقیقات اتمی سکله برده اند که او تاکنون از آنجا بازدید نکرده بوده است. اتفاق جالب اینکه من دوره مهندسی اتمی خود را درسکله گذرانده ام و آنجا را خوب می شناختم. سکله بزرگترین مرکز تحقیقات اتمی فرانسه بود که شهرت جهانی داشت و زمانی حدود سی هزار نفر درآنجا کار می کردند. آنجا که رفتیم اعلیحضرت خیلی خوشحال بودند، برای اینکه همه چیز را برایشان توضیح می دادند، چون رئیس جمهورشان آنجا بود و او هم توضیحاتی می خواست. حالا بگذریم که یکی از اتفاقات جالبی که افتاد این بود که در چند مورد اعلیحضرت سؤالاتی کردند که کسی که توضیح می داد جواب صحیح نداشت و جواب اعلیحضرت را من دادم و توضیحات لازم را دادم. یکدفعه ژیسکاردستن برگشت و من پشت اعلیحضرت بودم. او گفت چطور می شود که این جواب ها را شما می دهید و حال اینکه اینها باید بدهند و از این موضوع متعجب شده بود. علتش هم این بود که آن کسی که توضیحات می داد، لزوما آدم متخصص آن کار نبود. توضیح دهنده رئیس کمیساریای انرژی اتمی فرانسه بود. او حضور ذهنی که من درآن موارد داشتم نداشت، ولی آن اتفاق خوبی بود. اعلیحضرت خیلی خوشحال شدند. این قدر خوشحال شده بودند که چند دفعه این را به من گفتند. می فرمودند شما آن روز آبروی ما را در نزد رئیس جمهور فرانسه خریدید.

این بازدید زمینه این شد که این دونفر، اعلیحضرت و ژیسکاردستن، روی اتم با هم خیلی کار بکنند و نزدیک باشند. این موضوع یک مقداری کار ما را خراب کرد. برای اینکه فرانسوی ها فکر می کردند چون این رابطه هست، پس کارشان جور است. بنابراین، در ابتدا، تلاش لازم را روی تهیه مقدمات عقد قراردادها انجام نمی دادند به این امید که بتوانند قرارداد راحتی را به ما تحمیل کنند. ما هم اصلاً هیچ گوش به اینکه ژیسکاردستن چه می گوید نمی دادیم. ما کار خودمان را می کردیم و آنها با اعلیحضرت حرف های خودشان را می زدند.
این اتمسفر بود تا وقتی که ژیسکاردستن در یک سفر رسمی به ایران آمد و چند نفر از وزیرانش را همراه آورد. او درنظر داشت که در عرض دو سه روز اقامت درایران مذاکرات بر سر نیروگاه های اتمی را به جائی برساند که یک مدرکی، ولو اینکه قرارداد نهائی هم نباشد، امضاء شود. از قرار معلوم این مسئله برای او از لحاظ بیلان سفرش به ایران خیلی اهمیت داشت و می خواست دست پُر به فرانسه برگردد. به نظر می رسد که در اوّلین مذاکره با اعلیحضرت، که دونفری مذاکره داشته اند و شخص دیگری نبوده است، ژیسکاردستن در زمینه امضاء قرارداد نیروگاه ها موافقت اعلیحضرت را تا حدی جلب کرده بوده است. بعد از این ملاقات ژیسکاردستن در مهمانی هویدا نخست وزیر شرکت کرد. دراین مهمانی من هم بودم. بعد از ناهار هویدا ژیسکاردستن را برای صرف قهوه به اطاق دیگری برد و وزیران همراه او و وزیران ایرانی حاضر و من را هم به آن اطاق خواند.

وزیرانی را که مرتبط با کار شما بودند، یا همه را؟

نه لزوما. همه وزیران فرانسوی حاضر درتهران برای صرف قهوه به آن اطاق آمدند، ازجمله وزیردارائی، وزیرصنایع و تکنولوژی، وزیرخارجه. از وزیران ایرانی هوشنگ انصاری و مجید مجیدی و دو سه وزیر دیگر بودند که الآن به خاطر ندارم. درموقع صرف قهوه هویدا رویش را کرد به من و به زبان فرانسه گفت که امروز اعلیحضرت و ژیسکاردستن با هم مذاکره خصوصی داشتند و یکی از تصمیماتشان این بود که در این مدتی که ژیسکاردستن درایران هستند مسائل قرارداد نیروگاه های اتمی که از فرانسه خریداری خواهد شد حل شود که در بیانیه رسمی، که در پایان ملاقات صادر خواهد شد، خبر امضاء قرارداد درج گردد. بعد هویدا از من خواست این کار را در عرض 48 ساعت که در اختیار داشتیم بکنیم. مسلما این مطلب را اعلیحضرت به هویدا گفته بودند، چون هویدا درجلسه صبح اعلیحضرت و ژیسکاردستن شرکت نداشت و به علاوه هویدا هیچ وقت شخصا این چنین موضع محکمی را نمی گرفت. من چون می دانستم که این طرح اصلا آماده نیست، از لحاظ فنی آماده نیست، از لحاظ حقوقی آماده نیست، از لحاظ مالی آماده نیست، گفتم آقای هویدا من 48 ساعت تمام هم خودم و همکارانم را می گذارم. وزیران فرانسوی هم هستند. حاضرم بنشینم این 48 ساعت را کار بکنم، آن اشکالی ندارد. امر می فرمائید به چشم. ولی فکر نفرمائید که درعرض این 48 ساعت معجزهای اتفاق خواهد افتاد و این طرح ها حاضر خواهند شد.

به فرانسه می گوئید؟

بله، به فرانسه می گویم. بعد یک دفعه یک حالت عجیب و غریبی به من دست داد. فکر کردم مثل یک گربه مرا کنار دیوار گذاشته اند و اگر من واکنش شدیدی نشان ندهم کار خراب خواهد شد. گفتم آقای هویدا با اجازه شما یک عرض به شما دارم، یک عرض هم حضور آقای ژیسکاردستن. عرض من با شما این است که چون آقایان گوش می کنند من باید درست موضوع را روشن کنم تا تکلیف همه روشن بشود. عرض من این است که، آقای هویدا، بنده که در خدمت شما نشسته ام دو کلاه سر من هست. شما با کدام کلاه دارید صحبت می کنید. گفت کلاه چیست. گفتم دو تا کلاه سرمن هست. یکی اینکه من مسئول سیاست انرژی اتمی مملکت هستم. این به نیروگاه اصلاً ارتباط ندارد. نیروگاه جزئی از این داستان است. من مسئول این هستم که مملکت ایران را از لحاظ انرژی اتمی تجهیز بکنم و زیربنای علمی و فنی لازم را در این زمینه ایجاد کنم و منافع ملی ایران را حفظ کنم. من باید امکانات لازم را برای آینده فراهم بکنم به نحوی که استفاده از این انرژی نه تنها هیچ وقت ایران را گرفتار نکند، بلکه مفید به جامعه باشد و پاسخگو در مقابل مردم و دولت باشم. این وظیفه اول من است. یک وظیفه دومی هم دارم و آن اینست که نیروگاه بسازم. برق بهتان بدهم. این دوتا به کلی تفاوت دارد. یکی جنبه سیاسی و استراتژیک دارد و دیگری جنبه فنی و اجرائی. حالا شما با کدام کلاه صحبت می فرمائید، بگوئید که من تکلیفم روشن بشود. اگر با کلاه نیروگاهی صحبت می کنید، خیلی خوب، به چشم. ازمسئول این طرح خواهم خواست که در این مدّت مذاکرات را انجام دهد. ولی آن یکی کلاهم هنوز سرم هست و آن کلاه دراین مدّت بیکار نخواهد نشست و شرایط خود را تحمیل خواهد کرد. ولی آقای ژیسکاردستن من با شما یک عرض دارم. من یکی از افتخاراتم این است که در مکتب شما بزرگ شده ام و از فرانسه این تکنولوژی را یادگرفته ام. حتی آن وقت هم که در سوئیس بودم بیشتر به جانب فرانسه نگاه می کردم. من از جوانی شاهد بودم که شما چه طور با سرسختی و با فشار و با فعالیت تمام نیروهای علمی مملکت تان را بسیج کردید.
در زمانی که امریکائی ها به شما زور می گفتند، به شما تکنولوژی نمی دادند، شما را تحقیر می کردند، کامپیوتر نمی دادند، همه را خودتان می دانید و من هم شاهدش بودم و اینها را می دانم، شما رفتید ساختید، تکنولوژی خود را تکمیل کردید. الحمدالله امروز در موقعیتی هستیدکه می آئید به ایران و می خواهید تکنولوژی خودتان را به ما بفروشید. آقای ژیسکاردستن، اگر من خطا بکنم، اگر من وظیفه ام را طبق آن ضوابطی که خودتان انجام دادید انجام ندهم، اولین کسی که باید مرا توبیخ کند خود شما هستید. برای اینکه در آن صورت من نمونه بدی از مکتب فرانسه به شما تحویل می دهم. نه، من این خیانت را نه به شما خواهم کرد نه به مملکتم. به مملکتم که مسلّم است نخواهم کرد. به شما هم این خیانت را نخواهم کرد که بگویند یک نفر در مکتب فرانسه تربیت شده وظیفه خود را آن طور که باید درک نکرد و ایستادگی به خرج نداد. بدانید که من در مقابل شما وا نخواهم داد و شما اولین کسی هستید که خوشحال باید باشید. این را من آن چنان پروراندم که اصلا سکوت برقرار شد و هویدا دیگر چیزی نگفت. بعد گفتم، حالا اینها را که گفتم دلیل نمی شود که حاضر به مذاکره نیستم. اینها را گفتم که کادر صحبت ما روشن بشود. حالا بفرمائید آقای ژیسکاردستن، درخدمت شما هستم، بفرمائید کی بنشینیم با وزیران شما مذاکره بکنیم. ولی من یک وجب از آن چیزی که وجدانم حکم می کند ممکن نیست پا فراتر بگذارم. ممکن نیست یکجا وا بدهم. ژیسکاردستن گفت نه خیلی ممنونم که اینها را گفتید. برای ما افتخار است که شخصی مثل تو تربیت کردیم. ما هم غرضی نداریم. فقط عجله داریم که این کار روشن بشود. من گفتم به چشم. من ترتیب این کار را می دهم. فوری تلفن کردم به دفترم همکارانم را بسیج کردم که مسئولین فرانسوی بروند به سازمان و بنشینند و صحبت کنند.

وقتی جلسه تمام شد، بلندشدم و فوری تلفن کردم به رئیس تشریفات دربار که هرمز قریب(30) بود. گفتم اعلیحضرت هرجا هستند من الان می آیم آنجا شرفیاب شوم. گفت حالا، بعد ازظهر تابستان؟ گفتم هرچه هست، برو حضورشان بگو الان باید بیایم. گفت در باغ قدم می زنند. گفتم برو بگو می آیم توی باغ با هم قدم می زنیم . رفت و آمد، گفت فرمودند فوری بیا. من فوری سوار اتومبیل شدم رفتم. در کاخ سعدآباد بودند. توی باغ قدم می زدند. رفتم رسیدم. اعلیحضرت ناراحت شدند، گفتند چه خبر است، چه شده؟ گفتم قربان هیچ امری اتفاق نیفتاده. من با هویدا حرفم را زدم، با ژیسکاردستن هم حرفم را زدم. آمدم با شما هم حرفم را بزنم تا تکلیفم روشن بشود. گفتند چه شده؟ گفتم هویدا یک چنین حرفی زده. اعلیحضرت گفتند خوب، اشکالش چیست؟ مگر اشکالی دارید؟ گفتم بله، خیلی اشکال داریم. اشکالاتش را من الان نمی توانم به شما عرض کنم، برای اینکه یک چیزی نیست که در ده دقیقه یا یک ربع من به شما بگویم که این طرح چرا آماده نیست. ولی آمدم به اعلیحضرت بگویم که شما دو انتخاب بیشتر ندارید. یک انتخابش این است که بنده را بفرستید خانه و معافم بفرمائید. این سمت را از من بگیرید. خوب این اختیار با اعلیحضرت است. من می روم به خانه. ولی همیشه در خدمت اعلیحضرت و مملکت هستم. بفرمائید یکی دیگر بیاید اینجا بنشیند، و قرارداد را امضاء کند. فرمودند دومیش چیست. گفتم دومیش این است که امر بفرمائید که یکی بیاید اینجا سر من را لب باغچه بزند. گفتند سرت را چرا بزنند. گفتم برای اینکه مادام که من رئیس انرژی اتمی ایران هستم و سر بربدن دارم تسلیم نخواهم شد. یک دفعه اعلیحضرت تغییر لحن دادند و فرمودند که این حرف هائی که تو میزنی مطمئنی، اطمینان داری. گفتم قربان اگر اطمینان نداشتم این جسارت را نمی کردم به این محکمی با اعلیحضرت صحبت کنم. من مطمئن هستم این طرح آماده نیست، هنوز آبکی است، یک مقدارش از لحاظ فنی باید چک بشود، از لحاظ مالی چک بشود، از لحاظ حقوقی چک بشود، هزار گرفتاری دارد. من 48 ساعته چگونه می توانم امضاء بدهم. خلاصه یک مقداری اعلیحضرت صحبت کردند. اتفاقا خیلی هم آن روز به من لطف فرمودند، شوخی کردند. دیدند من خیلی شدید ناراحت هستم. بعد فرمودند که هیچی، من حرفی ندارم. برو کارت را بکن. هرجور که می خواهی. اصلا فراموش کن که هویدا چه گفته است. برو کارت را بکن. من فشاری ندارم بگذارم. می گوئی آماده نیست، امضاء نکن.
این اتفاق نشان می داد که چه جوری فرانسوی ها فکر می کردند از طریق فشار روی اعلیحضرت با روابطی که بین این دو رهبر و بین دوکشور وجود داشت می توانند نتیجه بگیرند. بعد برای همه روشن شدکه این طرز کارعملی نیست. بعد ما رفتیم به طریق عادی مذاکرات را انجام دادیم. مثلا شاید یک سال بعد از آن، درست یادم نیست، ولی مدت بسیار زیادی طول کشید تا اینها پخته شد، درست شد، قرارداد به امضاء رسید، کار آنها راه افتاد.
بعد از این که قرارداد امضاء شد، یک روز رفتم حضور اعلیحضرت و گفتم اعلیحضرت من می خواستم یک سوال از اعلیحضرت بکنم. گفتند چیست؟ گفتم می خواهم ببینم می ارزد برای مبلغی برابر دو سه میلیارد فرانک یک نفر یک روز خاطر اعلیحضرت را آزرده بکند، می ارزد یا نمی ارزد؟ فرمودند، مگر تو این قدر از این قرارداد کم کردی؟ گفتم بله، بیائید رسیدگی کنید. مدرکش هست. بگذریم که پایه های قرارداد پیشنهادی فرانسوی ها از لحاظ فنی و حقوقی هم درست نبود. گفتند بارک الله، معلوم است که می ارزد، می ارزد که یک ماه مرا اذیت بکنی. واقعا هم به اعلیحضرت نشان دادم که اگر من گستاخی می کنم یک علت واقعی دارد و آن چیزی که می گویم می دانم که چه می گویم و همین مسئله باعث شد که اطمینان اعلیحضرت به من چند برابر شد. دیگر فهمیدند که من با چنگ و دندان از منافع ایران دفاع می کنم.
این مثالی بود که چه جوری کشور فرانسه ازطریق روابط سیاسی می خواست فشار بگذارد که این قرارداد را زودتر به نتیجه برساند. آلمانی ها این کار را این جوری نمی کردند، با یک راه های دیگری می کردند، خیلی ظریف تر و خیلی فشار کمتر. امریکائی ها یک جور دیگر می کردند. امریکائی ها علاوه بر فشار سیاسی عواملی داشتند که آن عوامل را به جان اعلیحضرت می انداختند تا کارشان درست شود.

دراینجا لازم می دانم یک مطلب را روشن کنم، و آن این است که اگر صحبت از خودم کردم برای این بود که درآن صحنه ها بازیگر از سوی سازمان انرژی اتمی من بودم. ولی، دراصل، این سازمان بود که به من امکان می داد نقش خود را این گونه بازی کنم. اگر در پشت سرمن همکاران صادق و درستکار و پُرتوانی نداشتم، هرگز نمی توانستم درمقابل فشارها ایستادگی کنم و هرگز حرف من دررو مثبت و جالبی نمی داشت. همکارانم به من اطمینان داشتند و از من حمایت می کردند. در واقع من به جای اینکه منبع قدرتم را درجای دیگری جستجو کنم و با عوامل متنفذ و با قدرت داد و ستد داشته باشم، بر روی همکارانم تکیه می کردم. آنها هم از من الهام می گرفتند و هم الهام بخش اصلی من بودند. آنها می دانستند که من هیچ وقت هیچ امری را که خارج از عرف کار حرفه ای و منافع ایران و سازمان باشد به آنها تحمیل نمی کنم. روی این اصل با صمیمیت و پشتکار و درستی قابل ستایشی در پیشبرد امورسازمان می کوشیدند و مرا اسیر این همکاری بی شائیه می کردند. به عنوان مثال، درموردی که در بالا بحث بود، باید بگویم که این من نبودم که توانستم از فرانسوی ها آن امتیازات را بگیرم. عامل اصلی دراین داستان همکارم احمد ستوده نیا و همکاران او در معاونت نیروگاه های اتمی بودند، که طی دوسال با لیاقت و صلاحیت تمام با فرانسوی ها مذاکره کردند تا بالاخره به من این امکان را دادند که در حضور اعلیحضرت بتوانم بگویم که چه امتیازاتی از فرانسوی ها گرفتیم. اعتبار و افتخار این داستان بیشتر به احمد ستوده نیا و همکاران او برمی گردد که مثل کوه درپشت من ایستادند و به کارسازمان انرژی اتمی اعتبار و مقبولیت دادند.

“اوروِدیف” ومساله انتقال تکنولوژی هسته ای

دربخش یکم راجع به مشارکت ایران در مؤسسه “اورودیف” گفتگو داشتیم. آیا در این مورد مشکلی وجود نداشت.

درباره “اورودیف”، در داخل این موسسه مشکلی نداشتیم و کارها به خوبی پیش می رفت. ولی بر سر موضوعی که به “اورودیف” مربوط می شد با وزارت امورخارجه فرانسه مشکلات بزرگ داشتیم. شرکت چند کشور در طرحی به این عظمت و با این حساسیت طبیعتاًمسایل بسیار بغرنجی ایجاد می کرد. برای حّل این مسایل وزارت امورخارجه فرانسه طرح موافقت نامه چند جانبه ای را تهیه کرد و بین کشورهائی که در “اورودیف” شریک بودند (ایتالیا، اسپانیا، بلژیک، ایران و فرانسه) به بحث گذاشت. این طرح کلیه مسایل سیاسی، تکنولوژیک، مالی و حقوقی مربوط به این مشارکت را در بر می گرفت و خیلی وسیع و طولانی بود. بعد از اینکه بخش اعظم مواد این موافقت نامه مورد موافقت قرار گرفت، من از جانب ایران مطلبی را مطرح کردم که پاسخ به آن آسان نبود و موجب شد که مذاکرات به نتیجه نرسد. هرسال چندبار تشکیل جلسه می دادیم و در پی راه حل می گشتیم، بدون نتیجه. مسئله ای که من مطرح کردم طغیانی بود علیه آنچه که درآن زمان، پس از تحولات مختلف امور مربوط به جلوگیری از اشاعه سلاح های اتمی، به نام «نظام منع گسترش سلاح های اتمی» non- proliferation regime) (the nuclear (31) . نامیده می شد درمورد این نظام گفتنی بسیار است و بعدا اگر فرصت بود لازم است دراین باره صحبت شود. دراینجا به طور خلاصه باید عرض کنم که این نظام عبارت از مجموع تضییقاتی بود که کشورهای دارای سلاح اتمی به رهبری امریکا برسایر کشورها تحمیل می کردند. فلسفه این کشورها این بود که کشورهائی که دارای سلاح اتمی نیستند و می خواهند از اتم برای تولید نیرو و سایر مصارف غیرنظامی استفاده کنند باید محدودیت هائی را که اهم آن اینست که به تکنولوژی هائی که آنها را تکنولوژی های حساس(sensitive technologies) می نامند دست نیابند. شکی نیست که این محدودیت ها کشورهائی مانند ایران را از لحاظ اقتصادی در شرایط نابرابری نسبت به کشورهای دارنده آن تکنولوژی ها قرار می داد. در واقع کشورهای دارای این تکنولوژی ها شرایط را طوری تعیین کرده بودند که از اشاعه سلاح های اتمی جلوگیری کنند، ولی تاوان (cost) اقتصادی آن را کشورهای فاقد سلاح های اتمی باید می پرداختند. در قبال این جبهه گیری های کشورهای دارنده سلاح اتمی، موضع ایران این بود که «نظام عدم گسترش سلاح های اتمی» اگر هزینه ای باید داشته باشد- که داشت- این هزینه را لزوماً باید کشورهای دارنده تکنولوژی نظامی بپردازند، چون می خواهند امتیاز خود را حفظ کنند. این موضع البته یک موضع “اکادمیک” بود، به این معنی که عدم توازن قدرت آن چنان بود که این حرف ما را کسی حاضر نبود بشنود. درعمل ما دراین موضع تخفیفی قائل می شدیم و می گفتیم که حداقل هزینه مورد نظر بین دوطرف تقسیم شود. تازه این هم به صورت رسمی عملی نبود و آنها زیر بار نمی رفتند. بنابراین ما دیگر چاره ای نداشتیم جز اینکه از این موضع خود فقط به عنوان یک موضعگیری برای “چانه زدن” ( bargaining position) استفاده کنیم، یعنی سعی کنیم درخارج از محور این درگیری امتیازاتی از نوع دیگر به دست آوریم.

معمولا مسئله انتقال تکنولوژی و مواد اتمی بین دوکشور مطرح می شد، کشوردهنده و کشورگیرنده. درموردی که ما با آن روبرو بودیم برای اولین بار نه تنها مسئله بین چند کشور مطرح بود، بلکه مسئله کشور دهنده و کشورگیرنده هم دیگر مطرح نبود. این بحث بر سر یک شرکت صنعتی بود که در فرانسه به ثبت رسیده بود. در واقع دهنده تکنولوژی و گیرنده تکنولوژی رسماً یک کشور، یعنی فرانسه، بود، ولی درعمل مسئله بغرنج تر از این بود و این وضع برای اوّلین بار در جهان پیش آمده بود. مطالعات تکنولوژیکی لازم برای ساختن کارخانه “اورودیف” به وسیله یک موسسه دولتی فرانسه که ازموسسات تابع کمیساریای انرژی اتمی آن کشور بود انجام می شد و هزینه آن را شرکت “اورودیف” می پرداخت (یا به طور مستقیم یا غیرمستقیم). دربین کشورهائی که در”اورودیف” سهم داشتند، فرانسه دارای سلاح هسته ای بود و می توانست از این توسعه وسیع تکنولوژی استفاده کند (براساس ضوابط رژیم عدم گسترش سلاح های اتمی)، حال اینکه سایر کشورهای شریک نمی توانستند استفاده کنند. درمورد این مثال به خصوص، یعنی موسسه “اورودیف”، مسئله طوری مطرح می شد که مچ کشورهای دارنده تکنولوژی باز می شد. مسئله ای که من مطرح کردم، و عرض کردم به صورت طغیانی بود علیه وضع موجود، این بود که به طور طبیعی در یکی از مواد طرح موافقت نامه چند جانبه آمده بود که کشورهائی که سلاح اتمی ندارند نمی توانند به تکنولوژی خاصی که برای ساختن کارخانه “اورودیف” تعبیه شده است دسترسی داشته باشند. من موضع ایران را به این نحو مطرح می کردم که حقوق و امتیازات و تعهدات سهام داران یک شرکت که جنبه بازرگانی دارد در اساسنامه شرکت تعیین شده است و درآنجا تفاوتی بین سهام چه متعلق به فرانسه باشند یا کشوری دیگر وجود ندارد. حال اگر به دلایل بین المللی و برای رعایت «رژیم عدم گسترش سلاح های اتمی» کشورهای فاقد تکنولوژی اتمی نظامی نباید از این تکنولوژی استفاده کنند، این امری است که آنرا می پذیریم، ولی برای اینکه بین شرکاء شرکت تبعیض اقتصادی غیر قابل توجیهی وجود نداشته باشد، لازم است که فرانسه هم تعهد کند که نه از تکنولوژی تعبیه شده برای این کارخانه استفاده کند و نه از موادی که از این کارخانه بدست می آید استفاده نظامی بکند. البته فرانسوی ها از این مسئله خیلی ناراحت بودند و خارج از جلسات وزارت خارجه، که گاهی مذاکرات درآن با لحن بسیار تندی انجام می گرفت، بامن مذاکرات مفصل داشتند که برای موضوع راه حلی پیدا کنند. از سوی دیگر من به خوبی از همان ابتدا می دانستم که پذیرفتن نظرات من به وسیله فرانسوی ها امری غیر ممکن بود، چون با پذیرفتن این نظرات “دُگم” کشورهای دارنده سلاح اتمی درهم شکسته می شد و ساختی که بعد ازسال ها زحمت برای «رژیم عدم گسترش سلاح های اتمی» پرداخته بودند درهم می ریخت. هدف نهائی من از پیش کشیدن این بحث چند نکته بود که به آنها اشاره می کنم:

اولا، به طور کلی درهرمورد که فرصت دست می داد سعی ما براین بود که دست بر روی ماهیت یکجانبه «رژیم عدم گسترش سلاح های اتمی» بگذاریم و نشان دهیم که این ماهیت یکجانبه در روابط بین المللی اختلال ایجاد می کند و به روابط بین المللی منصفانه و بارور در زمینه انرژی اتمی لطمه می زند.

ثانیا، باتوجه به مقاومتی که دربرابر امریکائی ها در زمینه موافقت نامه دوجانبه نشان می دادیم (32)، عدم سخت گیری دربرابر فرانسه، که حالا دیگر طرف اصلی ما در زمینه انرژی اتمی بود، می توانست تعبیرهای نابجائی را در اذهان و مخصوصاًدر ذهن امریکائی ها القاء کند و ما باید نشان می دادیم که درباره موارد مشابه طرف ما هرکه باشد به یک نحو عمل می کنیم و درموضع گیری های ما یکپارچگی و تداوم (consistency) وجود دارد.

ثالثا، سعی من این بود که در قبال چشم پوشی از تقاضای خود امتیازات دیگری از فرانسوی ها بگیرم، هم درسایر مواد این موافقت نامه چند جانبه و هم درخارج از کادر این موافقت نامه (یعنی درسایر داد و ستدها و در روابط پیچیده ای که با آنها داشتیم).
و بالاخره می خواستم به سایرشرکای موسسه (ایتالیا، اسپانیا و بلژیک) نشان دهم که اگر چه ما درنحوه شریک شدنمان دراین شرکت با فرانسه همکاسه هستیم، ولی این هم کاسه بودن مانع از این نمی شود که رأی و نظر مستقل خودمان را اعمال کنیم و از منافع همه شرکاء در مقابل فرانسه دفاع کنیم.

درهرصورت بعد از نزدیک سه سال رفت و آمد وکشمکش و گفتگو موفق شدم امتیازاتی از فرانسوی ها بگیرم و به تدریج متن تقریبا نهائی موافقت نامه آماده شد. ولی دیگر نمی دانم بر سر آن چه آمد. یعنی تا آنجا که به خاطر دارم تا موقعی که من مسئول سازمان انرژی اتمی بودم موافقت نامه امضاء نشده بود. چون متن آن می بایست درایران برای بررسی وزارت امور اقتصادی و دارائی و وزارت امورخارجه فرستاده می شد و این خود مقداری زمان می گرفت و من دیگر به خاطرم نیست که چه شد. مطمئنا موافقت نامه امضاء شده است، چون بدون آن کارها معوق می ماند. ولی درچه زمانی و به چه ترتیبی، نمی دانم. لازم است اضافه کنم که موقعیت محکم و مستقل ایران در موسسه “اورودیف” موجب شده بود که ایران در کشمکش های بین شریک های اروپائی “اورودیف” و فرانسوی ها، که میزان آن کم هم نبود، نقش میانجی و داور پیدا کند. مخصوصا ایتالیا با فرانسوی ها مشکلات زیادی داشت و نمایندگان ایتالیا در”اورودیف” از من می خواستندکه بین آنها و فرانسویان نقش میانجی داشته باشم و من با هر دو طرف مذاکره می کردم و مسئله را به نحوی حل می کردیم. باید اضافه کنم که فرانسوی ها هم از این موضوع ناراحت نبودند، چون نقش ایران نرمش بیشتری به چرخش کارها می داد.

خواست های امریکا و واکنش شاه

گفتید امریکائی ها کسانی را به جان اعلیحضرت می انداختند؟ مثل کی؟

مثل بعضی از کسانی که در دولت بودند یا به نحوی صاحب نفوذ بودند. البته نمی گویم اینها از عوامل امریکا بودند، یا از منافع امریکا دفاع می کردند. حتما آنها هم دلایلی از لحاظ منافع ملی برای رفتار خود داشتند که با طرز فکر من منافات داشت. اینها کسانی بودند که گفتگو داشتند با امریکائی ها. مثلاً ایران یک کمیسیون مشترک همکاری های اقتصادی با امریکا داشت که من هم عضو آن بودم. هربار این کمیسیون تشکیلمیشد صورت جلسه ای تهیه می شد که درآن آمده بود که در قالب این همکاری ها ایران از امریکا 8 نیروگاه اتمی خواهد خرید، حال اینکه ما چنین برنامه ای نداشتیم. در هر صورت موافقت نامه دوجانبه برای همکاری ایران و امریکا هنوز آماده نشده بود و بالاخره من که عضو کمیسیون بودم این موضوع را تایید نکرده بودم. رؤسای کمیسیون خودشان می نشستند و می نوشتند. وقتی جلسات کمیسیون تشکیل می شد این مطلب را به بحث نمی گذاشتند.

ریاست این کمیسیون ها با کی بود؟

ریاستش از طرف ایران با هوشنگ انصاری و از طرف امریکا با هنری کیسینجر بود. این نشان می دهد که یک فشار عجیب و غریبی بود. مگر ایران یکدفعه 8 تا نیروگاه از امریکا می تواند بخرد؟ ازآمریکا یکیش را نمی توانست بخرد. آخر 8 تا خیلی زیاد است. خوب این را می گذاشتند. این بالاخره توی اسناد روابط دو کشور می آمد. این فشار سیاسی عجیبی بود. بعد سناتورها می آمدند اعلیحضرت را می دیدند. مرتب نماینده رئیس جمهور امریکا می آمد اعلیحضرت را می دید. فشار می گذاشتند که اگر این برنامه قرار است عملی شود پس موافقت نامه دوجانبه هم باید آماده و امضاء شود. امریکائی ها با اطمینانی که به خودشان داشتند به نحو بارز و بدون پرده پوشی فشار می آوردند. آنها فکر می کردند که ما بطور عادی باید حرف های آنها را گوش کنیم و بپذیریم. درفشارشان لحنی آمرانه وجود داشت و همین امر باعث طغیان من می شد. البته اگر من برصورت جلسه های آن کمیسیون همکاری اعتراض نمی کردم علتش این بود که می دانستم نه انصاری و نه کیسینجر به این موضوع تسلط ندارند و هرکدام بیشتر برای ایجاد اتمسفر و هدف های سیاسی این کار را می کنند. درثانی، از خودم مطمئن بودم که زیر بار نخواهم رفت. آن صورت جلسه ها برای من تکلیفی ایجاد نمی کرد. اعلیحضرت هم این امر را حتماً به عنوان یک بازی سیاسی تلقی می کردند و آن را جدّی نمی گرفتند.

در ارتباط با این فشارها اعلیحضرت چگونه با شما رفتار می کردند؟

همیشه پشتیبانی می کردند.

موارد خاصی هست که مطرح کنید؟

بله، مثلا یکی ازموارد این بود که جرالد فورد رئیس جمهور وقت امریکا یک روز چند نفر از نمایندگان سرشناس کنگره امریکا را فرستاد پهلوی اعلیحضرت با یک نامه که درآن از اعلیحضرت خواسته بود که هرچه زودتر کاری بکنند که موافقت نامه دوجانبه بین امریکا و ایران امضاء بشود و داد و ستدهای اتمی برقرار بشود و ایران از امریکا نیروگاه بخرد. بعد از آنکه اعلیحضرت نمایندگان کنگره امریکا را دیدند و آنها رفتند، اعلیحضرت مرا خواستند و نامه جرالد فورد را به من دادند و فرمودند بخوان. خواندم. گفتند جوابش چیست. گفتم اصلا جوابش منفی است. ما با اینها مشکل داریم، تا مشکل حل نشود راهی نیست. فرمودند پس برو و جواب نامه را تهیه کن. من رفتم جوابی را که می خواستم بدهم به انگلیسی نوشتم. رفتم این نامه را دادم به همایون بهادری که معاون وزارت دربار بود. گفتم آقا من اینها را می خواهم بگویم. شما متن انگلیسی مرا از لحاظ سبک و عرف مکاتبات اعلیحضرت با سران کشورها تنظیم بکنید. او فوری نشست و نامه را درست کرد و ماشین کرد. من بردم حضور اعلیحضرت و فی المجلس امضاء کردند. جواب تهیه شده درقالبی مودبانه و دوستانه این بود که ما مشکلات داریم. تا اینها انجام نشود و عوامل لازم تامین نشود همکاری نمی توانیم باهم داشته باشیم. خیلی مایلیم همکاری بکنیم. برای ما امریکا مملکت بزرگی است. برای ما امریکا خیلی مهم است، و اینها… ولی همکاری بین دوکشور دراین زمینه حیاتی و بغرنج باید بر روی موازین درست باشد و ما سعی خواهیم کرد که براین اساس موافقتنامه را تهیه کنیم.

مخاطب این نامه کی بود؟

جرالد فورد. اصلا اعلیحضرت یک کلمه با من چانه نزدند و نامه را امضاء کردند. و این حمایت اعلیحضرت خیلی مهم بود. یعنی به من اجازه می داد که نه تنها درمقابل امریکا، بلکه در مقابل همه محکم ایستادگی کنم. نشانه بارز حمایت اعلیحضرت از من این است که موافقت نامه دوجانبه با امریکا هیچ وقت آماده نشد تا به امضاء برسد. دلیلش هم بطور خلاصه این بود که امریکا دراین موافقت نامه شرایطی می گذاشت که برای ما قابل قبول نبود.

نقش رژیم منع گسترش سلاح های هسته ای

چه شرایطی ؟

آمریکا، بعد از انفجار اتمی هند، سیاست تازه ای در زمینه انرژی اتمی پیشگرفت. این سیاست جدید کم کم شکل گرفت ونهایتا به صورت یک قانون درآمدکه درسال 1978درکنگره تصویب شد. آرشیتکت اصلی آن قانون شخصی بودبه نام”جوزف نای”(Joseph Nye) . اودرهاروارد بود. این قانون”The Nuclear Non- Proliferation Act of 1978 نامیده شد. ما با “جوزف نای” جلسات طولانی داشتیم. دراینجا لازم می دانم مقدمتاً توضیحی بدهم که چرا نقش امریکا این قدر مهم بود. بعد از پایان جنگ دوّم جهانی و آگاهی کشورهای مختلف از وجود تکنولوژی اتمی، این باور در دنیا مستقر شد که انرژی آینده دنیا انرژی اتمی است و اغلب کشورها، هریک به فراخور حال و اوضاعش، پی این داستان را گرفتند. درهریک از این کشورها ارگانی برای تحقیق و توسعه در زمینه انرژی اتمی ایجاد شد. چون درآن موقع این تکنولوژی در دنیای غرب در انحصار امریکا بود- البته انگلستان هم چون درزمان جنگ با امریکا همکاری داشت تا حدّی به این تکنولوژی دست یافته بود- همه کشورها سعی کردند که به نحوی عوامل این تکنولوژی را از امریکا بگیرند و درکشور خود پیاده کنند. آمریکا درآن موقع تنها کشوری بود که سلاح اتمی داشت و این نظر در امریکا رشد کرد که باید به هرترتیبی شده انحصار داشتن سلاح اتمی دردست آنها بماند. بعد از چند سال شوروی به تکنولوژی سلاح اتمی دست یافت و انحصار امریکا شکسته شد، ولی امریکائی ها همچنان برتری خود را حفظ کردند. بعد از چند سال انگلستان و بعد فرانسه و بعد چین به این تکنولوژی دست یافتند و صورت مسئله درجهان تغییر کرد.

درطی این زمان تکنولوژی انرژی اتمی برای تولید نیرو در امریکا و با فاصله کمی درانگلستان و فرانسه رشد کرد و اوّلین نیروگاه های اتمی دراین سه کشور ساخته شدند. همزمان، تکنولوژی نظامی در امریکا تحولی شدید پیدا کرد. بدین معنی که دیگر مسئله تنها ساختن سلاح های اتمی نبود، بلکه امریکا یک برنامه وسیع برای ساختن زیردریائی های اتمی، یعنی زیردریائی هائی که با نیروی اتمی کار می کنند، اجرا کرد. امتیاز اتم برای زیردریائی دراین است که مسئله سوختگیری های پی درپی را حذف می کند و بنابراین به زیردریائی ها حیطه عمل بسیار وسیع و استقلال عمل خیلی زیاد می دهد.

اگر این مسئله را ذکر کردم برای این است که این موضوع درتحول تکنولوژی گرفتن برق از اتم نقشی حیاتی بازی کرد. وقتی صنایع امریکا پی تکنولوژی تولیدبرق از اتم رفتند، متوجه شدند که تکنولوژی آماده شده برای زیردریائی های اتمی می تواند پایه ای بسیار قوی برای این امر باشد. موتور زیردریائی های اتمی یک راکتور اتمی است که به دلایلی که ازبحث ماخارج است از آب سبک- یعنی آب عادی- واورانیوم غنی شده برای ساختن آن استفاده می کنند. بدین ترتیب تکنولوژی راکتورهای آب سبک و مخصوصا راکتورهای آب سبک تحت فشار(pressurized water reactor) آماده شد. صنایع آمریکا، که به این تکنولوژی دست یافته بودند، آن را بعدا به تدریج تکمیل کردند و برای تولید برق از این تکنولوژی استفاده کردند. بدین ترتیب تمام برنامه تولید برق اتمی در آمریکا براساس این تکنولوژی (راکتور آب سبک) ریخته شد و تا امروز ادامه دارد. سوخت این راکتورها اورانیوم غنی شده است (درحدو3 درصد).

آمریکا برای توسعه صنایع نظامی خود- هم ساختن سلاح اتمی و هم ساختن زیر دریائی اتمی- احتیاج به تاسیسات عظیمی برای غنی کردن اورانیوم داشت و این تاسیسات را خیلی زود براساس تکنولوژی که در زمان جنگ برای ساختن بمب اتمی ایجاد شده بود فراهم ساخت و بدین ترتیب تنها کشوری بود که می توانست مقادیر بسیار زیادی اورانیوم غنی شده تولید کند و این هم در ابتدا تا سال ها در انحصار آمریکا بود.
دراروپا وضع متفاوت بود. هم تکنولوژی راکتورهای آب سبک در اروپا وجود نداشت و هم امکان تولید اورانیوم غنی شده برای سوخت این راکتورها دراروپا نبود. بنابراین انگلستان و فرانسه به دنبال یک تکنولوژی دیگر رفتند که درآن بجای اورانیوم غنی شده از اورانیوم طبیعی استفاده می کردند و به جای آب سبک، گرافیت و گازکربنیک به کار می بردند و بدین ترتیب تکنولوژی راکتورهای گرافیت و گاز دراین دو کشور توسعه یافت و برای ساختن نیروگاه های اتمی به کار گرفته شد. بعد از چندسال فرانسه دریافت که این تکنولوژی به دلایل مختلف نمی تواند از سطح بهره دهی تکنولوژی آب سبک برخوردار باشد و از لحاظ اقتصادی هم قابل رقابت با تکنولوژی آمریکائی ها نیست. فرانسوی ها، پس از اینکه چندین نیروگاه از نوع گرافیت- گاز در فرانسه به کار انداختند، برنامه خود را عوض کردند و از نیمه دوّم دهه 1960 پی تکنولوژی آب سبک از نوع PWR رفتند، و چون این تکنولوژی در آمریکا دراختیار وستینگهاوس (Westinghouse) بود کمپانی فرانسوی فراماتوم (Framatome)، یک قرارداد (لیسانس) با آن موسسه امضاء کرد که آن تکنولوژی را درفرانسه پیاده کند. با پیشرفتی که فرانسه در زمینه اتمی داشت، فراماتوم خیلی زود براین تکنولوژی مسلط شد و صنعت پُرتوانی برای ساختن نیروگاه های اتمی ایجاد کرد و به قرارداد وستینگهاوس خاتمه داد. کمپانی فراماتوم مسلّما امروز پُرتجربه ترین سازنده نیروگاه اتمی در دنیا است و تاکنون بیش از70 واحد نیروگاه اتمی درفرانسه و کشورهای دیگر ساخته و به کار انداخته است، که همگی بدون هیچ نوع گرفتاری کار می کنند.

برای تهیه سوخت این نیروگاه ها فرانسه در ابتدا مجبور بود که اورانیوم غنی شده را از آمریکا بخرد. درآن زمان فرانسه تاسیساتی برای غنی کردن اورانیوم داشت، ولی این تاسیسات جنبه نظامی داشت و گنجایش آن درحدی بود که نیازهای نظامی را تامین کند. وابستگی به آمریکا در زمینه سوخت اتمی برای فرانسه، که هدف نهائی اش استقلال و خودکفائی در زمینه انرژی بود، ناراحت کننده بود و فرانسوی ها تصمیم گرفتند که تاسیسات بسیار عظیمی برای غنی کردن اورانیوم برای مصارف غیرنظامی ایجاد کنند. درآن زمان کشورهای دیگر اروپا هم به تدریج برنامه هائی در زمینه انرژی اتمی اجرا می کردند و در فکر توسعه آن بودند و آنها هم به اورانیوم غنی شده احتیاج داشتند. بنابراین یک کمپانی بزرگ به نام “اُرودیف” (Eurodif) تحت لوای فرانسه و با شرکت ایتالیا و اسپانیا و بلژیک برای غنی کردن اورانیوم تشکیل شد و بلافاصله کار ساختمان تاسیسات کارخانه غنی کردن اورانیوم در فرانسه شروع شد. کمی بعد، ایران هم به این گروه پیوست که شرح آن را قبلا داده ام. این کارخانه عظیم ترین و پُرتوان ترین کارخانه غنی کردن اورانیوم درجهان بود و هنوز هم هست.
ناگفته نماند که سرعت پیشرفت فرانسه درزمینه ساختن نیروگاه های اتمی از نوع آب سبک تا حد زیادی زائیده این امر بود که فرانسه نیز مانند آمریکا یک برنامه کامل برای ساختن زیردریائی های اتمی اجرا می کرد که تکنولوژی آن تماما در فرانسه ایجاد شده بود. با زیربنای تحقیقاتی و فنی که برای ساختن زیردریائی های اتمی ایجاد شده بود، فرانسه توانست خیلی زود برتکنولوژی مشابه نیروگاه های اتمی از نوع آب سبک مسلط شود.

انگلستان، که بعد از جنگ موقعیت خوبی داشت، به علت عدم تحرک و بینش لازم به تدریج از قافله عقب ماند. همان طور که گفته شد، دراین کشور نیروگاه هائی از نوع گرافیت- گاز ساخته شد که هنوز هم کار می کنند، ولی بعد به تدریج معلوم شد که این تکنولوژی امکانات لازم رابرای تحول به سوی بهره دهی بالاتر ندارد. به تدریج انگلیسی ها نیز، ولی خیلی دیر، به این نتیجه رسیدند که باید پی تکنولوژی آب سبک بروند و دراین موقع بود که مذاکراتی بین ایران و انگلستان شروع شد که شرح آنرا بعدا خواهم داد.

کانادا نیز که در زمان جنگ مشارکت کوچکی در فعالیت های اتمی داشت نیروی خود را صرف ایجاد تکنولوژی راکتورهای آب سنگین کرد، و بنابراین، بعد از جنگ، توسعه این تکنولوژی را ادامه داد و چندین نیروگاه از نوع آب سنگین ساخت و به کار انداخت که هنوز هم کار می کنند. این نوع راکتور را کانادائی ها به بعضی کشورهای دیگر، از جمله هندوستان و پاکستان، صادر کردند، که این امر پایه ای برای توسعه تکنولوژی اتمی مخصوصا در هندوستان شد.

وضع دوکشور آلمان و ژاپن هم جالب است. این دو کشور، که به علّت مغلوب شدن درجنگ دوّم جهانی تا مدتی از فعالیت های اتمی محروم بودند، به تدریج برنامه هائی تحت لوای امریکا شروع کردند، و چون هر دو کشور پایه صنعتی و فنی قوی داشتند خیلی زود توانستند با بهره گیری از تجربیات صنعتی امریکا صنایع اتمی پُرتوانی را درکشورشان ایجاد کنند. بنابراین هردو این کشورها تکنولوژی راکتورهای آب سبک را گرفتند و امروز همه نیروگاه های اتمی این دوکشور از همین نوع هستند. آلمان که قدرت علمی و صنعتی بیتشری از ژاپن آن روز داشت زودتر موفق شد و آلمانی ها توانستند نیروگاه های پرتوان و تکامل یافته ای بسازند و به کار اندازند. آلمانی ها، که در بازار بین المللی به علّت قدرت صنایع خود و نیز کیفیت بالای تولیداتشان از مقبولیت و”پرستیژ”خاصی برخوردار بودند، توانستند در بازار بین المللی رخنه کنند و نیروگاه هائی صادرکنند. ولی ژاپنی ها هیچ وقت نتوانستند به بازارهای بین المللی دراین زمینه راه پیدا کنند. کشورهای دیگری که از همان ابتدا برنامه های اتمی داشتند و موفقیت هائی بدست آوردند، عبارتند از سوئد، سویس، بلژیک، اسپانیا. درکشورهای درحال رشد هم هندوستان، کره جنوبی، تایوان، آرژانتین، برزیل، افریقای جنوبی و ایران پی برنامه های اتمی رفتند، ولی امروز موفق تر از همه کره جنوبی و تایوان هستند و تاحدّی هم هندوستان. درکشورهای آرژانتین، برزیل، افریقای جنوبی و ایران به علت عدم ثبات سیاسی موفقیت هائی بدست نیامد.

همان طور که دیدیم همه کشورها در ابتدا به آمریکا احتیاج داشتند. هم برای گرفتن تکنولوژی و هم برای گرفتن تجهیزات نیروگاه ها و سوخت اتمی. آمریکا که با این وضع روبرو شده بود از همان ابتدا شرایطی برای همکاری خود با کشورهای دیگر گذاشت و یک فرمول موافقت نامه دوجانبه درست کردکه همه کشورها مجبور بودند آن را امضاء کنند تا بتوانند با امریکا داد و ستد داشته باشند. فرمول این موافقت نامه ها، که معمولا متاثر از قوانین آمریکا و سیاست های آمریکا بود، برحسب تغییراتی که در این قوانین یا درسیاست آمریکا ایجاد می شد تغییر می یافت. آمریکا نگران این بود که کشورهای دیگر از طریق روابط اتمی خود با آمریکا به تکنولوژی ساختن سلاح های اتمی راه پیدا کنند و شرایطی هم که در موافقت نامه گنجانده می شد تابع این نگرانی بود. البته طبیعی است، که علاوه برموضوع جلوگیری از اشاعه سلاح های اتمی، امریکا سعی می کرد از تحمیل این شرایط به طور غیرمستقیم استفاده اقتصادی هم بکند. این نوع موافقت نامه دو جانبه بعدا به صورت عرف معمول روابط هسته ای بین کشورها درآمد و همه کشورهای صادرکننده تکنولوژی و مواد اتمی با کشورطرف خود امضاء این موافقت نامه ها را شرط لازم برای هرنوع دادوستد اتمی می دانستند.
به تدریج که بعضی از کشورها به تکنولوژی ساختن سلاح های اتمی دست می یافتند، نگرانی آمریکا بیشتر می شد و شرایط را سخت تر می کرد. وقتی که در اوایل سال 1974 اوّلین انفجار اتمی هندوستان انجام گرفت، عکس العمل شدیدی درامریکا ایجاد شد و دولت امریکا فرمول موافقت نامه ها را سخت تر کرد. در ابتدا، کشورهای دریافت کننده تکنولوژی فرمول موافقت نامه های امریکا را به آسانی می پذیرفتند، زیرا خیلی زیاد دست و پا گیر نبود. تعداد زیادی از کشورها با آمریکا موافقتنامه امضاء کردند. یک گروه کشورهای دیگر، که دیرتر وارد گود شدند، از جمله ایران، یوگسلاوی و تعدادی کشورهای دیگر، وقتی امضاء موافقت نامه برایشان مطرح شد که آمریکا فرمول موافقت نامه را بسیار سخت تر کرده بود. ولی چون درآن موقع در آمریکا قانون تازه ای در دست تدوین بود (همان قانون عدم گسترش سلاح های اتمی سال 1978(The Nuclear Non- Proliferation Act of78) که این فرمول تازه هنوز تجربی بود، و امریکائی ها فرمول نهائی برای این موافقت نامه ها نداشتند، در مذاکراتشان بسیار محتاط بودند.

ایران در برابر امریکا

برحسب اتفاق وقتی برنامه های اتمی ایران مطرح شد وضع در امریکا به نحوی بود که پیش ازاین تشریح کردم. کشورهای دیگری هم بودند که قصد امضاء موافقت نامه با امریکا را داشتند، ولی آنها هم سردرگم بودند که چگونه رفتار کنند. مقاومت سرسختانه ایران دراین زمینه و نرفتن زیربار شرایط ناگواری که آمریکائی ها می خواستند تحمیل کنند، موجب شد که کشورهای دیگر هم زیر بار نروند. بدین ترتیب ایران به طور اتفاقی بازیگر اصلی صحنه شد و در موضع مقدم جبهه مخالفت قرار گرفت. کشورهای دیگر موضوع مذاکرات ما را با آمریکائی ها از نزدیک تعقیب می کردند و همه ما را دراین ایستادگی تشویق می کردند. بنابراین، موضوع مذاکرات ایران و امریکا یک جنبه بین المللی به خود گرفت و حتی کشورهای صنعتی بزرگ مثل فرانسه و آلمان نظر خود را به این موضوع معطوف کرده بودند. البتّه نه برای خودشان. چون آنها دیگر جزء کشورهای صادرکننده اتمی بودند. ولی موضوع برای آنها از دو لحاظ اهمیت زیاد داشت. یکی اینکه ببینند خودشان درموافقت نامه هائی که با کشورهای دیگر امضاء می کنند تا چه حد می توانند سخت گیری کنند. دیگر اینکه چون آمریکا رقیب تجارتی آنها بود، درگیر شدن آمریکا با این نوع مسایل به نفع آنها تمام می شد.

آمریکا که می دیدید ایران راه را بر آنها سد کرده است سعی می کرد ایران را به نحوی راضی کند که دست از مقاومت بردارد و موافقت نامه را بپذیرد. این سعی در دو زمینه اعمال می شد. یکی از طریق فشار سیاسی، که قبلا به آن اشاره شد، و دیگر از طریق مذاکره با ما برای تعیین حد شرایط که به صورت قابل قبول درآیند. باید متذکر شوم که این حد شرایط مستقیما روی متن قانونی که در آمریکا برای عدم گسترش سلاح اتمی دردست مطالعه بود تاثیر می گذاشت. درطی مذاکرات طولانی با آمریکائی ها بالاخره ما موفق شدیم به آنها بفهمانیم که شرایط آنها بسیار غیرمنطقی هستند و کشورهای دیگر نمی توانند آنها را بپذیرند و درچند مورد مجبور شدند تخفیف بدهند. البتّه باید بگویم که مذاکرات ما گاهی از حیطه دولت (قوه مجریه) امریکا فراتر می رفت و به نمایندگان کنگره، مخصوصا سنا، می رسید. من بارها با نمایندگان کنگره که قانون عدم گسترش سلاح های اتمی را در دست مطالعه داشتند مذاکره کردم. بالاخره نظرات ما در متن نهائی قانون در بعضی موارد منظور شد. یادم هست که یک وقت یک سناتور آمریکائی به من گفت که بعضی از مواد این قانون را باید “ماده اعتماد” نامید، چون آنها درنتیجه مذاکرات با شما تدوین شده اند.

من هنوز متوجه نشده ام که مشکل شما با آمریکا دقیقاً چه بود و چه شرایطی آنها داشتند که قبولش برای شما ممکن نبود؟

برای اینکه پاسخ من به این سوال روشن باشد، لازم است که خیلی خلاصه و به طور شماتیک توضیحاتی در مورد سوخت اتمی بدهم.
وقتی مقداری سوخت تازه را که معمولا عبارت است از اورانیوم کم غنی شده (درحدود 3 درصد) در داخل راکتور اتمی قرار می دهند و نیروگاه را به کار می اندازند و از آن انرژی به صورت برق می گیرند، طبعا سوخت اتمی تحلیل می رود. بعد از مدّتی سوخت را باید از راکتور خارج کرد و سوخت تازه وارد راکتور کرد. وقتی سوخت را از راکتور خارج می کنند، علتش این نیست که آن سوخت دیگر خاصیت سوختی ندارد و همه مواد سوختی آن از بین رفته است. این امر به علل فنی خاص انجام می شود. یعنی، به علل فنی، قبل از اینکه مواد سوختی تمام شود باید سوخت را از راکتور بیرون آورد. وقتی میله های سوخت تحلیل رفته از راکتور خارج می شوند، باز درآن ها مقدار زیادی مواد سوختی قابل مصرف وجود دارد. از جمله مقداری اورانیوم غنی شده (در اثر سوختن درجه غنای اورانیوم مقداری پائین می آید) درآن هست. مقداری هم پلوتونیوم، که آن هم سوخت اتمی است. در داخل سوخت، درنتیجه، فعل و انفعالات اتمی ایجاد شده است. این پلوتونیوم احتمالا می تواند تحت شرایطی درساختن سلاح اتمی به کار رود. بقیه هم مقداری مواد رادیواکتیو است که آنرا می توان به خاکستر تشبیه کرد. این داستان به سوختن ناقص چوب بی شباهت نیست. وقتی شما مقدار زیادی چوب را آتش بزنید و بسوزانید و بعد از مدّت کمی آتش را خاموش کنید، برای شما سه چیز باقی می ماند. اوّل مقداری چوب که نسوخته است. بعد مقداری زغال خواهید داشت که خود نوعی سوخت است، و بعد هم مقداری خاکستر.

از لحاظ اقتصاد نیروگاه، که در قیمت تمام شده کیلووات ساعت برق تولید شده خلاصه می شود، مسئله وجود مقدار قابل ملاحظه ای اورانیوم غنی شده و پلوتونیوم در سوخت اتمی مصرف شده اهمیّت دارد. تا چه حد اهمیّت دارد، این مربوط به این است که شما درچه زمان و درچه شرایطی مسئله را بررسی می کنید. اگر وضع منابع انرژی قابل دسترس طوری باشد که احساس کمبود بشود، این موضوع اهمیّت زیاد دارد، چون وقتی کمبود منابع انرژی هست قیمت این مواد بالا می رود و آن مقدار سوخت که در سوخت اتمی مصرف شده باقی مانده است ارزش زیادی دارد و دراقتصاد انرژی اتمی نقش نسبتاً مهمی بازی می کند. اگر احساس عمومی براین باشد که منابع انرژی در هرصورت آن قدر محدود نیستند، این سوخت باقی مانده اهمیتی ندارد و می توان از ارزش اقتصادی آن صرف نظر کرد. درآن موقع که مسئله انرژی اتمی درایران مطرح بود ما درحالت اوّل قرارداشتیم، یعنی مسئله استفاده مجدد از سوخت مصرف نشده در راکتورهای اتمی اهمیّت داشت و همه کشورها سعی می کردند که از آن سوخت استفاده کنند. درشرایط امروز (یعنی در دهه آخر قرن بیستم) ما درحالت دوّم قرار داریم و کمبود منابع انرژی فعلا مطرح نیست.
حال اگر برگردیم به سوال شما، باید بگویم که بخش اساسی مشکلات ما با امریکا درمورد موافقتنامه دوجانبه بیشتر به این موضوع استفاده از سوخت های مصرف نشده در راکتور مربوط می شد. آمریکائی ها می گفتند که اگر شما سوخت را از ما می خرید، بعد از اینکه آن سوخت در راکتور کار کرد و مقداری از آن تحلیل رفت، و وقتی بقیه آن از نیروگاه خارج می شود، بقیه عملیاتی که با آن سوخت می شود باید با موافقت آنها باشد. یعنی ما دیگر بر سرنوشت آن سوخت حاکم نبودیم. مثلا نمی توانستیم آن را بدون موافقت امریکا به کشور دیگری بفروشیم. نمی توانستیم بدون موافقت امریکا مواد سوختی آن را از آن جدا کنیم. به علاوه حتی اگر سوخت را هم از امریکا نمی خریدیم و از منبعی دیگر تامین می کردیم، اگر این سوخت در یک نیروگاه ساخت آمریکا مصرف می شد، باز همان شرایطی که عرض کردم برآن حاکم می شد. در واقع کشورهای دارنده تکنولوژی هسته ای بدین ترتیب می خواستند حاکمیت خود را بر برنامه سوخت اتمی کشورهای دریافت کننده تحمیل کنند. بهانه ظاهری این امر جلوگیری از اشاعه سلاح های اتمی بود، ولی ما شواهد متعددی داشتیم که نشانگر این بودند که آنها دراین زمینه مقاصد سیاسی و اقتصادی خود را نادیده نمی گیرند و این مسئله را وسیله ای برای تامین این مقاصد قرار می دهند. ما می دانستیم که در شرایط آن روز برای ما میسر نبود که بر سرنوشت سوخت اتمی خود حاکمیت کامل داشته باشیم و بدون هیچ قید و بندی درمورد آن تصمیم بگیریم. ولی درمورد امریکا عجله ای نداشتیم ، چون نیازهای ما از طریق کشورهای اروپائی تامین می شد و نیز می دانستیم که متن موافقت نامه دوجانبه هرچه باشد در غایت امر روابط ما با امریکا مشکل خواهد بود چون ارگان های مختلف آمریکا همیشه در این زمینه همخوانی نداشتند و یک پارچه نبودند.

ایران و انگلیس

آقای دکتر اعتماد، من می خواهم بعدا راجع به برداشت شما و دولت ایران از شرایط بین المللی انتقال تکنولوژی هسته ای از شما سوال کنم. اما پیش از آن، برای اینکه ارتباطات متقابل ایران روشن ترشود، شاید بد نباشد درباره سایر کشورها مختصرا گفتگوئی داشته باشیم. اجازه بدهید از انگلستان شروع کنیم.

همان طور که گفتم، تکنولوژی هسته ای انگلستان بر پایه سیتسمی بودکه به درد کار ما نمی خورد و بعد معلوم شدکه خود انگلستان نیز درصدد تغییر آن است. به همین دلیل موردی در روابط ما پیش آمد که بسیار جالب است و کمتر کسی هم از آن اطلاع دارد. درسال 1977 وزیر انرژی انگلستان کسی بود به نام “تونی بن” Benn) (Tony که از رهبران مشهور حزب کارگر انگلستان و در جناح چپ این حزب بود. او یک مشاور علمی داشت که سیاست های دراز مدّت انرژی انگلستان را تدوین می کرد. با من دوست بود چون معاون رئیس ارگان انرژی اتمی انگلستان(UK Atomic Energy Authority) هم بود. او دانشمندی طراز اوّل بود و در انگلیس احترام فوق العاده برایش قائل بودند.

اسمش یادتان است؟

اسمش والترمارشال (Walter Marshall) بود. بعدها لقب لرد گرفت. او گاهی به ایران می آمد و یکدیگر را می دیدیم و من هم وقتی به انگلستان می رفتم او را می دیدم. یک روزی آمد گفت ما به این نتیجه رسیدیم که تکنولوژی که داریم به درد نمی خورد و ما باید آن را عوض بکنیم و برویم پی همان تکنولوژی که شما پی اش رفتید، یعنی تکنولوژی (PWR)، و ما بررسی هایمان را شروع کرده ایم که اوّلین نیروگاه اتمی ازنوع PWR را تا ده سال دیگر بسازیم. ما با انگلستان نمی توانستیم داد وستد اتمی داشته باشیم برای آنکه آنها تکنولوژی دیگری داشتند. ولی حالا دیدم صحنه دارد عوض می شود و اینها دارند می آیند توی میدان تکنولوژی PWR . انگلستان هم از نظر اتمی قدرت مهمی بود. یعنی تکنولوژی خیلی داشتند، منتها بی راهه رفته بودند. ولی توان علمی و فنی آنها آن وقت خیلی خوب بود. من یک دفعه به سرم زد که از این موقعیت استفاده کنم. دلیل آن هم این بود که من از وضع موجود اندکی بیم داشتم، بیم من این بود که ما درست است با فرانسه و آلمان روابط وسیعی برقرارکرده ایم و کارهایمان خیلی هم خوب پیش می رفت، ولی در هرصورت میدان مانوور ما کمی تنگ بود. احساس می کردم که ممکن است با امریکا به نتیجه نرسیم و نمی خواستم فقط درحیطه روابط با دو کشور فرانسه و آلمان محصور شویم. از طرف دیگر آلمان و فرانسه روز به روز به هم نزدیک می شدند و می ترسیدم که آنها روزی ما را درمضیقه قراردهند. روز به روز من به این نتیجه می رسیدم که اگر یک روز این دوکشور توافق هائی درمورد نحوه دادن تکنولوژی اتمی به ایران با هم بکنند و تضییقاتی ایجاد کنند به ما ضرر خواهد خورد. سعی من همیشه این بود که یک راهی باز بکنم که اینها امکان این مانور را نداشته باشند، همیشه از این می ترسیدم، برای این که اگر آنها این کار را می کردند ما مجبور می شدیم بیافتیم توی دامن آمریکائی ها. هیچ چاره دیگری نداشتیم. امریکا هم مرتب فرانسه و آلمان را زیر فشار می گذاشت که در داد و ستد با ایران احتیاط بیشتری بکنند. در هرصورت، وقتی والتر مارشال آن صحبت را با من کرد، احساس کردم که پنجره ای دارد باز می شود و باید از آن استفاده کرد.

این چه سالی است؟

این اوائل سال 77 بود. بعد او به انگلستان برگشت و بعد از دو سه روز فکر به او تلفن کردم که می خواهم فوری او را ببینم و قرار گذاشتیم و من به دیدن او رفتم. گفتم یک روز صبح تا عصرت را آزاد بگذار من با تو کار دارم. مفصل با هم صحبت کردیم. به او گفتم شما می خواهید پی یک تکنولوژی دیگر بروید، که همان است که ما انتخاب کرده ایم. ولی شما اشکالات زیاد دارید. چون رقیبان شما براین تکنولوژی تسلط دارند. به علاوه بازارداخلی تان تنگ است. برای اینکه یک تعداد نیروگاه با تکنولوژی قدیمتان ساخته اید که روی دستتان مانده. آنها را که نمی توانید بریزید دور. اضافه قدرتی که شما می توانید کم کم توی شبکه وارد بکنید این قدر زیاد نیست که توسعه یک تکنولوژی را توجیه کند. بازار خارجی را امریکا و فرانسه و آلمان گرفته اند. شما چون از آنها عقبترید نمی توانید به این زودی به این بازار دست پیدا کنید. دلایل مفصلی برایش آوردم که ثابت کنم که انگلیس تنها این کار را خیلی به سختی می تواند بکند و موفق بشود، و حال اینکه اگر این کار را بیاید با ایران بکند و یک همکاری وسیع و نزدیک به صورت joint venture ایجاد کنیم، شانس موفقیت زیاد است. انگلیس و ایران اولا دو بازار است، خودش یک وسعت بیشتری به این کار می دهد. بعد تازه با تقسیم کردن کار بین انگلیس و ایران ما می توانیم روی بازارهای دیگر برویم، از جمله در کشورهائی مثل هند و پاکستان، یا احیاناً بعضی کشورهای عربی. برای اینکه خیلی نرمش بیشتری ایجاد می کند. اشکال انگلیسی ها این بود که بعضی جاها اصلا نمی توانستند راه پیدا کنند. گفت منظورت چیست. گفتم منظورم این است که شما اصلا بیائید از اول باما بنشینید با هم بررسی کنیم ببینیم با هم چکار می توانیم بکنیم. گفت خوب من باید بروم به دولتم بگویم. باید بروم مستقیم به نخست وزیر بگویم، چون تونیبن، که وزیر انرژی است، ممکن است به علل سیاسی تمایلی نداشته باشد. رفت پهلوی کلهان (Callaghan) که نخست وزیر انگلستان بود. کلهان روی موافق نشان داده بود، ولی گفته بود این موضوع باید کاملا محرمانه بماند، تا مقدمات کار فراهم شود. او گفته بود که باید امتحان شود که آیا ایران حاضر است به طور جدّی پی این کار برود. برای بررسی این امر هم یکی از دوستان نزدیک خود”لرد آلدینگ تون” (Lord Aldington) رامامورکرد که به ایران سفر کند و به نحوی موضوع را بررسی کند. لرد آلدینگ تون همراه دو یا سه نفرآمدند اعلیحضرت رادیدند. بامن صحبت کردند. نخستوزیر را دیدند. بالاخره متقاعد شدند که بله یک چنین حرفی مطرح است و می شود پیاش رفت. خیلی زود داستان سرگرفت و من هم البته قبلاً موضوع را به اعلیحضرت گزارش کرده بودم. یک روز حضورشان گفتم من این چنین فکری به سرم زده است. فرمودند فکر خیلی خوبی کردی و به هیچ کس نگو. اصلا صدایش را درنیاور. برو کارت را بکن.

یعنی شما قبل از اینکه با شاه صحبت کنید با مارشال صحبت کرده بودید و ایشان آمدند به ایران؟

من وقتی با والتر مارشال صحبت کردم و او رفت و با نخست وزیرش صحبت کرد، هنوز اعلیحضرت اطلاع نداشتند. ولی وقتی نشان تمایلی در انگلستان ظاهر شد و معلوم شد که نخست وزیر انگلستان می خواهد گروهی را بفرستد که در واقع یک نوع استمزاج باشد، مسئله را با اعلیحضرت درمیان گذاشتم، که اعلیحضرت هم نظر مرا تایید کردند. یک گروه درست کردیم. آنها هم یک گروه برای این کار درست کردند. ما جلسات بسیار طولانی داشتیم. روزها نشستیم با هم بحث کردیم، برای اینکه این طرح بسیار بغرنج بود و مسائل سیاسی و فنی و مالی و حقوقی فراوانی را دربرمی گرفت.

یادتان می آید چه کسانی دراین تیم ها بودند؟

بله، در گروه ما رضا نیازمند، احمد ستوده نیا، سیروس منظور، محمد حسن فرزین و حمید رفیع زاده شرکت داشتند.

یعنی هم از درون سازمان بود هم از بیرون.

هم از درون بود و هم از بیرون . از بیرون رضا نیازمند بود که به او اطمینان داشتم. در ثانی، او، به صورتی که توضیح دادم، برای سازمان انرژی اتمی کار می کرد و از نزدیک مسایل ما را می شناخت. یک نفر دیگر هم از بیرون بود، سیروس انصاری، که نه همیشه ولی گاهی که لازم می شد درجلسات ما شرکت می کرد.

قوم و خویش . . .؟

بله او برادر هوشنگ انصاری بود. سیروس انصاری آن وقت به عنوان مشاور در اختیار دولت ایران بود. دولت با او قراردادی داشت که درکارهائی که دولت ایران از لحاظ سرمایه گذاری های خارجی دارد از او کمک بگیرد. و او کمک خیلی خوبی هم بود، برای اینکه مسائل حقوقی، صنعتی و مالی را خوب می شناخت، قرارداد را خوب می توانست مذاکره بکند، گرفتاری ها را خوب می دید و خیلی زیرک بود. من از اوخواهش کردم که بیاید برای اینکه در مواردی او خیلی خوب می توانست مسایل را روی کاغذ بیاورد. گروه ما در مجموع 5 یا 6 نفر بودیم و گروه آنها هم درهمین حد بود. علاوه بر والتر مارشال، مسئولان بالا رتبه صنایع اتمی انگلستان در این گروه بودند. این جلسات را به طورمتوالی داشتیم. حالا برنامه چه بود؟ من به اینها می گفتم بیائیم اصلا یک صنعتی را به صورت مشترک از صفر ایجاد بکنیم. ما داریم از آلمان نیروگاه می خریم، از فرانسه نیروگاه می خریم، خوب می خریم. آنها هم فروشنده هستند و این برای ما که برنامه وسیعی داریم کافی نیست و رضایت بخش نیست. ولی ما دراینجا می خواهیم از اول با شما شریک بشویم. درست است که شما بیشتر تکنولوژی دارید، ولی ما هم به تدریج یاد گرفته و یاد می گیریم. برویم توی یک گود. شرط اصلیش این است که در این همکاری venture) (Joint سهم مساوی داشته باشیم. یعنی (Fifty Fifty) باشد، در تمام زمینه ها، یعنی هیچ دولتی روی آن یکی تفوق نداشته باشد. شرط دومش این بود که کارها را باید تقسیم بکنیم. هر تشکیلاتی که می خواهیم درست بکنیم که این طرح را اداره کند نصفش باید از ایران باشد و نصفش از انگلیس. اشکال کار ما این بود که تکنولوژی آنها را نداشتیم، دانش اتمی آنها را نداشتیم، آنها هم آن تکنولوژی به خصوص را نداشتند، ولی دانش اتمی و تکنولوژی های لازم را داشتند که خیلی زود تکنولوژی تازه را مهار کنند. بعد صنایع مقتدری داشتند که ما نداشتیم. مشکل آنها چه بود؟ مشکل آنها این بود که امکان مالیش را نداشتند. برای ما سرمایه گذاری دراین زمینه آسان تر بود تا انگلستان. درآن موقع انگلستان وضع مالیش خیلی خراب بود. مشکل دیگر انگلستان این بود که بازار داخلی شان خیلی محدود بود و این بازار به تنهائی یک سرمایه گذاری بزرگ را برای توسعه تکنولوژی تازه توجیه نمی کرد. این که گفتم برای ما سرمایه گذاری آسان تر از انگلستان بود به این مفهوم است که، در هرصورت، ما به علت تاخیری که داشتیم برای اجرای همان برنامه هائی که تاکنون شروع کرده بودیم به میزان زیاد باید سرمایه گذاری می کردیم و این تاوانی بود که برای عقب بودنمان باید می دادیم.

یعنی در واقع انگلیس تکنولوژی وارد این جریان می کرد، ایران امکانات مالی، و شما در این تکنولوژی شریک و سهیم می شدید.

بله. البته ما، علاوه بر سرمایه گذاری، به سهم خودمان، یک عامل مهم وارد داستان می کردیم و آن هم بازار داخلی ایران بود. این طرح یک مقدار زیادی پیش رفت. نحوه تشکیلات صنعتی و نیز زمینه فعالیت روشن شد. قرار براین شد که انگلستان و ایران هردو به طور مساوی صاحب و مشتری این صنعت جدید باشند، یعنی یک نیروگاه انگلستان بخرد و یکی ایران، بعد هم همین طور ادامه یابد. بخش های مختلف این صنعت تولیدی هم قرار شد بین انگلستان و ایران تقسیم شود.
بعد از روی کار آمدن کابینه آموزگار و شروع گرفتاری های داخلی ایران دیگر ما زیاد مایل به ادامه این طرح نبودیم. چون فضای کار کمکم عوض شده بود و اتفاقا در انگلستان هم مشکلاتی به وجود آمد که آنها هم در اثر گرفتاری های خودشان نسبت به این موضوع سرد شدند. درهرصورت اولویت این امر در دو کشور از بین رفت. با هم توافق کردیم که فعلا دست نگهداریم تا ببینیم بعد چه می شود، که بعد هم موضوع منتفی شد.

من درست نفهمیدم چرا این انجام نشد. آیا وضع سیاسی ایران مشکل شد؟

وضع سیاسی ایران مشکل شد. وضع مالی مملکت هم به خوبی گذشته نبود. ابرهای تیره ای در افق پدیدار می شد. آن وقت من آن اطمینان و دلگرمی که قبلاً داشتم دیگر نداشتم. انگلیسی ها هم این را حس می کردند. انگلستان هم گرفتار بود. دولت کلهان هر روز ضعیفتر میشد. موضوع تغییر تکنولوژی درانگلستان با مقاومت شدید منابع مختلف، و حتی تا حدی هم صاحبان صنایع، روبرو شد و انگلیسی ها هم متوجه شدند که این امر به این آسانی و با این سرعت عملی نیست. بنابراین دوطرف توافق کردیم که فعلا طرح مسکوت بماند تا بعد در شرایط بهتری شاید بتوان آنرا دوباره زنده کرد. باید تصریح کنم که اختلافی پیش نیامد که منجر به مسکوت گذاشتن طرح بشود. منتهی جوّ سیاسی درهر دو کشور به سرعت خراب می شد و دیگر آن اطمینان قبلی نسبت به آینده وجود نداشت. دراین شرایط اخذ هر تصمیمی تقریبا غیر ممکن بود. مخصوصاً اینکه مسئله مورد نظر آینده هر دوکشور را در زمینه انرژی برای ده ها سال تحت تأثیر شدید قرار می داد.

ولی کی ابتدا این مسئله را پیش آورد، پیشنهاد کرد که یک خرده کوتاه بیائید؟

هیچ کدام. در ابتدا به علّت اینکه اولویت قبلی وجود نداشت تناوب جلسات کم شد و کمتر دور هم می نشستیم. ما که گرفتاری هایمان معلوم بود. انگلیسی ها هم به علل مختلف بر سرطرح عوض کردن تکنولوژی خودشان گرفتار شدند. تونی بن وزیر انرژی انگلستان هم عامل ترمزکننده ای بود چون در ابتدا از این داستان کنار گذاشته شده بود، و بعد هم او نظرات خاصی داشت که درآن موارد از حمایت نخست وزیر انگلستان برخوردار نبود. خلاصه انگلیسی ها با هم کشمکش داشتند و این طرح تا حدی تحت تأثیر این وضع رها شد.

شما اشاره ای به کشورهای عربی کردید. آیا رابطه شما با کشورهای غربی، بویژه آمریکا، در رابطه ایران با کشورهای عربی تاثیر می گذاشت؟

درطول مدّتی که ما با آمریکائی ها مذاکره می کردیم، بعضی کشورهائی که آنها هم مسئله موافقت نامه دوجانبه با آمریکا را در پیش داشتند و یا برای آینده پیش بینی می کردند به سراغ ما می آمدند و مذاکراتی انجام می دادیم. آنها می خواستند بدانند که مذاکرات ما با آمریکائی ها چقدر پیشرفت کرده و به کجا رسیده است و از طرفی هم اغلب پشتیبانی خود را نسبت به موضع ما اعلام می کردند و ما را در ایستادگی در مقابل آمریکا تشویق می کردند. از جمله این کشورها می توان از یوگسلاوی نام برد که درآن زمان طرح ساختن نیروگاه های اتمی در دست داشت و برای خرید نیروگاه با آمریکا مشغول مذاکره بود. از سوی دیگر برنامه ایران کم کم اجرا می شد و قیافه جدّی به خود گرفته بود و به تدریج اعتبار بین المللی پیدا می کرِد. در واقع در آن زمان ایران به صورت یک کشور نسبتاً پیشرو در زمینه انرژی اتمی در بین کشورهای گیرنده تکنولوژی درآمده بود. این امر خود گروهی از کشورها را متوجه ما می کرد. از جمله چین، پاکستان، ترکیه و بعضی کشورهای عربی.

کشورهای عربی درجوار آژانس بین المللی انرژی اتمی (International Atomic Energy Agency) یک گروه تشکیل داده بودند که مسائل انرژی اتمی را تعقیب کند و گزارش هائی برای کشورهای عربی تهیه کند. این گروه در کنفرانس عمومی آژانس، که سالی یک بار جلسه تشکیل می داد، فعالیت زیادی داشت. وقتی من برای اجلاس کنفرانس عمومی آژانس بین المللی انرژی اتمی یا برای جلسات شورای حکام (board of governors) آژانس به وین می رفتم اغلب با این گروه جلساتی داشتیم. آنها به من می گفتند که ایران در امر انرژی اتمی جلو افتاده است و در این زمینه برنامه های وسیعی دارد و تجربیاتی اندوخته است و خوبست این تجربیات را در اختیار کشورهای دیگر مخصوصا کشورهای عربی قرار دهد، و حاضر بودند دراین زمینه همکاری وسیعی با ایران داشته باشند، و رهبری ایران را قبول داشتند. خیلی از آنها از من دعوت کردند که به کشورشان سفر کنم و دراین بازدید زمینه همکاری را ایجاد کنم.

کدام کشورها؟

عربستان سعودی، مصر، مراکش و بعضی کشورهای خلیج فارس. در هرصورت، باید بگویم که هربار در مورد کشورهای عربی با اعلیحضرت صحبت کردم، استقبال نکردند و علاقه ای نشان ندادند. و هردفعه هم که از من برای سفر به آن کشورها دعوت می کردند و به اعلیحضرت عرض می کردم، می فرمودند حالا وقتش نیست یا اصلا لازم نیست. بدین ترتیب همکاری ایران باکشورهای عربی مطرح نبود. ولی من خودم با آنها در وین تماس های دوستانه داشتم و آنها را تا حدّ لازم در جریان پیشرفت کارهایمان قرار می دادم. در مورد سیاست اعلیحضرت درمورد همکاری با اعراب لازم است اضافه کنم که مسائل خاورمیانه و مخصوصا روابط ایران با اعراب درآن زمان به اندازه ای پیچیده و درهم بود که اعلیحضرت از این که اتم هم وارد آن مسایل بغرنج بشود بیم داشتند و نمی خواستند که ما هم گرفتار مسایل سیاسی منطقه بشویم. ولی درایجاد رابطه با کشورهای دیگر ایرادی نداشتند و تایید می کردند. مثلا ما با برزیل، که درآن موقع برنامه مفصلی را شروع کرده بود، خیلی روابط نزدیک داشتیم و من دوبار با همکارانم به این کشور رفتیم و با برنامه آنها از نزدیک آشنا شدیم. تعقیب برنامه برزیل برای ما به دلائلی که ذکر آن از حد این مصاحبه خارج است اهمیّت زیاد داشت. به علاوه ما آن روزها عقب اورانیوم می گشتیم و قرائنی وجود داشت که برزیل منابع اورانیوم دارد. با کشورهائی مانند آرژانتین و مکزیک تماس هائی داشتیم.

آسیای شرقی چه؟

با کشورهای آسیای جنوب شرقی ارتباطی نداشتیم ولی با چین داشتیم که به آن خواهیم رسید.

ایران و پاکستان

پاکستان چه؟

پاکستان خیلی زیاد. یکی از دلائلی که با پاکستان زیاد رابطه داشتیم این بود که پاکستان جزء آر. سی. دی. (R. C. D.)بود. در این سازمان ایران و پاکستان و ترکیه عضو بودند. مطالب مختلفی در آر.سی. دی . مطرح بود که یکی مسئله انرژی اتمی بود. سالی یکبار اجلاسی داشتیم با شرکت مسئولان اتمی سه کشور. هرسال ما در یکی از کشورها جلسه دو سه روزه داشتیم، یا در ترکیه یا در ایران یا درپاکستان. دراین جلسات از برنامه های کشورها آگاهی پیدا می کردیم و زمینه هائی هم برای همکاری و مخصوصا تبادل اطلاعات درست کرده بودیم. بنابراین خیلی به هم نزدیک شده بودیم، بدون اینکه این نزدیکی به یک همکاری در داخل چهارچوب معینی تبدیل شود. آن وقت کمیسیون انرژی اتمی پاکستان رئیسی داشت به نام “منیر احمدخان”، که مرد بسیار دانا و فعالی بود. منیر احمد خان را ذوالفقارعلی بوتو نخست وزیر پاکستان بر سر کار گذاشته بود. او با بوتو خیلی نزدیک بود و خیلی هم قدرت داشت. وظیفه او از اوّل با وظیفه من فرق داشت. یعنی به احتمال قوی به او از اول گفته بودند که ساختن سلاح اتمی هم در برنامه کار او هست، یا می تواند باشد، یا این که در هرصورت آن را نفی نکرده بودند.

آیا خود او این مطلب را گفت؟

او نگفت که از اوّل به او گفته بودند، ولی در صحبت هائی که با هم داشتیم به طور ضمنی می گفت که باید به تکنولوژی های مربوط دست یافت. مسیر برنامه های آنها هم نشان می داد که پی این داستان هستند. من با منیر احمدخان سالی چند بار مذاکره مفصل داشتم و هر بار به این مطلب برمی گشت که پاکستان و ایران هردو باید همه نوع تکنولوژی اتمی را مهار کنند (یعنی تکنولوژی نظامی را کنار نگذارند) و از ما می خواست که با هم همکاری داشته باشیم. او هم می خواست با ایران همکاری های وسیع اتمی داشته باشد و هم از ایران می خواست یک سری برنامه های تحقیقاتی پُرهزینه را شروع کند برای توسعه تکنولوژی های مختلف که احیانا درصنایع نظامی مصرف داشتند. من با او روابط نزدیکی برقرار کردم و در را باز گذاشته بودم که او حرف هایش را بزند. در واقع هردو ما باهم همدرد بودیم، ولی نوع وظایفمان باهم تفاوت داشت. ما هردو معتقد بودیم که ما شرقی ها بالاخره باید حساب کار خودمان را بکنیم و با هم باشیم. غربی ها چرا به ما زور می گویند. بنابراین اطمینانش را جلب کرده بودم و حرف هایش را می آمد می زد. ما با پاکستان خیلی روابط نزدیکی داشتیم. چندین دفعه من رفتم پاکستان. چندین دفعه او آمد ایران. علاوه براین، مرتب در مجامع بین المللی او را می دیدم. خیلی خوب می دانستم که چکار دارند می کنند.

در اینجا لازم است بگویم که ما همیشه نگران برنامه های اتمی کشورهای مجاور و نزدیک بودیم و سعی می کردیم درمورد این برنامه ها اطلاع کافی داشته باشیم. مسئله پاکستان بویژه مسئله حساسی بود. پاکستان هم کشور بزرگی بود، هم همسایه ما بود، و هم کشوری مسلمان بود. علاوه بر اینها ما با پاکستان ریشه ها و علایق فرهنگی مشترک داشتیم. بنابراین پاکستانی ها خیلی از ایران توقع داشتند و این را هم به وضوح می گفتند. من درمورد پاکستان بارها با اعلیحضرت گفتگو داشتم. پاکستانی ها ایران را متحد طبیعی خود می دانستند. میل داشتند در زمینه اتم، که برای آنها مسئله اساسی بود، با ایران روابط نزدیک و طرح های مشترک داشته باشند. از سوی دیگر، روابط ایران با هند، که همیشه با پاکستان مناقشات سیاسی و نظامی داشت، از اهمیت و اولویت خاصی برخوردار بود، که ذکر دلایل آن از حیطه این مصاحبه خارج است و علاوه براین به اتم مربوط نمی شود. اعلیحضرت حاضر نبودند موازنه سیاسی که در روابط ایران با پاکستان و هند ایجاد شده بود به مخاطره بیفتد. از سوی دیگر پاکستان از ثبات سیاسی لازم برخوردار نبود. شکی نیست که هرنوع همکاری اتمی بین ایران و پاکستان در هندوستان عکس العمل شدید ایجاد می کرد و به مناسبات دوستانه ایران با هند لطمه می زد. بنابراین درآن موقع امکان هیچ نوع همکاری نزدیک بین ایران و پاکستان درزمینه اتم وجود نداشت و ما مجبور بودیم درحدّ روابط دوستانه و مبتنی برحسن تفاهم با پاکستان قناعت کنیم. ما با پاکستان هیچ نوع همکاری ملموسی نداشتیم.

ایران و عراق
کشور مجاور دیگر عراق بود که با آنها اصلا به علل سیاسی رابطه ای نداشتیم، ولی دراین مورد به طریق دیگری عمل کردیم. من از فرانسوی ها خواسته بودم که باید اطلاعات مربوط به همکاری آنها با عراق را در اختیار ما بگذارند و از سفیر فرانسه هم خواسته بودم که این موضوع را در وزارت خارجه فرانسه به طور رسمی منعکس کند و مواظب باشد که اطلاعات به موقع به دست ما برسد. او دراین زمینه نقش مثبتی بازی کرد و به دولت خود فهماند که این مسئله خیلی جدی است و باید بگویم که فرانسوی ها روی هم رفته دراین زمینه به انتظارات ما پاسخ دادند. بنابراین عراق و پاکستان، که دو تا همسایه ما بودند که در این زمینه فعالیت داشتند، نسبت به برنامه هاشان اطلاعات کافی داشتم.

ایران و هند

و اما هندوستان. هند البته یک طرف بسیار خوبی می توانست برای ما باشد. برای اینکه هند در زمینه انرژی اتمی خیلی کار کرده بود، خیلی پیشرفت کرده بود، خیلی آدم تربیت کرده بود، و خیلی تاسیسات درست کرده بود، بدون این که نتیجه زیادی در زمینه تولید انرژی گرفته باشد. یعنی تکنولوژی خیلی زیاد، دانش خیلی زیاد، ولی نتیجه نهائی بسیار کم. درهرصورت ما می توانستیم از تجربه آنها، از دانش آنها و تخصصشان استفاده بکنیم، هم برای بررسی های تکنولوژیک و هم برای تربیت متخصص. مخصوصاً هندمی توانست خیلی کارشناس برای ما تربیت کند، که عده ای هم به هند برای کارآموزی فرستادیم.

کارآموز فرستادید آنجا تربیت بشوند؟

بله، کارآموز درسطح بالا، که درمراکز تحقیقاتیشان تربیت بشوند. ما با هندوستان رابطه نزدیکی داشتیم و من با رئیس کمیسیون انرژی اتمیشان، که درهند خیلی آدم پُرقدرتی بود و مستقیم هم زیرنظر نخست وزیر هند بود، رابطه خیلی زیاد داشتم. چندین بار به هند سفر کردم و او هم به ایران می آمد. دربعضی از سفرهایم به هند با ایندیرا گاندی ملاقات داشتم.

رابطه با هندی ها برای شما با پاکستانی ها اشکال ایجاد نمی کرد؟ یعنی پاکستانی ها می دانستند که شما با هندی ها و هندی ها هم می دانستند شما با پاکستانی ها رابطه دارید، ولی هردو با شما در ارتباط بودند؟

بله، هردو خیلی خوب می دانستند که ما با دیگری روابط نزدیک داریم و این امر را قبول داشتند. چون هیچ کدام درموضعی نبودند که بتوانند دیگری را حذف کنند.

ایران و ژاپن

ژاپن هم برای ما اهمیت داشت و با آنها مذاکرات زیادی داشتیم. آنها مرا به ژاپن دعوت کردند و من با هیاتی از همکارانم به ژاپن رفتیم و از تاسیسات مهم آن کشور بازدید کردیم و با دولت و صنایع ژاپن مذاکراتی داشتیم. ولی ژاپن هیچ وقت درموقعیتی نبود که بتواند به ما نیروگاه یا تاسیسات دیگر اتمی بدهد. خودشان هم می دانستند. ولی آنها می خواستند یک جای پائی در برنامه داشته باشند. بنابراین ما می رفتیم، ژاپنی ها می آمدند، صحبت می کردیم، بدون اینکه لزوما به داد و ستد ملموسی تبدیل شود. البته یک جا به نتیجه رسید که در آن زمینه ژاپنی ها خیلی جلو بودند. ما یک برنامه مهم در زمینه شیرین کردن آب دریا داشتیم که در بوشهر انجام می شد. مقدمتا باید بگویم که در نیروگاه های اتمی درحدود یک سوم انرژی تولید شده به برق تبدیل می شود و دو سوم آن به صورت انرژی حرارتی به دور ریخته می شود. ما برنامه ای تهیه کرده بودیم که از این انرژی که هدر می رفت برای شیرین کردن آب دریا استفاده کنیم، که این کار برای اولین بار در دنیا انجام می شد. برای این کارمقداری مطالعه انجام گرفت و معلوم شد که، با تغییر کمی در توربین بخار نیروگاه، عملی است. طرح را شرکت سازنده نیروگاه بوشهر K.W.U که درواقع زیمنس باشد، تهیه کرد و ما ساختن تجهیزات شیرین کننده آب را به مناقصه بین المللی گذاشتیم. دراین مناقصه آلمانی ها، انگلیسی ها، فرانسوی ها و ژاپنی ها شرکت کردند. ولی ژاپنی ها هم تکنیک بهتری داشتند و هم قیمتشان بهتر بود و هم در مجموع تجربه و سابقه بیشتری داشتند. بالاخره ژاپنی ها مناقصه را بردند. این کارخانه آب شیرین کن قرار بود روزی دویست هزار مترمکعب آب شیرین تولید کند. این آب قرار بود درشبه جزیره بوشهر و حتی خارج از آن برای مصارف شهری و صنعتی و حتی کشاورزی به کار گرفته شود. ما به همه دستگاه های دولتی مربوط گفته بودیم که پس از تکمیل نیروگاه و تجهیزات آب شیرین کن می توانیم آب و برق فراوان در اختیار آنها قرار دهیم و آنها می توانند برنامه های آینده خود را با توجه به این امر آماده کنند. بعداز مذاکره و امضاء قرارداد، طرح ساختن آب شیرین کن ها شروع شد و به خوبی پیش می رفت.

ایران و چین
کشور مهم دیگری که با آن رابطه داشتیم چین بود. از همان ابتدا چینی ها خیلی با ما گرم گرفتند و به سراغ ما می آمدند تا بالاخره رسماً از ما دعوت کردند که برویم چین. قبول کردیم. من همراه یک گروه از همکارانم به چین رفتیم. از رضا نیازمند هم دعوت کردم که همراه ما بیاید. پذیرائی چینی ها بسیار مفصل و گرم و صمیمانه بود و درآنجا مذاکراتی که بیشتر درباره روابط بین ایران و چین بود انجام دادیم.

درچین شما با چه کسانی ملاقات کردید؟

با مقامات مختلف، از جمله با معاون دبیرکل حزب کمونیست هویاو بانگ (Hu Yao Bang) که ضیافت شامی هم برای ما ترتیب داد و خیلی برجنبه دوستانه روابط ایران و چین تأکید کرد. او چند سال بعد دبیرکل حزب کمونیست شد.

درچه سالی است؟

دراوائل سال 1977. با مسئولان بلند پایه چین، مخصوصا با مسئول انرژی اتمی شان، ملاقات داشتیم. برنامه بازدید از شهرهای مختلف هم جنبه فنی داشت و هم توریستی. دراین بازدیدها بعضی از آزمایشگاه ها و مراکز تحقیقاتی و تاسیسات اتمی آنها را دیدیم. تشکیلات انرژی اتمی چین یک مسئول داشت که کار انرژی اتمی را می کرد، و یک مسئول دیگر هم بود، مثل سایه او، که از سوی حزب بود و به وضوح معلوم بود که کار ما دست او است. یعنی طرف ما اوست. او همه جا با ما همراه بود. یک دانشمند اتمی هم که معلوم بود متخصص ارشد آنهاست با ما همراه بود. او تحصیلات خود را در فرانسه انجام داده بود و شاگرد “ژولیوکوری” دانشمند معروف فرانسوی در زمینه اتم بود. او به زبان فرانسه با ما صحبت می کرد و عجیب اینکه خیلی زود معلوم شد که با دستگاه متبوعش همخوانی ندارد. بدین ترتیب که وقتی ازمرکزی بازدید می کردیم او یواشکی مرا می کشید کنار و به فرانسه، پچ پچ، درگوشم می گفت آنچه که به شما توضیح دادند درست نیست و آن طور نیست و این طور است و از آنها انتقاد می کرد.

در این سفر یک ترن مخصوص دراختیار ما گذاشته بودند که گاهی با آن از شهری به شهر دیگر می رفتیم. گاهی هم با هواپیما می رفتیم. تعداد نسبتا چشمگیری از چینی ها با ما همراه بودند، به عنوان مترجم، مهماندار، عضو تشکیلات انرژی اتمی. متخصص از همه نوع بین آنها بود. یک شب درترن مسئول حزبی تشکیلات انرژی اتمی، که مسلما حیطه مسئولیتش وسیع تر از انرژی اتمی بود، به من گفت که می خواهد خصوصی با من صحبت کند و یک مترجم فارسی با خود داشت. ما به یک قسمت از قطار رفتیم و به صحبت نشستیم. اگر اشتباه نکنم، از همکاران من سیروس منظور هم در این مذاکرات بود. او راجع به روابط ایران و چین می گفت که ما باید با هم کنار بیائیم. مطلب به نظر من جالب آمد و سوال کردم چرا، خیلی خوب، ما دوست هستیم، ملت چین یک ملت بزرگ است، همه اینها درست، ولی چرا روابط با ایران این همه برای چین اهمیّت دارد؟ او یک تصویری به من داد که خیلی جالب بود. گفت ایران و چین، برای اینکه انتخاب دیگری وجود ندارد. می گفت که درسمت غرب، پیمان اتلانتیک تا مرز ایران را شامل می شود. و این پیمان جبهه غربی شوروی را که دشمن اصلی چین است می پوشاند. در سمت شمال، که قسمت اعظم مرز چین با شوروی است، چینی ها می توانند شوروی را مهار کنند. درجنوب آسیا ما با هند گرفتاری سیاسی داریم. بین چین و پیمان اتلانتیک پاکستان و افغانستان و ایران وجود دارند. افغانستان که وضع نا ثابتی دارد و قابل اتکاء نیست. می ماند پاکستان و ایران. پاکستان هم به علت عدم ثبات سیاسی و تشنج های داخلی درآن موقعیتی نیست که بتوان روی آن حساب کرد. ما با پاکستان می رویم و می آئیم و ارتباط زیاد داریم، ولی پاکستان برای ما کمکی نیست و قدرتی هم درآنجا نخواهد بود. ایران در مرز شوروی بین شرق و غرب مهره ای اساسی در مهارکردن شوروی می باشد. تنها مملکتی که سر بزنگاه نشسته و قدرتی است و می تواند قدرت بزرگتری هم بشود ایران است. علاوه براین، می گفت ما اگر این دریچه ایران را بتوانیم برای چین نگهداریم، ایران می تواند دریچه خوبی برای ما با دنیای غرب باشد. اگر ایران با ما نباشد، به کلی از سوی غرب قفل هستیم. گفت به این علت ما حاضریم با ایران هرجور که بخواهد کنار بیائیم. او از من خواست که این موضوع را به اعلیحضرت و دولت ایران بگویم.
این مذاکره شاید حدود 4 ساعت طول کشید و درمورد مسائل بین المللی خیلی بحث کردیم. درآن زمان چین گرفتاری های سیاسی زیاد داشت و مخصوصا با همسایگان اصلی خود، یعنی شوروی و هند، نزاع داشت، و ایران در غرب آسیا به صورت قدرتی درمی آمد، بنابراین آنها خیلی روی ایران حساب می کردند.

مذاکرات شما قبل از رفتن شاهدخت اشرف به چین بود یا بعداز آن؟

حتما بعدش بوده. چون والاحضرت اشرف یکی از اولین کسانی بودند که از ایران به چین رفتند. درمراجعت، من همه را با اعلیحضرت صحبت کردم. ایشان نظر چینی ها را تایید کردند، ولی نگفتند که موضع ایران چیست. بعد از مراجعت ما به تهران سفیرچین خواست بیاید مرا ببیند. آمد. تشکر کردم از پذیرائیشان، که خیلی خوب بود. گفت به من ماموریت داده اند که بیایم یک مسئله ای را با شما مطرح کنم. گفت دولت چین تصمیم گرفته که برای تامین نیازهای انرژی خود نیروگاه اتمی بسازد و چون ما خودمان تکنولوژی لازم را نداریم، باید از همان هائی که شما خریدید ما هم بخریم. هیچ چاره ای نداریم. ولی ما نمی دانیم که اصلا چکار باید بکنیم. تقاضای دولت چین این است که شما به ما کمک کنید راه و چاه را پیدا بکنیم.

چینی ها که در زمینه بمب اتم پیشرفت هائی داشتند؟

چینی ها تکنولوژی ساختن سلاح های اتمی را به دست آورده بودند.

خودشان نمی توانستند نیروگاه درست کنند، با وجودی که بمب می توانستند بسازند؟

نه، برای اینکه این دو مقوله از هم جدا هستند. ساختن سلاح های اتمی صرفا به ایجاد تکنولوژی لازم مربوط می شود. ایجاد این تکنولوژی علاوه بر داشتن پتانسیل علمی و فنی لازم مستلزم دوعامل دیگر است. یکی وجود بودجه کافی و دیگری قدرت سازماندهی و مدیریت. معمولا در یک کشور بزرگ آرتش هم اعتبارات کافی در اختیار دارد و هم قدرت سازماندهی و مدیریت. بنابراین یک کشور مثل چین می تواند با استفاده کامل از پتانسیل علمی و فنی کشور پی تکنولوژی سلاح های اتمی برود و بعد از چند سال موفق شود. به علاوه فراموش نکنیم که در ابتدای کار شوروی دراین زمینه خیلی به چین کمک کرد. بدون این کمک ها مسلما دستیابی چین به سلاح اتمی چندین سال دیرتر عملی می شد. اصولا درصنایع نظامی اولویت اصلی در امر دست یابی به سلاح یا تجهیزات متمرکز می شود و ریزه کاری های مربوط به راندمان و بازده اقتصادی و مقبولیت اجتماعی و مسایل محیط زیستی و غیره در مرحله اوّل وزن بسیار کمی دارند. حال اینکه استفاده از اتم برای تولید برق، جنبه های مختلفی را در برمی گیرد، که تکنولوژی یکی از آن ها است. همان طور که دیدیم، یک برنامه انرژی اتمی مسایل بغرنج سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، حقوقی، محیط زیستی، ایمنی، هماهنگی با سیاست های انرژی و استراتژی های علمی و فنی یک کشور را دربرمی گیرد، که حلّ آنها ساده نیست. این عوامل اغلب باهم از لحاظ تاثیر در یک برنامه متضاد هستند. مثلا تامین ضوابط محیط زیستی و ایمنی یک نیروگاه اتمی در جهت عکس بازدهی اقتصادی تأثیر می گذارد. فقط با مطالعات عمیق بهینه سازی است (optimization) است که می توان به راه حل معقولی دست یافت. این تفاوت بین یک برنامه نظامی و یک برنامه انرژی اتمی تفاوت بزرگی است که اغلب از نظر دور می شود. چینی ها به تکنولوژی مربوط به ساختن سلاح اتمی دست یافته بودند، ولی شروع یک برنامه انرژی اتمی برای آنها بسیار مشکل بود و نمی دانستند از کجا و به چه نحوی باید شروع کنند. آنها دراین زمینه هیچ نوع تجربه ای نداشتند.

به سفیر چین گفتم خیلی خوب، ما حرفی نداریم، به شما کمک می کنیم، منتهی چه کمکی می خواهید؟ گفت باید بروم و بپرسم. بعد رفت و چند روز دیگر آمد، گفت ما می خواهیم که شما متن قراردادتان با فرانسه را به ما بدهید. گفتم ما یک همچین کاری نمی توانیم بکنیم. ممکن نیست. من نه تنها آن را به شما نمی توانم بدهم، بلکه به هیچ کشور دیگر هم نمی توانم بدهم. گفت چینی ها خیلی امیدوار هستند که این قرارداد را مطالعه کنند و بعد بیائیم با شما صحبت کنیم. گفتم من آن را نمی توانم بدهم، ولی شما بیائید از ما بپرسید که چکار کرده ایم. برایتان خواهم گفت. بعد رفتند و آمدند و گفتند خیلی خوب، اگر ما خواستیم برویم از فرانسه یا آلمان نیروگاه اتمی بخریم، شما حاضرید که به ما کمک کنید؟ گفتم بله، هروقت خواستید ما حاضریم که درحدی که می توانیم به شما نظر بدهیم. بعد دیگر این همکاری به جائی نرسید.

به دلیل اینکه خورد به انقلاب؟

بله. اتفاقاً داستان چین جالب بود برای اینکه آنها نیازهائی در زمینه شناخت تکنولوژی غربی و سازندگان نیروگاه در غرب داشتند که ما می توانستیم آنها را راهنمائی کنیم. البته با چین همکاری های فنی و تحقیقاتی نیز داشتیم. از جمله ما یک دستگاه ساخته بودیم که در مواقع زلزله می توانست افرادی را که زیر ساختمان های خراب شده گیرکرده اند پیدا کند. وقتی درچین زلزله بزرگی آمد، متخصص با دستگاه فرستادیم و خیلی بهشان کمک کردیم.

ایران و شوروی

کشور دیگری که مهم بود شوروی بود، ولی ما اصلا برنامه ای با آنها درنظر نگرفته بودیم، تا یک روز سفیر شوروی آمد، مرا دید و گفت شما چرا نمی آئید شوروی. گفتم من باید دلیلی داشته باشم که بروم به شوروی. گفت تو همه جا می روی، چرا به شوروی نمی آئی. من گفتم که به من مربوط نیست، تو برو به اعلیحضرت بگو، هرچه فرمودند می کنم. منظورم از این حرف این بود که وقتی سفیر شوروی دراین زمینه با اعلیحضرت صحبت می کند، حتما پاسخی خواهد شنید. و این مهم بود که او مستقیما پاسخ اعلیحضرت را بشنود و به دولتش اطلاع بدهد. رفت به اعلیحضرت گفت. اعلیحضرت مرا صدا کردند، فرمودند تو چرا نمی روی شوروی. گفتم من کاری ندارم که بروم شوروی. فرمودند، خوب حالا ضرر ندارد، به تو فشار می آورند، برو. گفتم چشم، ولی اجازه بفرمائید که من با سفیرشان شرط بگذارم. گفتند شرط چه می خواهی بگذاری. گفتم شرط می خواهم بگذارم که آن چیزهائی را که من می خواهم، به ما نشان بدهند، و نه آن چیزهائی را که آنها می خواهند. فرمودند خیلی خوب. برو با او شرط بگذار. بعد سفیر شوروی را دیدم و گفتم برای بازدید از شوروی آمادگی دارم، ولی شرطش این است که برنامه سفر را باید قبلا تهیه بکنید، به من بدهید، من وقتی که برنامه سفر را دیدم، می آیم. آن هم ترتیبش این است که من یک فهرست از جاهائی که می خواهم ببینم به شما می دهم، و من باید این جاها را ببینم. چون عازم مسکو بود، بعد از سفرش به مسکو آمد و گفت موافقیم.

این برنامه بالاخره راه افتاد. ما یک هیئتی درست کردیم و آماده شدیم که برویم شوروی. حالا از ده روز قبل از موعد سفر، سفیر شوروی می گفت این برنامه امشب می رسد، فردا می رسد. بالاخره من عصبانی شدم و گفتم من نمی آیم تا برنامه نباشد. بالاخره سفیر آمد و گفت من قول می دهم وقتی که به فرودگاه مسکو رسیدید، آنجا برنامه را به شما بدهند. در فرودگاه مسکو، ضمن پذیرائی مفصل، برنامه را به ما دادند. برنامه را نگاه کردم دیدم همه چیز را قاطی کرده اند. مخصوصا یک نیرنگ زده بودند، و آن این بود که علاوه برجاهائی که مورد نظر من بود، چندین بازدید دیگر هم گذاشته بودند، که درآن کشور پهناور از این همه نقاط بازدیدکردن بسیار مشکل بود. بالاخره برنامه شروع شد و با عجله و با سرعتی زیاد از تاسیسات و مراکز تحقیقاتی مختلف بازدید کردیم، ولی خیلی زود احساس کردیم که خستگی وکمبود خواب و ناراحتی های ناشی از بی موقع و مخصوصا بد غذا خوردن ما را از پا در می آورد. اوّل با ترن رفتیم به لنینگراد و به مسکو برگشتیم و بعد با ترن رفتیم به “اوکراین” و به مسکو برگشتیم.

یعنی شما از مسکو با ترن رفتید به لینگراد. بعد با ترن به اوکراین؟

بله و این خود خیلی خسته کننده بود. در شوروی، اگر با ترن سفرکنید یا با هواپیما، باید همیشه به مسکو برگردید و بعد به جای دیگری بروید و این خود بسیار ناراحت کننده بود. بعد از سه چهار روز چند نفر از همکارانم احساس خستگی شدید و ناراحتی معده کردند. بدین ترتیب نمی توانستیم از بازدیدها درست استفاده کنیم. یکبار که به مسکو برگشتیم وزیربازرگانی شوروی یک ضیافت ناهار ترتیب داده بود. او کمی موهایش سفید بود. آن وقت من جوانتر بودم و موی سفید نداشتم. او بلند شد نطق کرد. بعد من بلند شدم، گفتم که من فقط می خواهم به شما بگویم آقای وزیر چرا موی شما سفید شده و موی من سفید نشده. گفت چرا؟ گفتم برای اینکه این زندگی که شما برای من این چندروزه درست کرده اید، شما هم حتما همین زندگی را دارید، و جای تعجب نیست که موی سر شما سفید شده است. این چه زندگی است برای ما درست کرده اید؟ این طرز بازدید نیست. این قدر خسته و درمانده می شویم که از بازدید چیزی درک نمی کنیم. گفت مگر چطور شده. برنامه را بیاورید ببینیم چرا این جوری شده. گفتم من دیگر به این بازدیدها نمی روم و خواهش می کنم ما را از بقیه برنامه معذور بدارید. اردلان سفیر ایران هم همانجا بود. به اردلان گفتم من الان خواهش می کنم ترتیب برگشت ما را بدهید. تا عصر امشب ما برمی گردیم. بالاخره آن آقای وزیر معذرت خواست و گفت برنامه را عوض می کنیم. همین کار را هم کرد و مقداری از بازدیدهای کم اهمیت را که مورد نظر ما نبود حذف کرد، و شد یک برنامه نسبتا معقول. بعد به برنامه ادامه دادیم و خیلی استفاده کردیم و روی هم رفته خوش گذشت.

در شوروی من هیچ مذاکره ای در زمینه همکاری های اتمی نکردم. به بازدید محدودش کردم. جز در یک مورد که آن هم به نتیجه نرسید. موضوع آن هم این بود که ما یک برنامه برای اکتشاف اورانیوم داشتیم که سطح ایران را با هواپیما و هلی کوپتر پرواز کنیم. این هواپیماها دستگاه هائی داشتند که تغییرات مغناطیسی و تشعشع را در سطح زمین اندازه گیری می کردند و از روی آن ما به آنچه در زیرزمین است پی می بردیم. در این پروازها خطر این بود که اگر خلبانان نزدیک مرز بروند، نتوانند مرز را تشخیص بدهند و بروند آنور مرز. ما به روس ها گفته بودیم که این پروازها جنبه نظامی ندارند، و اگر هواپیمائی از مرز گذشت آنها نباید شدّت عمل به خرج بدهند. آنها می گفتند به ما مربوط نیست، ما هرکس بیاید می زنیم و تعهدی نمی توانیم بدهیم. این را ما آنجا به مذاکره گذاشتیم و گفتیم همکاری را از اینجا شروع کنیم. این یکی را بیائید حل کنید. اگر توانستیم حلش کنیم، آن وقت به بقیه اش می رسیم. خوب شما به ما گرانتی نمی دهید. ما می خواهیم توی مملکت خودمان به پریم، ولی خلبان ممکن است زیادی برود. آنها گفتند ما یک دستور کلی به نظامیان داده ایم و دیگر نمی توانیم بگوئیم این هست، آن نیست. گفتیم پس اگر می خواهید نشان بدهید که با ایرانی ها همکاری می کنید، بیائید یک کار دیگر بکنید. 15 کیلومتر ما از آن ور می گذاریم کنار، نمی پریم، ولی این 15 کیلومتر روی حدود 1000کیلومتر که با شما مرز مشترک داریم سطح وسیعی را تشکیل می دهد که حیف است اطلاع در باره این سطح وسیع از دست برود. شما بیائید 15 کیلومتر هم از آنور مرز، یعنی درداخل شوروی، بگذارید که با 15 کیلومتر این ور مرز می شود یک نوار به عرض 30 کیلومتر. دراین نوار 30 کیلومتری همین برنامه را اجرا بکنیم، ولی با همکاری شما، و بعد اطلاعات را هردو طرف مورد استفاده قرار بدهند. ولی این پیشنهاد را هم قبول نکردند و مذاکرات درهمین جا خاتمه یافت.
برای آگاهی نسبت به نحوه عمل روس ها بد نیست یکی از صحنه های بازدید را تشریح کنم. روس ها در قزاقستان، در شمال شرقی دریای خزر، یک نیروگاه نمونه از نوع “fast breeder reactor” ساخته بودند که جنبه تجربی داشت و به اصطلاح “prototype” بود. در آن زمان فرانسوی ها و با مقداری فاصله روس ها پیشرو این تکنولوژی بودند، که امیدهای زیادی برای آینده در برداشت. من بازدید ازاین نیروگاه را هم تقاضا کرده بودم و در برنامه گنجانیده شده بود. وقتی به آنجا رفتیم و از نیروگاه بازدید کردیم، توضیحات زیادی در زمینه نیروگاه به ما دادند و رئیس آن نیروگاه هم، که یک متخصص روسی بود، با ما بود، ولی توضیحات را مسئولان دیگر نیروگاه می دادند. به تدریج بر من و همکارانم روشن شد که توضیحاتی که می دهند درخیلی موارد صحیح نیست و گمراه کننده است. ما در چند مورد موضوع را به آنها تذکر دادیم و گفتیم که این مشخصاتی که شما می گوئید با حساب هائی که ما می کنیم جور در نمی آید. بالاخره در مقابل اعتراضات ما رئیس نیروگاه مجبور به مداخله شد. او سراسیمه به یک کابین تلفن که در همان سالن بود رفت و مدّتی درآن کابین صحبت می کرد. وقتی برگشت با حالتی عصبانی به همکاران خود اعتراض کرد که شما کار خود را بلد نیستید و اطلاعات درستی ارائه نکردید و حالا من خودم توضیحات لازم را خواهم داد. بعد شروع کرد و به نکاتی که مورد اعتراض ما بود پرداخت و به ما حق داد و اطلاعات درستی در اختیار ما قرار داد. این بار آنچه که می گفت درست به نظر می رسید و سر و ته حرف هایش با هم همخوانی داشتند.
این واقعه نشان می دهد که روس ها در ابتدا فکر می کردند که با گروهی از افراد روبرو هستند که اطلاع کافی نسبت به تکنولوژی هسته ای ندارند و فکر می کردند که به اصطلاح می توانند سر ما را شیره بمالند. بعد که متوجه شدند که در این زمینه به اشتباه رفته اند، صحنه را عوض کردند و توضیحات درست و کافی دادند. تلفن رئیس نیروگاه هم به احتمال قوی به مسئولان ما فوق بوده است که از آنها کسب تکلیف کند.

روس ها چه می خواستند ازشما؟ فکر می کنید فقط می خواستند به طریقی آشنا بشوند؟

فکر می کنم هدف آنها این بود که خارج از گود نمانند. خودشان هم نمی دانستند ما چه می خواهیم و نمی دانستند خودشان چه می خواهند. می خواستند که با ما در ارتباط باشند و از جزئیات برنامه ما سر دربیاورند.

موضع ایران در قبال رژیم منع گسترش سلاح های هسته ای

اکنون برگردیم به جنبه کلیتر توسعه و انتقال تکنولوژی هسته ای درچارچوب نظام هسته ای جهانی، و مسائل ایران در ارتباط با این نظام. بویژه نقش امریکا که از یکسو روابط نزدیکی با ایران داشت، و از سوی دیگر نیروی برتر، و احتمالا کنترل کننده، در رژیم هسته ای درسطح بین المللی بود. همچنین، اگر اشتباه نکنم، در همین زمینه یک کنفرانس بین المللی درباره آینده صنعت و تکنولوژی هسته ای درایران برقرار شد که سازمان انرژی اتمی ایران در برگزاری آن نقش اساسی ایفاء کرد. لطفا راجع به این مسائل توضیحاتی بفرمائید. من به خصوص علاقمندم که دید شما و ایران را دراین زمان از نقش آمریکا و غرب در رژیم عدم گسترش سلاح های هسته ای بدانم.

همان طور که صحبت بود، ما از یک طرف به صورت دوجانبه با آمریکا مذاکره داشتیم، که شرحش گفته شد. موازی با آن در دنیا اتفاقاتی می افتاد که تاثیر می گذاشتند روی مذاکرات ما و روی روالی که ما برای پیش بردن مذاکرات داشتیم. وضع سیاسی که درجهان پیدا شده بود، و ما را در یک موقعیت خاصی قرار می داد، این بود که کشورهای اتمی، بعد از اینکه به سلاح اتمی و از طرف دیگر تکنولوژی هسته ای برای استفاده های صلح آمیز دست پیدا کردند، درگیر این داستان شدند که وقتی این تکنولوژی را پخش می کنند و برای استفاده های صلح آمیز به کشورهای دیگر می دهند، ممکن است آن قابلیت را در این کشورها ایجاد بکنند که به سلاح اتمی هم دست پیدا کنند. حالا چرا این موضوع این قدر مهم بود و چرا کشورهای دیگر نباید به سلاح اتمی دست پیدا بکنند، داستان دیگری است. ولی، در هر صورت، انتخاب کشورهای هسته ای درجه اول آن بود که انحصار آن تکنولوژی را دردست خودشان داشته باشند. برای این کار حرکت اولی که کردند، که حرکت مهمی بود، عقد قرارداد عدم گسترش سلاح های اتمی بود، که بطور خلاصه به آن N.P.T. می گویند، یعنی
(Treaty on the Non- Proliferation of Nuclear Weapons)یابه طورخلاصه ترNon – Proliferation Treaty. این قرارداد را آمریکا، شوروی و انگلستان که بانیان آن بودند درسال 1968 درمسکو امضاء کردند و بعد هم از کشورهای دنیا دعوت کردند که این قرارداد را بپذیرند. تعدادی از کشورهای دنیا خیلی زود به این قرارداد پیوستند. بیشتر آنهائی که پیوستند یا کشورهای اروپائی بودند که در یک کادر سیاسی قرار گرفته بودند که داشتن سلاح های هسته ای برایشان به علل سیاسی مقدور نبود و یا کشورهای دنیای سوم بودند که درآن موقع اصلا مسئله انرژی اتمی برایشان مطرح نبود، از جمله ایران. ایران یکی از کشورهائی بود که خیلی زود به آن قرارداد پیوست و آنرا امضاء کرد و به تصویب رساند. تعداد زیادی از کشورهای جهان سوّم آن موافقتنامه را امضاء کردند. دراصل آن قرارداد را درست نکرده بودند برای کشورهائی مثل ایران یا کشورهای جهان سوم که درآن زمان درخط انرژی اتمی نبودند. آن قرارداد را درست کرده بودند برای آنهائی که به اصطلاح می گویند در”آستانه” هستند، و به یک تکنولوژی هائی دست پیدا کرده اند، و یا این که قدرت اقتصادی و تکنولوژی مملکتشان این قدر هست که می توانند بعد از چند سال کوشش به این تکنولوژی ها دست یابند.

هدف بیشتراین بودکه جلوی کشورهای آستانه ای (threshold countries) را بگیرند مثل هند، مثل برزیل ، مثل آرژانتین، مثل پاکستان، مثل اسرائیل. هیچ کدام از این کشورها در آن موقع به این قرارداد نپیوستند. بنابراین کشورهای آستانه ای اغلب از کادر این قرارداد بیرون ماندند وکشورهائی که پیوستند زیاد اهمیت نداشتند. ولی بالاخره مکانیزم N.P.T. راه افتاد. ارگان کنترل کننده اش در واقع آژانس بین المللی انرژی اتمی است که از سازمان های وابسته به سازمان ملل متحد است. در این آژانس یک واحدی به نام Nuclear Safeguard (تامینات هسته ای) وجود دارد که مسئولیتش این است که بر فعالیت اتمی همه کشورها نظارت داشته باشد تا از مسیر صلح جویانه خارج نشوند. این نظارت و کنترل در ابتدا مربوط می شد به مقررات قراردادهای دوجانبه، ولی بعد به کنترل مقررات N.P.T. تعمیم پیدا کرد.

قراردادN.P.T. درنوع خود در جهان بی سابقه بود. برای اینکه کشورهائی که یک امتیاز تکنولوژیک به دست آورده بودند، سعی کردند از طریق یک قرارداد بین المللی این امتیاز (انحصار داشتن سلاح هسته ای) را برای خودشان همیشه محفوظ نگهدارند. این کشورها واضح و روشن گفتند این امتیاز باید در دست ما باشد و دیگران نداشته باشند. ولی با این همه یک داد و ستدی دراین داستان بود. داد و ستدش این بود که کشورهای غیر اتمی تعهد کردند که از دست یابی به سلاح اتمی صرف نظر کنند، درعوض کشورهای اتمی دو وعده دادند، که در قرارداد هست ولی هیچ ضامن اجرائی ندارد. وعده اول این است که با هم برای خلع سلاح اتمی مذاکره کرده و سلاح های اتمی را از بین ببرند. وعده دیگر این بود که وقتی که کشوری آمد قبول کرد که بمب اتمی نخواهد ساخت، و به آن راه نخواهد رفت، آن وقت ما درب را باز می کنیم و تکنولوژی اتمی غیرنظامی را در اختیار آن کشور قرار می دهیم و دراین زمینه دیگر شرطی نباید باشد. گروهی از کشورهای جهان سوم، یا کمتر صنعتی، آنرا امضاء کردند، به امید اینکه اگر از یک چیز صرفنظر می کنند، چیز دیگری به دستشان می آید. بعد هم مکانیزمش راه افتاد و آژانس بینالمللی انرژی اتمی نیروهای خود را مجهزکرد برای نظارت برتمام دستگاه ها و فعالیت های اتمی کشورها. مرتب به کشورها بازرس می فرستاد و گزارش می آوردند و این امر ادامه دارد.

این درمورد کشورهائی بود که به N.P.T. پیوستند، نه آنهائی که نپیوسته بودند؟

بله. این برای کشورهائی است که به N.P.T. پیوسته اند. البته کشورهائی که عضو N.P.T. نیستند از این داستان به کلی جدا نیستند. به این مفهوم که این کشورها اگر با کشورهای خارج هیچ دادوستد اتمی نداشته باشند از نظام نظارت آژانس هم می توانند به دور بمانند، ولی این عملا غیر ممکن است و هرکشوری لزوما با کشورهای دیگر سر و کار دارد. به محض اینکه کشوری قصد داد وستد با کشورهای دیگر داشته باشد-حتی اگر عضو N.P.T. هم نباشد- براساس موافقت نامه دو جانبه شرایطی برای کنترل فعالیت ها و دستگاه ها و موادی که مربوط به داد و ستد مورد نظر می شود بر او تحمیل میشود. یعنی کشور صادرکننده این شرایط را بر او تحمیل می کند و کنترل این امر هم به آژانس بین المللی انرژی اتمی واگذار می گردد. تفاوت اصلی بین این کشورها و کشورهائی که N.P.T. را امضاء کرده اند این است که اینها فقط آن مقدار از تجهیزات و مواد و فعالیت های خود را تحت نظارت آژانس قرار می دهند که مشمول موافقت نامه دوجانبه با یک کشور خارجی است، ولی کشورهای عضوN.P.T. موظف هستند که تمام تجهیزات و فعالیت های اتمی خود را زیر کنترل آژانس قرار دهند.

آیا این نظامی که شرح دادید به نظر شما کشورهای دارای سلاح اتمی را راضی می کرد و دیگر کشمکشی درمیان نبود؟

نه. آمریکا مخصوصا زیاد راضی نبود و حتی این نظام غیر متوازن را کافی نمی دانست و در طی چند سال مانور سیاسی و اقدامات متعدد موفق شد ماهیّت نظام موجود را به کلی تغییر دهد. البته در طی این چند سال سیاست آمریکا هم دستخوش تغییرات شدیدی بود و به تدریج به سوی سخت گیری بیشتر سوق پیدا می کرد. همان طور که می دانید در آمریکا به خصوص سیاست ها یک شبه شکل نمی گیرند و مدّت زمان زیاد و بگو مگوی بسیار می خواهد تا کمکم سیاستی شکل بگیرد. مخصوصا اینکه دراین زمینه آمریکا فعال مایشاء نبود و باید کشورهای دیگر اتمی را با خود به سوی سیاست تازه می کشاند و آن کشورها هم خیلی زود وانمی دادند.

آمریکا به نظر شما از چه ناراضی بود و چرا سعی در تغییر ماهیت نظامی داشت که خود از پایه گذاران آن بود؟

ریشه نگرانی ها و گرفتاری های آمریکا را عوامل زیر تشکیل می دادند. البته این یک عکس برداری دریک زمان به خصوصی نمی تواند باشد. طی سال ها سیاست آمریکا هم درداخل و هم درخارج تحول پیدا می کرد، ولی در مجموع عوامل زیر را می توان به عنوان عوامل تعیین کننده درسیاست امریکا ذکر کرد.

1- استفاده از انرژی اتمی در داخل آمریکا به تدریج با موانعی برخورد می کرد. این موانع که بحث درماهیّت آنها ما را از مسئله دور می کند موجب شد که در آمریکا دیگر سفارش تازه ای برای نصب نیروگاه های اتمی به صنایع اتمی داده نشود (از سال 1977 به بعد) و صنایع اتمی آمریکا دینامیسم و زمینه گسترش و تحول خود را تا حدّ زیادی از دست داد. این امر و مشکلات بزرگی که در آمریکا برای صنایع اتمی پیش آمد این احساس را به وجود آورد که اگر استفاده از انرژی اتمی درآمریکا تا این حد مسئله ایجاد می کند، پس در سایر نقاط نیز همین طور خواهد بود. بنابراین صادر کردن تکنولوژی اتمی آمریکا آینده درخشانی درپیش ندارد که موجب شود دولت آمریکا در ارتباط با کشورهای خارجی نرمش به خرج دهد. در واقع هرچه دورنمای استفاده وسیع از انرژی اتمی در آمریکا تیره تر می شد، موضع گیری سیاستمداران امریکا نسبت به روابطشان با کشورهای دیگر در زمینه اتمی بیشتر به سختی می گرائید. فراموش نکنیم که در امریکا فشارهائی که موسسات بزرگ صنعتی و تجاری به کنگره و دولت وارد می کنند یکی از عوامل موثر درتصمیمگیری ها در روابط اقتصادی آمریکا با کشورهای دیگر است. در زمینه انرژی اتمی صنایع امریکا دیگر در وضعی نبودند که بتوانند درتصمیمات دولت امریکا به نحو موثری تاثیر بگذارند. اگر بازار جهانی انرژی اتمی آینده خوبی داشت، آمریکا شاید سیاست متفاوتی را درپیش می گرفت. ولی وقتی احساس شد که درجهان دیگر بازار شکوفائی برای تکنولوژی اتمی به طورکلی و تکنولوژی اتمی آمریکا به طور اخص وجود ندارد، وزن بهره گیری اقتصادی بسیار پائین آمد و ملاحظات دیگر وزن بیشتری پیدا کردند. در واقع وضع در آمریکا بعد از گذشت دو دهه به کلی دگرگون شد.

در دهه 1950 در آمریکا نظر براین بود که انرژی اتمی منبع انرژی بزرگی برای آینده است و پیشبینی می شد که جهان سریعاً به سوی کاربرد این انرژی حرکت خواهد کرد. چون درآن زمان انحصار این تکنولوژی تقریبا دراختیار امریکا بود، به نظرمی رسید که آمریکا با دردست داشتن این تکنولوژی می تواند بازارهای جهان را تا حد زیادی در اختیار داشته باشد. سیاست “اتم برای صلح” (Atom for Peace)، که به وسیله آیزنهاور اعلام شد، زمینه ای بود برای این که آمریکا بتواند تکنولوژی و دانش خود را به کشورهای دیگر صادرکند و این کشورها هم از این سیاست آمریکا خیلی زیاد استقبال کردند و تا چند سال تصور همه براین بود که آمریکا دراین زمینه سیاست باز و نرمی خواهد داشت و همه کشورها می توانند از تکنولوژی اتمی برای مصارف صلح جویانه استفاده کنند.
به دلایلی که عرض کردم وضع براین منوال باقی نماند و سرخوردگی ها و گرفتاری های داخلی آمریکا در زمینه استفاده از انرژی اتمی و مشکلات اقتصادی و سیاسی که در این زمینه بروز کرد و نیز تسلط یافتن بعضی از کشورهای صنعتی از جمله فرانسه و آلمان به تکنولوژی انرژی اتمی و راه یافتن این کشورها به بازار جهانی و رقابت شدید آنها با آمریکا دراین زمینه موجب شد که سیاست “اتم برای صلح” امریکا با ناکامی روبرو شود و آمریکا به تدریج دست و بال خود را جمع کند.
از این به بعد سیاست آمریکا بیشتر معطوف این بود که عرصه را برکشورهای رقیب خود نیز تنگ کند و آنها را از صدور تکنولوژی هسته ای باز دارد.

2- عامل دیگری که باید به آن اشاره شود نارضایتی بود که درکنگره امریکا شروع شد، و به تدریج اشاعه پیدا کرد، درباره کنترل فعالیت های اتمی کشورهای دریافت کننده تکنولوژی اتمی. همان طور که قبلا توضیح دادم، طبق فرمول معمول موافقت نامه های دوجانبه و نیز قراردادN.P.T. (منع گسترش سلاح های اتمی)، نظارت برفعالیت های اتمی کشورها به عهده آژانس بین المللی انرژی اتمی بود. درکنگره امریکا ایراد می گرفتند که این از لحاظ آمریکا صحیح نیست وحتی با قانون اساسی آمریکا تضاد دارد. چون این درواقع یک نوع “انتقال حق حاکمیت” (transfer of sovereignty) می باشد. یعنی اگر دولتی طبق موافقت نامه دوجانبه در قبال آمریکا تعهدی دارد، باید حق نظارت و کنترل هم با آمریکا باشد، نه با یک منبعی که تحت حاکمیت آمریکا نیست. مخصوصا این که نمایندگان کنگره براساس گزارش هائی که برایشان تهیه شده بود در قاطعیت آژانس بین المللی انرژی اتمی و درموثر بودن روش های آژانس برای نظارت و کنترل شک داشتند و آنها را وافی به مقصود نمی دانستند.
من دراین زمینه بارها با اعضاء کنگره امریکا بحث و گفتگو داشتم و به خوبی از برخورد آنها با مسئله آگاه بودم. آنها نسبت به آژانس بین المللی انرژی اتمی با دید شک و شبهه نگاه می کردند و دراین زمینه به طور مرتب دولت آمریکا را تحت فشار قرار می دادند.

3- انفجار اتمی هندوستان در سال 1974 نشان داد که یک کشور غیرصنعتی نیز می تواند با بسیج نیروهای علمی و تکنولوژیک خود به تکنولوژی سلاح های اتمی دست یابد. درهمان زمان بعضی کشورهای غیرصنعتی (یادرحال صنعتی شدن) در زمینه تکنولوژی اتمی فعالیت هائی داشتند و آمریکا از این بیم داشت که آن کشورها نیز بتوانند به تدریج به تکنولوژی نظامی اتم دست پیدا کنند. همان طور که در جای دیگری عرض کردم بعد از انفجار اتمی که در هند انجام شد، آمریکا شروع به سخت گیری های تازه ای کرد و در فرمول موافقت نامه های دوجانبه تغییراتی اساسی ایجاد نمود.

چین هم، که یک کشور غیرصنعتی بود، سال ها پیش از هند به تکنولوژی هسته ای نظامی دست یافته بود. پس چرا انفجار اتمی هند تا این حد ایجاد نگرانی کرد؟

مورد چین با مورد هند کاملا تفاوت دارد. چین قبل از عقد قراردادمنع گسترش سلاح های اتمی به تکنولوژی نظامی اتمی راه پیدا کرده بود. اوّلین انفجار اتمی چین درسال 1964 انجام شد. بنابراین طبق قرارداد منع گسترش سلاح های اتمی چین یکی از پنج کشور بود که می توانست به توسعه سلاح های اتمی ادامه دهد. چین در ابتدای امر در مقیاس بسیار وسیع از شوروی کمک می گرفت و شوروی هم در ابتدا همه تکنولوژی های هسته ای را در اختیار چین قرار می داد، از جمله تکنولوژی هسته ای نظامی. شوروی حتی تجهیزات حساس یک کارخانه غنی کردن اورانیوم را به چین داد، ولی قبل از اینکه این کارخانه نصب شود و شروع به کار کند روابط سیاسی دوکشور تیره شد و شوروی (اگرحافظه ام درست یاری کند درزمان خروشچف) یک باره روابط هسته ای را با چین قطع کرد. چینی ها، که دیگر به رموز کار آشنا شده بودند، خودشان کار را ادامه دادند. بنابراین چین در ابتدای کار با کمک شوروی توانست به تکنولوژی هسته ای نظامی دست یابد. به علاوه چین از لحاظ ژئوپلیتیک جای بسیار مهمی را اشغال می کند که این کشور را از هند متمایز می سازد. از جمله باید متذکر بود که چین مثل آمریکا و شوروی (آن روز) و انگلستان و فرانسه عضو دائمی شورای امنیت است.

حال اگر برگردیم به بحث سیاست آمریکا می خواهم نتیجه بگیرم که به عللی که گفتم سیاست آمریکا تغییر کرد و این تغییر یک تغییر ماهیتی بود. بدین مفهوم که سابق بحث بر سر این بود که کشور دریافت کننده تجهیزات و مواد اتمی از آن استفاده نظامی نکند و حالا موضع آمریکا براین قرار گرفته بود که اصلا از اشاعه تکنولوژی باید جلوگیری کرد تا درنتیجه کشوری نتواند با سرهم کردن تکنولوژی های مختلف اتمی به سلاح اتمی دست یابد. این تغییر ماهیّت سیاست آمریکا، که در زمان ریاست جمهوری جیمی کارتر شکل گرفت، موجب شد که نظام تازه ای برای جلوگیری از اشاعه سلاح های اتمی ایجاد شود.
این نظام جدید که ازآن با نام ” The Non- Proliferation Regime”(به اختصارN.P.R.) یاد می کنند، ناشی از یک موافقت نامه یا قرارداد بین المللی نبود و دوماهیت مشمئزکننده داشت. یکی این که یک جانبه بود، یعنی درایجاد آن فقط کشورهای پیشرفته صنعتی دست داشتند و سایر کشورها درآن دست نداشتند. دیگر اینکه ضوابط آن در پشت پرده و به صورت محرمانه تعیین می شد.
این داستان با گردهم آئی های محرمانه در لندن (از 1975 به بعد) شروع شد. دراین گردهم آئی ها وزرای خارجه چند کشور صنعتی پیشرفته، از جمله امریکا، شوروی، انگلستان، فرانسه، آلمان و ژاپن، شرکت داشتند و بعد از مذاکرات محرمانه قرارهائی با هم گذاشتند که در زمینه محدود کردن انتقال تکنولوژی و مواد و تجهیزات اتمی با هم همکاری نزدیک داشته باشند. بدین ترتیب یک کلوبclub) ) ازکشورهای صنعتی پیشرفته برای کنترل دادو ستدهای اتمی ایجاد شد که آن را به علت اینکه جلسات آن در لندن تشکیل می شد، “کلوب لندن” (London Club) نامیدند. برای اولین بار یک نوع ” club diplomacy”بر روابط بین المللی در زمینه انرژی هسته ای حاکم شد و تا امروز هم ادامه دارد. به تدریج تحت لوای “کلوب لندن” یک فهرست بزرگ از تجهیزات و مواد اتمی که نباید از کشوری به کشورهای دیگرمنتقل شود تهیه شد و این فهرست به تدریج طولانی تر شد.

من این ماجرا را نسبتا مفصل شرح دادم برای اینکه فضای موجود درآن زمان را از لحاظ روابط بین المللی و انتقال تکنولوژی هسته ای روشن کنم. مسلما این فضای تازه برنامه انرژی اتمی ایران را نیز تحت تاثیر قرار می داد ولی آنچه که مهّم بود جنبه سیاسی این رژیم تازه بود که برای ایران قابل قبول نبود و ما از همان ابتدا و با شدّت تمام با آن مخالفت کردیم.
برحسب اتفاق “سایرس وَنس” (Cyrus Vance) وزیرخارجه وقت امریکا، یک بار پس از یکی ازگردهم آئی های کلوب لندن به تهران آمد. استنباط من این است که علاوه بر امور دیگر یکی از دلائلی که او به تهران آمده بود این بود که می خواست از انعکاسی که تشکیل کلوب لندن درایران داشته است مطلع شود و مخصوصا اعلیحضرت را قانع کند که تشکیل کلوب لندن ضروری بوده است و از ایران بخواهد که با آن مخالفت نکند. این حدس من وقتی تشدید پیدا کرد که در روز ورود ایشان به تهران، سفیر آمریکا از من دعوت کرد که در ناهاری که برای وزیرخارجه آمریکا ترتیب داده است شرکت کنم. اصولا من این نوع دعوت ها را به آسانی نمی پذیرفتم. ولی این بار فکر کردم که باید با این مسئله روبرو شد. وقتی به سفارت آمریکا رفتم متوجه شدم که تعداد میهمانان از چند نفر تجاوز نمی کند. به این نتیجه رسیدم که وزیرخارجه آمریکا قصد داشته است قبل از مذاکره با اعلیحضرت از عکس العمل من اطلاع پیدا کند. درهرصورت با او در گوشه ای نشستیم و من سرصحبت را باز کردم و از او صریحا خواستم که مرا از مذاکراتی که در لندن داشته اند باخبر سازد. او گفت که البته مذاکرات محرمانه بوده است و او نمی تواند مفاد آن را فاش سازد، جز این که بگوید که هدف این مذاکرات محکم کاری تازه ای برای جلوگیری از اشاعه سلاح های هسته ای است و ایران نباید از این موضوع ناراضی باشد. من به طور صریح به او گفتم به نظرما کشورهای صنعتی مرتکب اشتباه بزرگی شده اند و ما هیچ وقت تن به نظامی نخواهیم داد که در تدوین آن دست نداشته باشیم و مخصوصا با هرنوع سازش محرمانه بین کشورهای صنعتی مبارزه خواهیم کرد.

باید اضافه کنم که چون موضوع تازه بود من هنوز فرصت این را پیدا نکرده بودم که موضوع را مفصلا حضور اعلیحضرت مطرح کنم، ولی مطمئن بودم که واکنش من مورد تأیید اعلیحضرت است، و می دانستم که حتی ایشان هم به همین ترتیب با وزیر امورخارجه آمریکا صحبت خواهند کرد. بعدها من مسئله را حضور اعلیحضرت مطرح کردم و نظر خود را گفتم و اعلیحضرت نظر مرا تایید کردند و فرمودند که دراین زمینه باید خیلی باهوش باشیم که هر روز حلقه فشارکشورهای صنعتی تنگ تر نشود.
لازم است بگویم که مدیران سازمان انرژی اتمی هم با من دراین داستان همصدا بودند. آنها از این بیم داشتند که تضییقات تازه برنامه های ما را تحت فشار قرار دهد. آنها هم طبعا با نظام جدید مخالف بودند و به تدریج فضای مقاومت در داخل سازمان شکل می گرفت. از سوی دیگر در طی روابطی که من و همکارانم با مسئولان اتمی کشورهای دیگر، مخصوصا کشورهای دریافت کننده تکنولوژی اتمی، داشتیم احساس می کردیم که وضع جدید در کشورهای دیگر هم تولید ناراحتی کرده است و زمینه یک نوع مقابله با سیاست کشورهای صنعتی آماده است. ایران، به عللی که قبلا تشریح کرده ام، درصف مقدم کشورهای دریافت کننده تکنولوژی هسته ای قرار داشت و موضع هائی که ما گرفته بودیم اعتبار زیادی برای ما دربین این کشورها به وجود آورده بود و موضع گیری ایران در قبال این “رژیم” جدید(N.P.R.) برای آنها خیلی اهمیت داشت.

جالب است که کشورهای دریافت کننده تکنولوژی در زمینه مخالفت با “رژیم”جدید تنها نبودند. جامعه علمی و تکنولوژی دنیای غرب یعنی کارشناسان و متخصصان کشورهای صنعتی پیشرفته هم اغلب با برقراری تضییقات یک طرفه و بدون ضابطه موافق نبودند، چون این تضییقات را یا موثر نمی دانستند و یا فکر می کردند درکار آنها تاثیرات عقیم کننده ای خواهد داشت. آنها بدون این که هدف های اصلی جلوگیری از اشاعه سلاح های اتمی را مورد شک قرار دهند با خیلی از روش هائی که از سوی دولت ها، مخصوصاً آمریکا، اعمال می شد مخالف بودند، چون فکر می کردند که این روش ها موانعی برای پیشرفت علم و تکنولوژی می باشند.

کنفرانس انتقال تکنولوژی هسته ای تخت جمشید

از همان ابتدای این تحولات، با علم به اینکه مسئله انتقال تکنولوژی هسته ای برای ایران جنبه حیاتی دارد، مداکراتی با “جامعه هسته ای آمریکا” (American Nuclear Society) و سپس با “جامعه هسته ای اروپا” European Nuclear Society) ( و “جامعه انرژی اتمی ژاپن” (Japan Atomic Society) Energy برای بررسی مسئله انتقال تکنولوژی هسته ای داشتیم ودرنتیجه این مذاکرات قرار شد یک کنفرانس بین المللی درایران تشکیل شود و سه جامعه فوق الذکر هم درتشکیل آن با ما مشارکت داشته باشند و به اصطلاح “Co-sponsor” کنفرانس باشند. این کنفرانس که کنفرانس انتقال تکنولوژی هسته ای (Conference on the Transfer of Nuclear Technology) نامیده شد درآوریل 1977 به مدت یک هفته در تخت جمشید برگزار گردید. بدون شک برگزاری کنفرانس در این زمینه به وسیله سازمان انرژی اتمی یک عمل سیاسی بی سابقه بود. نباید فراموش کرد که گرچه موضوع فنّی به نظر می رسد، ولی در اصل بحث سیاسی است، آن هم در جّو بین المللی آن روزها. مقدمات برنامه ریزی و برگزاری کنفرانس بیش از یک سال طول کشید و در این مدّت سیاست آمریکا بازدرجهت ایجاد محدودیت های جدید تحول پیدا می کرد و جنبه سیاسی این کنفرانس را تقویت می کرد.
این کنفرانس بیش از حدّ تصور ما موفق بود به دلایلی که عرض می کنم:
1- بیش از 500 نفر از مسئولان برنامه های انرژی اتمی، دیپلمات ها، متخصصین طراز اوّل و استادان دانشگاه ها از 41 کشور دراین کنفرانس شرکت کردند و حدود 230 مقاله (paper) درکنفرانس خوانده شد یا به کنفرانس داده شد. آژانس بین المللی انرژی اتمی دراین کنفرانس مشارکت زیادی داشت و تعداد زیادی از مسئولان آژانس از جمله مدیرکل و نیز رئیس شورای حکام آژانس درآن شرک تداشتند. آنچه که به کنفرانس وزن فوق العاده ای داد حضور تعداد قابل ملاحظه ای از بزرگترین و معروفترین دانشمندان اتمی جهان در کنفرانس بود که هرکدام نقش رهبری قابل ملاحظه ای در توسعه علوم و فنون اتمی داشته اند. از سوی دیگر، حضور عده ای از افراد کلیدی و تصمیم گیرنده (policy makers) کشورهای مختلف، و روبروئی آنها با دانشمندان و کارشناسان اتمی، این کنفرانس را از سایر کنفرانس های اتمی متمایز کرد.

2- نقش عمده ای که سازمان انرژی اتمی دراین کنفرانس بازی کرد موجب تحسین تمام شرکت کنندگان گردید. دراین کنفرانس شاید بیش از بیست سخنرانی در همه زمینه ها به وسیله همکاران من درسازمان انرژی اتمی ارائه شد، که این خود مشارکت با ارزشی بود و حاکی از پتانسیل علمی و فنی موجود در سازمان بود. این امر اعتبار خاصی برای همکاران من درسازمان در نزد شرکت کنندگان ایجاد کرد.
از سوی دیگر تشکیلاتی که ما برای اجرای کنفرانس ایجاد کرده بودیم بسیار خوب کار کرد و کنفرانس از هر لحاظ به خوبی انجام شد و هیچ نوع مسئله ناراحت کننده ای پیش نیامد. محل تشکیل کنفرانس هم جلای خاصی به آن داد. ما از تسهیلاتی که در تخت جمشید ایجاد شده بود استفاده کردیم و کنفرانس و جلسات مختلف آن یا در تخت جمشید و یا درشیراز برگزارمی شد. اداره این کنفرانس به طرز آبرومندانه درتخت جمشید و شیراز کارساده ای نبود و اقدامات مختلفی انجام داده بودیم که اشکالاتی برای مهمانان ایجاد نشود. از جمله بد نیست ذکر کنم که برای اینکه شرکت کنندگان که از کشورهای مختلف، مخصوصا اروپا و امریکا می آمدند، در فرودگاه مهرآباد گرفتار پیچ و خم های تعویض هواپیما و غیره نشوند با شرکت هواپیمائی هما (Iran Air) ترتیبی داده بودیم که در روزهای قبل از تشکیل کنفرانس پروازهای مستقیم از اروپا به شیراز ترتیب دهند و بدین ترتیب توانستیم بخش عمده ای از شرکت کنندگان را مستقیما به شیراز بیاوریم. از جمله تمهیدات دیگر این بود که برای جلوگیری از اینکه شرکت کنندگان با خوردن غذاهای نا مناسب و احیاناً نا سالم و کهنه گرفتاری پیدا نکنند، تغذیه همه شرکت کنندگان را دربست به عهده گرفته بودیم و همه روزه غذای مناسب (اغلب غذای ایرانی) به شرکت کنندگان داده می شد و بدین ترتیب درتمام مدّت کنفرانس از ایجاد هرنوع ناراحتی برای مهمانان جلوگیری کردیم و همه خیلی راضی و خوشحال بودند. درموردحمل و نقل شرکت کنندگان بین شیراز و تخت جمشید و نیز حفاظت مهمانان و محل های کنفرانس نیز اقداماتی شده بود که هیچ نوع دردسری بروز نکرد. دراینجا لازم است توضیح دهم که سازمان انرژی اتمی متحمل هزینه ای جز هزینه های عمومی و نیز هزینه شرکت افراد خود درکنفرانس نشد و پرداخت هزینه های رفت و آمد و هتل و غذا و نیز هزینه شرکت درکنفرانس به عهده شرکت کنندگان بود که قبل از شروع کنفرانس پرداخت کردند.
ریاست کنفرانس با من بود، ولی زحمت اصلی کنفرانس را همکاران من کشیدند، که در راس آنها باید از مجتبی طاهرزاده که ریاست کمیته اجرائی کنفرانس را داشت و مهدی صرّام که رئیس کمیته فنی و برنامه بود نام برد. هردو آنها در نقش خود کاملا موفق و مایه افتخار سازمان انرژی اتمی بودند. گروه بزرگی از همکارانم در این امر مشارکت موثر و مثبت داشتند و موفقیت این کنفرانس زائیده زحمات و کاردانی آنها بود.
دراینجا لازم می دانم یادی از امیرعباس هویدا نخست وزیر وقت بکنم. او از این کنفرانس حمایت بی دریغ کرد وخود درآن شرکت کرد و در روز اوّل سخنرانی جالبی کرد. علاوه براین، درمدّتی که در تخت جمشید بود با تعداد زیادی از شرکت کنندگان صحبت کرد و از نظرات آنان آگاه شد. یک شب هم در چادرهای تخت جمشید ضیافت بزرگی به افتخار شرکت کنندگان برپا کرد که بسیار جالب بود. آنچه که دراین زمینه مرا متعجب کرد این بود که او به راحتی با گروه های مختلف شرکت کنندگان همزبان می شد و آنها را دور خود جمع می کرد و با آنان از هردری صحبت می کرد و این خود انعکاس بسیارخوبی داشت و تصویر جالبی از نخست وزیر ایران در اذهان ایجاد کرد.

3- حدود ده روز قبل از شروع کارکنفرانس، جیمی کارتر رئیس جمهوری آمریکا سیاست تازه آمریکا را در زمینه انرژی اتمی اعلام کرد. دراین سیاست تصمیماتی از لحاظ داخلی گرفته شده بود که بسیار مهم بود و سیاست اتمی آمریکا را به طرز بی سابقه ای تغییر می داد. این تغییرات برسیاست خارجی آمریکا دراین زمینه نیزتاثیر شدید می گذاشت. چون این کنفرانس بلافاصله بعد از اعلام سیاست جدید آمریکا تشکیل شد، این سیاست به صورت مهم ترین موضوع بحث کنفرانس درآمد و درجلسات کنفرانس و بیشتر در گفتگوهای خارج از کنفرانس مورد بررسی قرار گرفت.
دولت آمریکا دراین کنفرانس مشارکت وسیعی داشت و تعدادی از مسئولان طراز اول سیاست اتمی آمریکا درآن شرکت کردند. جیمی کارتر که از اهمیت سیاسی این کنفرانس آگاه شده بود، در یک اقدام بی سابقه دراین نوع موارد پیامی خطاب به اعلیحضرت فرستاد و ضمن اشاره به اهمیت کنفرانس برای کنفرانس و شرکت کنندگان آرزوی موفقیت کرد.

4- همان طور که ما انتظار داشتیم، در مجموع، مذاکرات کنفرانس جریانی پیدا کرد که به طور صریح و روشن درجهت خلاف سیاست آمریکا مبنی برجلوگیری از اشاعه تکنولوژی هسته ای- و نه جلوگیری از اشاعه سلاح اتمی- بود. جالب این که اغلب متخصصین آمریکائی حاضر درکنفرانس سیاست جدید امریکا را مورد انتقاد قرار دادند.
کشورهای دریافت کننده تکنولوژی هسته ای نیز طبیعتا مخالفت شدید خود را با سیاست جدید آمریکا اعلام داشتند. البته این کنفرانس جنبه دولتی و اجرائی نداشت و نمی توانست منشاء تصمیم گیری هائی باشد، ولی نشان داد که سیاست جدید آمریکا درجهت عقیم کردن فعالیت ها و برنامه های اتمی است و بنابراین شانس این که مقبولیت جهانی پیدا کند نخواهد داشت.
درپایان کنفرانس رؤسای “جامعه هسته ای آمریکا”، “جامعه هسته ای اروپا” و “جامعه انرژی اتمی ژاپن” بیانیه ای صادرکردند که درآن سیاست جدید آمریکا مورد انتقاد شدید قرار گرفت.

5- موفقیت این کنفرانس و لزوم ادامه بررسی مسایل مربوط به انتقال تکنولوژی هسته ای موجب شد که کمیته اجرائی تصمیم گرفت چهارسال بعد دوّمین کنفرانس مجدداً در ایران تشکیل شود. البته این کنفرانس دوم به علت انقلاب درایران تشکیل نشد و در “بوئنوس آیرس” پایتخت آرژانتین تشکیل شد و از من که درآن زمان درفرانسه زندگی می کردم دعوت شد که به عنوان اوّلین رئیس کنفرانس و به عنوان میهمان درآن شرکت کنم و این امر انجام شد. کنفرانس سوّم هم در مادرید تشکیل شد، ولی دیگر به علت فروکش کردن فعالیت های اتمی درجهان انگیزه ای برای ادامه کار آن وجود نداشت.

این کنفرانس باعث شد که یک روحیه مقاومت درکشورهای گیرنده تکنولوژی هسته ای ایجاد شود که “روحیه تخت جمشید” (The Spirit of Persepolis) نامیده شد. من سال ها بعد از آن کنفرانس در سمینارها یا جلساتی شرکت داشته ام که سخنرانانی مستقیما به “روحیه تخت جمشید” اشاره کرده اند. بنابراین تخت جمشید درتاریخ روابط بین المللی درزمینه انرژی اتمی فصلی را به خود اختصاص داد.
بد نیست یاد آور شوم که تمام آنچه که من دراین مصاحبه گفته ام از حافظه است و من هیچ نوع نوشته و مدرکی در اختیار ندارم که به آنها مراجعه کنم. دراین مورد یک استثناء وجود دارد و آن هم همین کنفرانس تخت جمشید است. پس ازکنفرانس سخنرانی ها و نتایجی که از کنفرانس گرفته شد درچهار جلد، مجموعا در بیش از دوهزارصفحه، به چاپ رسید که درکتابخانه ها و مراکز علمی کشورهای خارج موجود و در دسترس می باشد. متن سخنرانی اینجانب در جلسه افتتاحیه کنفرانس به خوبی موضوع اصلی و هدف کنفرانس را تشریح می کند و نشان می دهد که در جوّ موجود درآن زمان موضع ایران چه بوده است. یک داستان کوچک را هم بد نیست بگویم، چون از لحاظ مطالعه روان شناسی اجتماعی آن زمان مفهوم دارد. درزمان کنفرانس، هر روز عصر کنفرانس های مطبوعاتی برقرار می شد و شرکت کنندگان در بحث های روز به سوآلات فرستاده های رسانه های گروهی پاسخ می دادند. من در بعضی از این کنفرانس های مطبوعاتی شرکت می کردم. یک روز یادم نیست در مقابل چه سوال یک خبرنگار خارجی گفتم که «فراموش نکنید که سیاست انرژی اتمی ایران در تهران تعیین می شود». بعد از کنفرانس که به تهران برگشتم برادربزرگم که برمن سمت پدری دارد و همیشه غمخوار من بوده است، با عجله به دیدار من آمد و با لحن آمرانه و حاکی از نگرانی زیاد به من گفت که در روزنامه خوانده ام که تو چنین حرفی را زده ای. گفتم درست است. او به من گفت با این حرف ها خودت را با خطری بزرگ روبرو می کنی. این نوع حرف های درشت را نباید در برابر مطبوعات گفت، چون کشورهای مقتدر خارجی حتما آن را هضم نخواهند کرد.

آثار سیاسی کنفرانس تخت جمشید

این کنفرانس از نقطه نظر سیاسی چه عواقبی داشت، مخصوصا در ارتباط بین ایران و امریکا و آیا این کنفرانس به نوعی مذاکرات دیگری که مستقیما از این کنفرانس برمی خاست انجامید؟

همان طور که قبلا عرض کردم باید متذکر بود که این کنفرانس یک حادثه غیرمترقبه نبود که یکباره ظهور کند و بعد هم خاموش شود. کنفرانس را باید درچهارچوب چند سال تحول سیاسی از سوی امریکا و عکس العمل های کشورهای دیگر- چه دریافت کننده تکنولوژی هسته ای و چه صادرکننده تکنولوژی هسته ای – قرارداد. ولی کنفرانس البته یک نقطه عطف دراین تحولات بود.
نتیجه ملموس کنفرانس را می توان به طریق زیر خلاصه کرد:

1- ایجادیک هوشیاری تازه دربین کشورهای گیرنده تکنولوژی هسته ای درموردماهیّت سیاسی و غیرمنصفانه فشارهای کشورهای بزرگ، مخصوصا آمریکا، و تضییقاتی که این کشورها ایجاد می کردند.

2- برای اولین بارجامعه علمی جهان صنعتی و بازهم مخصوصا آمریکا تقریبا به شکل متفقی دراین کنفرانس نظر داد که مسئله جلوگیری از گسترش سلاح های اتمی ماهیتا یک مسئله سیاسی است و نه تکنولوژیک و هرنوع اقدام دراین زمینه باید فقط از طریق سیاسی انجام پذیرد و نه از طریق ایجاد تضییقات تکنولوژیکی. این امر اهمیت زیادی داشت و نشان داد که جامعه علمی آن روز- منظورم متخصصان طراز اوّل تکنولوژی هسته ای است- با سیاست های امریکا و همدستان غربی آن دراین زمینه مخالف بودند.
درمورد روابط ایران و امریکا تاثیر کنفرانس این بود که موقعیت ایران تقویت شد و مخصوصا اعلیحضرت احساس کردند که سیاستی که تاکنون تعقیب شده موجه بوده است، و نیز اینکه ایران تنها نیست و زمینه مقاومت دربرابر فشارهای آمریکا درکشورهای گیرنده تکنولوژی مستحکمتر شده است. علاوه براین اعلیحضرت از نقش رهبری ایران در این زمینه بسیارخوشحال بودند و فکر می کردند که این امر به سیاست خارجی ایران استحکام تازه ای می بخشد. باید به خاطر داشته باشیم که درآن زمان اعلیحضرت سیاست تازه ای را در اقیانوس هند تعقیب می کردند و آن هم اساسش به طورخلاصه براین اصل قرار داشت که اقیانوس هند باید از زیر نفوذ قدرت های جهانی بیرون آید و دیگر صحنه ای برای قدرت نمائی آنها نباشد. برای اعمال این سیاست مذاکراتی با کشورهای قدرتمند حاشیه اقیانوس هند درجریان بود و زمینه مناسبی برای ایجاد یک نوع اتحادیه کشورهای حاشیه اقیانوس هند فراهم شده بود. من خود گاهی دراین زمینه نقش بازی کرده ام. بدین ترتیب که در چند نوبت حامل پیام های محرمانه از سوی اعلیحضرت برای نخست وزیران هند و استرالیا و آفریقای جنوبی، که نقش کلیدی دراقیانوس هند داشتند، بودم و پاسخ های آنها را برای اعلیحضرت آوردم. باتوجه به این زمینه سیاسی و با توجه به اینکه دوکشور مهم حاشیه اقیانوس هند، یعنی هندوستان و پاکستان، از جمله کشورهائی بودند که از لحاظ اتمی با آمریکا کشمکش داشتند، به خوبی می توان دید که موفقیت کنفرانس تخت جمشید و تحکیم نقش ایران در زمینه اتمی موقعیت تازه ای برای ایران ایجاد کرد تا سیاست “ابرقدرتزدائی” دراقیانوس هند را استحکام بخشد و دراین زمینه مدعی یک نوع نقش رهبری باشد.

و امّا درباره مذاکرات ما با آمریکا تغییری ایجاد نشد. یعنی موضع ایران همان بود که بود، ولی در اثر سیاست تازه کارتر موضع آمریکا بیشتر آشتی ناپذیر شده بود. بنابراین فاصله میان موضع دوطرف زیادتر و شانس رسیدن به توافق کم تر شد. ولی آنچه مهم بود تأثیر کنفرانس در روحیه اعلیحضرت بود. باید بگویم که اعلیحضرت نسبت به این کنفرانس علاقه شدیدی نشان داد. درمدّت کنفرانس من چند نفر از شرکت کنندگان نامدار، از جمله مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی، را با هواپیما به تهران آوردم و با اعلیحضرت ملاقات کردند. دراین ملاقات ها اعلیحضرت به طور مفصل درباره پیشرفت کنفرانس و نیز مسایل بین المللی انرژی اتمی با مهمانان خود مذاکره می کردند و همیشه خیلی خوشحال به نظر می رسیدند. بعد از کنفرانس هم سه جامعه اتمی امریکا و اروپا و ژاپن یک لوحه سپاس بسیار زیبا درست کردند و به اعلیحضرت تقدیم کردند و از ایران برای برگزاری کنفرانس و از اعلیحضرت برای حمایت از کنفرانس قدردانی کردند. آنها یک لوحه سپاس نیز برای قدردانی از نقش من تهیه کرده بودند که به من دادند.این عوامل موجب شد که اعلیحضرت با استحکام بیشتری با آمریکائی ها روبرو می شد و این بار احساس می کرد که ایران تنها نیست و کشورهای دیگر گیرنده تکنولوژی هسته ای با ایران هستند وحتی این امر یک نوع مسئولیت و تعهد جدید برای ایران ایجاد کرده بود.

موضعی که ایران دراین زمینه گرفته بود، که مفهومش مخالفت با غرب و یا فرار از غرب نبود، احتمالا یک درگیری انتقاد آمیز و درعین حال فعال و سازنده می توانست باشد. نظر شما چیست؟

بله. درست می فرمائید. ما هیچ وقت با غرب سرنزاع نداشتیم و سیاست اعلیحضرت این نبود که با غرب مخالفت کند. به نظر من فلسفه سیاست خارجی اعلیحضرت همان است که شما گفتید. یعنی درگیری انتقاد آمیز و سازنده. البتّه لازمه این کار، و برای اینکه این سیاست درعمل مفهوم پیدا کند، ایجاد یک “موقعیت داد و ستدی” (bargaining position) بود. به این مفهوم که اگر غرب “اتوهائی” در دست دارد که با آن ها از منافع خود دفاع می کند، ایران هم می بایست “اتوهائی” دردست داشته باشد که بتواند در ارتباط با غرب از منافع خود دفاع کند و به این ترتیب یک “داد و ستد” منطقی، منصفانه و سازنده ایجاد شود. و باز لازمه این موقعیت این بود که ایران در منطقه موضع پُرتوانی داشته باشد و با ایفای نقش سازنده، و تا حدّی رهبری در منطقه، بتواند درمقابل قدرت های غرب و نیز شوروی وزنی داشته باشد و به حساب گرفته شود.

متاسفانه ما در بد منطقه ای قرار داشتیم (و داریم). تا آنجا که من احساس کردم اعلیحضرت تمایل زیادی نسبت به “سرمایه گذاری سیاسی” درکشورهای عربی و اتکاء سیاسی به آنها نداشت و اصولا از درگیری زیاد درمسایل کشورهای عربی احتراز می کرد، مگر درمورد شیخ نشین های جنوب خلیج فارس که آن جنبه دیگری داشت. بنابراین اجرای یک سیاست منطقه ای برای اعلیحضرت بسیار مشکل بود. من تقریبا اطمینان دارم که سیاست پایان دادن به تسلط غربی ها در اقیانوس هند از تنگ بودن و نامساعد بودن عرصه سیاسی درآنچه که خاورمیانه می نامند ناشی می شد. یعنی چون در منطقه مشکلات فراوان وجود داشت، که حّل آنها آسان به نظر نمی رسید، یک نوع سیاست دیگر منطقه ای برای ایران نزدیک شدن به کشورهای حاشیه اقیانوس هند بود. دراین مورد من با اعلیحضرت گفتگوهای زیاد داشته ام و مطمئن هستم که موضوع برای اعلیحضرت مخالفت منفی با غرب نبود، بلکه این یک حرکت سازنده بود تا به منطقه امکان دهد که با قدرت بیشتر مسائلش را با غرب حل کند.

پرسش آخرم در این زمینه مربوط به نقش ایران در آژانس بینالمللی انرژی اتمی است. آیا نقش ایران در این سازمان همواره نقشی مهم بوده است ؟

در ابتدا، یعنی قبل از تشکیل سازمان انرژی اتمی، نه چندان. چون ایران در ابتدا برنامه ای در زمینه انرژی اتمی به آن مفهوم که بعداً دیدیم نداشت. فعالیت ایران دراین زمینه محدود به آموزش و نیز مقداری تحقیق درسطح پائین بود. با این ترتیب همه ساله در موقع تشکیل مجمع عمومی آژانس (General Conference) هیات نمایندگی ایران درجلسات مجمع شرکت می کرد. از سوی دیگر سفیر ایران در وین، که مقر آژانس بین المللی انرژی اتمی است، نماینده دائمی ایران در آژانس بود و وزارت امورخارجه امور مربوط به این آژانس را مثل سایر سازمان های وابسته به سازمان ملل متحد اداره می کرد. من سال ها قبل از تاسیس سازمان انرژی اتمی، به عنوان عضو کمیسیون انرژی اتمی ایران، که آن وقت ها در وزارت اقتصاد بود، و بعدا به عنوان رئیس دفتر انرژی اتمی سازمان برنامه همه ساله عضو هیات نمایندگی ایران در مجمع عمومی آژانس بودم و در جلسات آن شرکت می کردم. درآن موقع، طی چند سال، سفیر ایران در وین امیر اصلان افشار(33 ) بود و سمت نماینده دائمی ایران در آژانس را نیز داشت. با او روابط خوبی داشتیم. امیر اصلان افشار، مردی بلندنظر و قابل و باکفایت و در ضمن متواضع و بسیار خوش برخورد بود. او در اتریش اعتبار خاصی برای خود کسب کرده بود و مورد احترام بود. او در آژانس هم به همین ترتیب پرستیژ زیاد داشت. یک سال ایران برحسب قاعده تقسیم منطقه ای به عضویت شورای حکام آژانس درآمد و خوشبختانه درآن سال امیراصلان افشار به ریاست شورای حکام آژانس انتخاب شد. او دراین سمت با نهایت جدیت و صلاحیت وظایف خود را انجام داد و برای ایران آبرو و اعتبار قابل توجهی کسب کرد. من هیچ وقت قامت بلند و راست و قیافه خندان و اطمینان بخش او را در آژانس و در شورای حکام از یاد نمی برم. چون صلاحیت و رفتار شایسته او درکار ونیز برخورد خوش او با نمایندگان کشورهای مختلف و مدیران آژانس برای من نمونه خوبی بود و مایه افتخار.

موقعی که قانون سازمان انرژی اتمی را تدوین می کردم، موضوع رابطه با آژانس بین المللی انرژی اتمی را درنظر داشتم و برای اینکه این موضوع را از حالت تشریفاتی خارج کنم و بتوانم مستقیما کارهای مربوط به آژانس را اداره کنم در یک ماده قانون آوردم، که متن آن درست یادم نیست ولی مفاد آن این بود، که وظیفه ارتباط با آژانس بین المللی انرژی اتمی، که قبلا با وزارت امورخارجه بود، به سازمان انرژی اتمی تفویض می شود و نماینده دائمی ایران در آژانس را رئیس سازمان انرژی اتمی تعیین می کند. بعد از تشکیل سازمان مسئله تعیین نماینده دائمی ایران در آژانس مطرح شد. یک روز عباسعلی خلعتبری، (34) که درآن موقع وزیرخارجه بود، به من تلفن کرد که بالاخره تکلیف پروفسور رضا(35 ) را روشن کنم. چون من از مسئله اظهار بی اطلاعی کردم او به من گفت که قرار شده است پروفسور رضا به عنوان نماینده دائمی ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی تعیین شود. باز هم من از این قرار اظهار بی اطلاعی کردم و گفتم شما می دانید که اگر قرار باشد نماینده ای در آژانس داشته باشیم انتخاب او با من است و من دراین زمینه هنوز تصمیمی نگرفته ام.
روز بعد به حضور اعلیحضرت رفتم و از اعلیحضرت خواستم اجازه بدهند که سفیر ایران در وین نقش نماینده دائمی ایران درآژانس را به عهده بگیرد. فرمودند مگر سفیر ما می تواند این کار را بکند. عرض کردم که کار را در هرصورت سازمان انرژی اتمی باید بکند و نماینده ای که باید دائما در وین باشد نقش فنی ندارد و وظیفه اش ارتباط با آژانس است. حال اگر من بخواهم نماینده ای از ایران بفرستم و دفتر و دستک برای او درست کنم هزینه بسیار دارد و نتیجه ای هم نخواهد داشت. اعلیحضرت باپیشنهاد من موافقت کردند و بلافاصله از مصطفی نامدار(36)، که درآن موقع سفیر ایران در اتریش بود، خواهش کردم که این وظیفه جدید را که از سوی سازمان انرژی اتمی به او محول می شد بپذیرد. نامدار را قبلا در اتریش دیده بودم و به نحوه کار او آگاهی داشتم. او یکی از سفیران موفق ایران بود و با احاطه ای که به زبان آلمانی داشت، و نیز با آشنائی کامل نسبت به اتریش در آن کشور موقعیت خوبی کسب کرده بود. او را همه می شناختند و به همه جا راه داشت و روابط بسیار نزدیکی با زمامداران اتریش ایجاد کرده بود.
همان طور که انتظار می رفت، مصطفی نامدار از پیشنهاد من استقبال کرد و ما او را فورا به عنوان نماینده دائمی ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی معرفی کردیم. باید بگویم که در طی چند سال که این همکاری ادامه پیدا کرد مصطفی نامدار با نهایت صمیمیت و علاقه و صلاحیت همه کارها را انجام می داد، و مخصوصا درموارد لزوم و در سفرهای مکرری که خود من یا همکارانم به وین داشتیم همه امکانات سفارت ایران را در اختیار ما قرار می داد. همکاری مثبت نامدار موجب شد که کار ما با آژانس بر روی روال درست و مطلوبی قرار گیرد و ما همیشه در همه فعالیت های آژانس حضور داشته باشیم.
از این پس ریاست هیات نمایندگی ایران در مجمع عمومی آژانس را خودم به عهده داشتم و همه ساله فعالانه شرکت می کردیم و بیش از پیش در مذاکرات و تصمیم گیری ها مداخله داشتیم. علاوه براین، مدّت دوسال من به عضویت شورای حکام آژانس انتخاب شدم و دراین مدّت درتمام جلسات شورا مرتبا شرکت داشتم. این شورا در واقع ارگان تصمیم گیری آژانس بود (مرادف شورای امنیت سازمان ملل متحد) و بدین ترتیب ایران نقش فعالی در تصمیم گیری های آژانس ایفا می کرد.

آژانس بین المللی انرژی اتمی دونوع بودجه داشت. یکی بودجه عادی آژانس که به مصرف گرداندن سازمان آژانس می رسید و از محل حق عضویت کشورهای عضو تامین می شد. دیگر بودجه “کمک های فنّی” که به مصرف کمک به توسعه انرژی اتمی درکشورهای عضو می رسید و از محل “کمک های داوطلبانه” کشورهای عضو تامین می شد. یعنی تعدادی از کشورهای عضو همه ساله مبلغی به عنوان کمک داوطلبانه در اختیار آژانس قرار می دادند که با آن پول وسایل و کارشناس و بورس های کارآموزی و تحقیقاتی در اختیار کشورهای عضو که نیاز دارند قرار داده شود. وقتی من کار را به دست گرفتم احساس کردم که بودجه کمک های فنّی آژانس کافی نیست و آژانس نمی تواند با این بودجه نیازهای کشورهای درحال توسعه را تامین کند. فکر کردم که باید به نحوی به این وضع نا مساعد پایان بخشید.
بنابراین، در اولین فرصت، در مجمع عمومی آژانس طی سخنرانی مستندی به وضع موجود اعتراض کردم و به همه کشورهائی که امکان داشتند پیشنهاد کردم که میزان کمک های داوطلبانه خود را به آژانس بالا ببرند تا آژانس بتواند وظایف خود را انجام دهد. در آن موقع میزان کمک داوطلبانه ایران برابر 7000 دلار در سال بود. من در نطقم اعلام کردم که ایران بلافاصله کمک داوطلبانه خود را تا صد هزار دلار بالا می برد که افزایش فوق العاده ای بود. این سخنرانی تاثیر بسیار خوبی داشت و تعدادی از کشورها میزان کمک های داوطلبانه خود را به طور فاحش افزایش دادند و وضع آژانس خیلی بهتر شد و مدیرکل آژانس و رئیس شورای حکام از ایران به گرمی تشکر کردند که دراین زمینه پیشقدم شده است.
درسال 1977، هم کشورهای صنعتی و هم کشورهای جهان سوّم متفقا در مجمع عمومی آژانس من را برای مدّت یک سال به ریاست مجمع عمومی انتخاب کردند. درآن سال دامنه فعالیت های ایران درآژانس به مراتب وسیع تر شد و من نقش فعالی درکارهای آژانس داشتم. این امر نیز به سهم خود جای مشخصی برای ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی باز کرد.

درمورد همین آژانس بین المللی انرژی اتمی به خاطرم می آید در یک زمانی صحبت از این بود که شما را به عنوان رئیس آژانس بین المللی انرژی اتمی انتخاب بکنند. این جریانش چه بود؟

همین طور که قبلا عرض کردم من درآژانس موقعیت ممتازی پیدا کرده بودم و همه به طرز فکر و نحوه کار من آگاهی پیدا کرده بودند.
مدیرکل آژانس برای مدّت چهارسال انتخاب می شود و تجدید انتخاب مدیرکل بلامانع است. درآن موقع مدیرکل آژانس یک نفر سوئدی بود که سال ها این سمت را داشت و سنش هم زیاد بود. این شخص ” سیگوارد اکلوند” (Sigvard Eklund) نام داشت. که طی مدّت طولانی که مسئولیت آژانس را به عهده داشت خدمات بزرگی به این آژانس کرده بود. ولی او دیگر سنش بالا بود و مسئله جانشینی او مطرح بود. علاوه براین اغلب کشورها میل داشتند که به کارهای آژانس سر و صورت تازه ای بدهند و تحرک تازه ای درآن ایجاد کنند. بنابراین، یک سلسله مذاکرات بین کشورهای مختلف، مخصوصا کشورهای صنعتی و بعضی از کشورهای مهم در حال توسعه، جریان پیدا کرد و آنها با هم توافق کردند که من را برای ریاست آژانس انتخاب کنند. این موضوع را با من درمیان گذاشتند. البته برای من غیرمترقبه نبود، چون همه جا در آژانس زمزمه بود که مدیرکل آینده آژانس من خواهم بود و اغلب با این دید به من نگاه می کردند و درگفتارشان اشاره هائی به این امر می شد. وقتی موضوع با من مطرح شد، به آنها گفتم که تصمیم دراین باره در اختیار من نیست و آنها باید مسئله را با اعلیحضرت مطرح کنند. بعد هم موضوع را حضور اعلیحضرت عرض کردم و نظر خودم را هم حضورشان تشریح کردم. گفتم من هنوز جوان هستم و نیروی زیادی دارم و می توانم به کشورم خدمت کنم و علاقه ای به این که این سمت را بگیرم ندارم. مگر اینکه خود اعلیحضرت تشخیص دهند که وجود من در راس آژانس لازم است . درآن صورت این سمت را به عنوان یک وظیفه ملی قبول خواهم کرد. اعلیحضرت فرمودند که همین طور که می گوئی صحیح است. اگر اشتباه نکنم، سفیر فرانسه موضوع را از سوی کشورهای دیگر با اعلیحضرت مطرح می کند و پاسخ می شنود که او درکشور خودش مفید تر است و این سمت را قبول نخواهد کرد.
بعد از این که به آنها جواب رد داده شد، تصمیم گرفتند که شخص تازه ای را انتخاب نکنند و “سیگوارد اکلوند” را برای چهارسال در مقام خود ابقا کردند. بعد هم به من گفته شد که این کار را به این دلیل کرده اند که شاید تا چهارسال دیگر من بتوانم این سمت را قبول کنم. جالب است اضافه کنم که درآن سال من رئیس مجمع عمومی آژانس بودم و انجام رای گیری برای انتخاب مجدد Eklund و مراسم قسم خوردن او به وسیله من انجام شد. آیا سرنوشت آن مرد و من به نحوی با هم پیوند خورده بود. وقایع بعدی نشان داد که این طور نبود.

البته بعد دیگر شکل داستان عوض شد و بعد از انقلاب من ایران را ترک کردم و در فرانسه مقیم شدم. باید اضافه کنم که در موقعی که مدّت چهارسال مدیرکلی “سیگوارد اکلوند” به پایان نزدیک می شد و من در فرانسه بودم بازهم بعضی از کشورها دراین اندیشه بودند که مرا به مدیرکلی آژانس انتخاب کنند. با من تماس گرفتند. من به آنها گفتم که برای این امر لازم است که من ملیت کشور دیگری را انتخاب کنم و این کار را ممکن است روی اجبار برای ادامه زندگی انجام دهم، ولی حاضر نیستم این کار را به طور مصنوعی انجام دهم که سمت مدیرکلی آژانس را بدست آورم. داستان به این ترتیب خاتمه پیدا کرد.