اندیشه وران و دانشمندان به منزله روح و عقل جامعه و گران بها ترین سرمایه های فرهنگی هرملّت اند. نگاهی به زندگی و آثار بسیاری از این بزرگان در تاریخ فرهنگ ایران به روشنی نشان می‌دهد که با وجود تند باد حوادث و سیل های بنیان کن مصائب، ارزش های اصیل انسانی و قومی مردم ایران تنها در پناه دانایی و روشن بینی چنین کسان دوام و ماندگاری یافته است.

از میان گروه بی‌شمار این بزرگان، برخی سرآمدان تاریخ دانش و ادب اند و برخی دیگر در عرصه فلسفه و عرفان شهرت بسیار دارند. نام تعدادی از ایشان با وقایع مهم درآمیخته و شهرت عدّه ای دیگر از مرزهای سیاسی و اعتقادی بسیار فراتر رفته است. با این همه، هریک از ایشان به گونه‌ای و در زمینه‌ای و با روشی مخصوص به خود نماینده جنبه‌ای از فرهنگ ایرانی و شاهدی بر ارجمندی آن درعرصه های جهانی است. در ترتیب آوردن نام این بزرگان تاریخ زندگی و شباهت آثار و اندیشه ایشان رعایت شده است.

ابن مُقفّع (ت. 143.ه/760م)

عبدالله ابن مُقفّع یکی از بزرگ ترین دبیران و مترجمان ایرانی است که در نیمه اول قرن دوّم هجری/هشتم میلادی می‌زیسته. نام وی روزبه پسر دادبه است و در قریه گورفارس (فیروز آباد) در خانواده‌ای مانَوی از کارمندان دارایی متولّد شد. گفته اند حَجّاج بن یوسف، والی خون ریز عرب، پدر او را به علّت اختلاف درحساب دیوان به سختی کتک زد و دست او را معیوب کرد. لقب ابن مُقفّع به معنی پسر شکسته دست از این جا به او داده شده است.

ابن مُقفّع هنوز بیست سال نداشت که در زمان بنی امیّه منشی والی عرب کرمان شد. اندک زمانی پس از آن به خدمت دربار عبّاسی درآمد و مسلمان گردید. وی مردی دانشمند بود و زبان‌های پهلوی، فارسی و عربی را نیک می‌دانست. او را عربی دان برجسته ای دانسته‌اند که با زبانی رسا و توانا سخن رانی می‌کرد و کتاب می‌نوشت. در آن زمان عرب ها خواندن و نوشتن را کاری پست می‌شمردند. آموزگاری در نظر آنان با گدایی در یک ردیف بود، حال آن‌ که ایرانیان آموزگاران و دبیران (منشیان) را طبقه‌ای خاص و محترم می‌شمردند. درکتب مختلف از هفت طبقه دبیران دوران ساسانی یاد کرده‌اند، مانند داد دبیره یعنی دبیران دستگاه دادگستری، گنزک دبیره یا دبیر خزانه داری و آتش آمار دبیره یعنی دبیر آتشکده. بیشتر دبیران بزرگ و نویسندگان برجسته دراین دوران ایرانیان دانشمند بودند که علاوه بر خط و دانش نویسندگی از تاریخ، حساب، نجوم، فلسفه و منطق اطلاعات بسیار داشتند. ابن‌مُقفّع برجسته ترین آنها بود.

ابن مُقفّع، در عمر کوتاه خود، درحدود سی و شش سال، انبوهی از آثار و تألیفات و ترجمه‌های گران بها به زبان عربی برجای گذاشت که ظاهراً بیشتر آن ها ترجمه و اقتباس از کتاب های اخلاق و آداب و روش ایرانیان دوره ساسانی است. از جمله آن ها خدای نامه درتاریخ پادشاهان ایران و آیین‌نامه در تشکیلات دولت و نیز در ورزش ها و تیراندازی و چوگان بازی است. کتاب التاج و کتاب مَزَدک و نامه تَنسر و کَلیله و دِمنه از دیگر نوشته ها و ترجمه های اوست که در همه آنها شور ایران دوستی موج می‌زند. علاوه بر این ها کتابی به نام الدّرة الیتیمه یعنی مروارید یکتا درباره اخلاق و تربیت و کتابی دیگر به نام رسالة الصحابه را به ابن مُقفّع نسبت می‌دهند.

از نظر اخلاقی نیز داستان های جالبی درباره وفاداری و جوانمردی و بخشش ابن مُقفَع نقل کرده‌اند. بزرگواری و بی نیازی او در نظر دوستان وی شگفت آور بوده است. با این ویژگی‌ها نسبت زَندَقه یا مانَوی‌گری که وی را همواره بدان متّهم می‌داشتند بسیار قوّت داشت. رساله‌ای بر رد عقاید مانَویان نوشته شده که آن را بر ردّ کتابی از ابن‌مُقفّع درباره مانی می‌دانسته‌اند. علاوه براین، «باب برزویه طبیب» که در آغاز کَلیله و دِمنه‌های عربی و فارسی آمده و نظرهایی مشابه نظر مانَویان ابراز می‌دارد، و احتمال داده اند که ابن مُقفّع خود آن را بر متن افزوده، از دیگر مدارکی است که او را به مانَوی بودن متّهم می‌کرده است.

گفته اند که ابن مُقفّع روش سیاسی شُعوبی داشت. اگرچه این امر به اثبات نرسیده امّا همان اشتیاق به تاریخ و گذشته و روش های نیک ایرانیان که در کتاب های مختلف او مورد ستایش بسیار قرار گرفته نشان تمایل شدید او به شُعوبیه است. با این احوال، طبیعی است که خلفای تازه به دوران رسیده عبّاسی از کسانی نظیر او، با همه بهره‌ای که در حکومت خود از ایشان می‌برده‌اند، در هراس بوده باشند. منصور، دوّمین خلیفه عبّاسی، در فرصتی شخصاً فرمان به قتل پنهانی ابن مُقفّع داد و سُفیان بن معاویه، که بارها مورد تحقیر ابن‌مُقفّع قرار گرفته بود، او را در خانه خود به فجیع ترین وضع شکنجه کرد و کشت.
محمّد زکریای رازی (313-251 ه/925-865م)

محمّد زکریای رازی، شیمی‌دان و پزشک معروف ایرانی ‌در شهر ری به دنیا آمد. درجوانی‌ در زادبوم خویش به زرگری و صرّافی پرداخت و باعلاقه ای که به کشف اسرار طبیعت داشت به سوی علم کیمیا کشیده شد. کیمیاگران می‌خواستند گوهر فلزّات را دگرگون کنند و با آزمایش‌های پُرهزینه و طولانی ‌در جستجوی به دست آوردن اکسیری بودند که مس را به طلا بدل کند. محمّد زکریا نیز سال های بسیارعمر خود را در این کار گذراند. وی عاقبت نتوانست مس را طلا کند. امّا ضمن تجربیات خود از تقطیرشراب الکل به دست آورد. وی نام این محصول را که تا آن زمان در جهان ساخته نشده بود الکُعْل گذاشت. امّا این کلمه در ترجمه کتاب‌های رازی به لاتین، که در قرن شانزدهم میلادی‌ صورت‌ گرفت، به شکل الکل درآمد و جهانی شد. طریقه تهیه آمونیاک یا جوهر نوشادر نیز نخستین بار به وسیله محمّد زکریای رازی کشف شد.

محمّدزکریا، سال های جوانی خویش را صرف این گونه آزمایش ها کرد تا آن که به سبب کار مدام نزدیک آتش و بخارها و بوهای تند ترکیبات سمّی شیمیایی، چشم‌های او سخت آزرده شد. نزد چشم پزشک رفت و طبیب پانصد دینار طلا خواست تا چشم‌هایش را مداوا کند. خود نوشته است« آن‌گاه دانستم کیمیای واقعی‌علم پزشکی است.» هنگامی که محمّد زکریا، تحصیلات پزشکی خود را در بغداد آغازکرد گویا نزدیک چهل سال داشت. در آن زمان بغداد کانون بزرگ‌علمی مسلمانان به حساب می‌آمد. مترجمان زبردست آثار مختلف علمی را از زبان های پهلوی، یونانی و سُریانی به عربی برمی‌گردانند. بیمارستان های بزرگ و مجهّز، که به تقلید از مراکز علمی ایرانی به خصوص دانشگاه جُندی شاپور اهواز در بغداد تأسیس شده بود، مراکز علمی و آموزشی مهمّی به ‌شمار می‌رفت.

محمّد زکریا پس از آموختن پزشکی و تسلّط بر فلسفه به اداره بیمارستان عضدی یا معتضدی در بغداد پرداخت و با رسیدن به کمال علمی ازسوی اغلب امیران و حاکمان آن روزگار دعوت می‌شد که رساله ها و کتاب های علمی خود را به نام ایشان بنویسد. رازی پس از چند سال اقامت در بغداد به ری، زادگاه خویش، بازگشت و به اداره بیمارستان آن شهر و تعلیم شاگردان بسیار خود پرداخت. این فیلسوف و پزشک عالی قدر در پایان زندگی بینایی خود را از دست داد.

رازی ایرانی بود، امّا کتاب هایش را به زبان علمی رایج زمان یعنی عربی می‌نوشت. عرب‌ها او را طبیب المسلمین و جالینوس العرب نامیده‌اند. کتاب ها و مقالات او که خود فهرست آن ها را به دست داده در جمع دویست و هفتاد و یک کتاب است. مهم ترین اثر او کتاب جامع‌ الکبیر معروف بهالمعادی است که بزرگ ترین کتاب طبّی، و به تعبیری، دائرة‌المعارف مفصّل علم طب آن دوران به شمار می رود. رازی در این اثر تجربیات شخصی و یادداشت های خودرا درباره مداوا و اعمال جراحی با دقت تمام شرح داده است. روش کار وی مشاهده و تجربه بود. وی با دانشمندانی که روش قیاس و استقرار را، به پیروی از روش ارسطو، درست می‌دانستند، مخالفت می‌ورزید. همین موجب شد که دانشمندان و فلاسفه بزرگی چون ابونصر فارابی و ناصرخسرو قبادیانی به ردّ برخی از آراء او بپردازند.

کتاب دیگر محمّدزکریا، درباره آبله و حصبه نه تنها درکشورهای اسلامی که در سراسر اروپا نیز شهرت یافته است. کتاب طب المنصوری وی نیز در قرون وسطی به زبان لاتین درآمد و پس از اختراع چاپ از نخستین کتاب هایی بود که به چاپ رسید. مجموعه آثارمحمّد زکریای رازی را خدمت ارزنده فرهنگ اسلامی به علم پزشکی در سراسر جهان نامیده‌اند.
ابونصر فارابی (339-260ه/ 950-873م)

ابونصر فارابی بزرگ ترین فیلسوف دوره اسلامی است. وی در خانواده‌ای ایرانی درشهر فاریاب از نواحی خراسان بزرگ، متولّد شد. پدرش از سران سپاه مرزنشین بود. در جوانی طی سفری طولانی و پُر رنج به بغداد رفت و نزد استادان بزرگ زمان، به تحصیل منطق و فلسفه یونان پرداخت. پس از اندک زمان، وی که به زبان های فارسی، ترکی، عربی، سُریانی و یونانی تسلّط کامل داشت، در فهم فلسفه یونان به پایه‌ای رسید که او را معلّم دوّم خواندند. معلّم اوّل ارسطوست و پس از ابونصر دیگر هیچ کس را معلّم نگفته‌اند.

فارابی در راه کسب دانش سختی بسیار تحمّل کرد. شب‌ها در نور چراغ پاسبانان شهر کتاب می خواند و اغلب تا صبح بیدار می‌ماند. زندگی محدود و محقّر او به خوابیدن کنار رودخانه‌ها و باغ ها گذشت. در همان وضع به نوشتن و خواندن روز می‌گذراند و شاگردان بسیارخویش را نیز همان جا تعلیم می‌داد. این محرومیت‌های مادّی، اگرچه بیشتر درسال های جوانی بر او تحمیل شد امّا پس از آن نیز وی با همه دانش و شهرت خویش، همچنان ساده می‌زیست. نوشته اند که از سیف‌الدوله همدانی فاتح دمشق نیز، که او را گرامی می‌داشت، هر روز بیش از چهار درم که مبلغی بسیار ناچیز بود نمی‌پذیرفت.

دوران زندگی ابونصر فارابی هم زمان با فروپاشی و ضعف خلافت عبّاسی است. خاندان‌های بزرگ وزیران ایرانی مانند بَرمَکیان که در دربار خلافت عبّاسی از علم و اندیشه حمایت می‌کردند، از میان رفته بودند. خاندان های دانش دوست و هنرپرور ایرانی چون سامانیان و آل بویه نیز هنوز قدرت چندانی نداشتند. در چنین احوال، ناچار بزرگانی چون ابونصر فارابی، در جستجوی حامی و مشوّق دانش، به دیارهای دور سفر می‌کردند و گاه چون او ناچار از سرزمین‌هایی که در آن مورد آزار و تهدید بودند می‌گریختند.

سیف الدوله همدانی در روزگار زندگی ابونصر در دمشق، هنگامی که به واسطه تهمت بددینی از بغداد فراری شده بود، دمشق را گرفت و چون از افراد انگشت شمار آزاد اندیش روزگار خود بود، دانشمندانی چون فارابی و شعرا و گویندگانی چون مُتنَبّی را پیرامون خود گرد آورد. مُتنَبّی پس از آن در دربار عضدالدوله دیلمی به مقام بزرگ و والایی رسید. امّا زندگی محدود و محقّر ابونصر درچنین روزگار بیشتر در نتیجه عدم اعتنای بزرگان به دانش و فلسفه بود. در این دوران تعصّب در عقیده و تظاهر به دین داری در بین قدرت مندان و حاکمان سخت رواج داشت. ناچار آنان که چون ابونصر فارابی دانستن و اندیشیدن درباره حقیقت را از تجمّل و راحت جسمانی برتر می‌دانستند در تنگی و فشار می‌زیستند.

ابونصر فارابی فیلسوف بود امّا برای گذران زندگی ناچار به پزشکی و مداوای بیماران می‌پرداخت. این راهی بود که بیشتر فلاسفه اسلامی در آن روزگار پیش می‌گرفتند. به همین جهت حتّی تا روزگار ما هنوز به پزشک، حکیم نیز می‌گویند، درحالی که حکیم در اصل به معنی فیلسوف و اندیشه‌ور است.

کتاب های فلسفه‌ای که تا زمان ابونصر فارابی ترجمه شده بود اغلب غلط بسیار داشت و قابل فهم نبود. فارابی نخستین کسی است که با رنج بسیار آثار ارسطو و افلاطون را به طور کامل دریافت و در کتاب ها و رساله های خود به شرح و تفسیر و نقد آنها پرداخت. آشنایی دوباره جهان با آثار این فیلسوفان در واقع مرهون دانش و تلاش ابونصر فارابی است. وی، علاوه بر فلسفه و منطق که موضوع بیشترین آثار باقی‌مانده از اوست، در همه علوم زمان خود سرآمد دیگران بود. پزشکی را نیک می‌دانست امّا در روزگار رفاه بدان نمی پرداخت. در ستاره ‌شناسی کتابی از او باقی است که بی پایه بودن پیش گویی منجّمان را ثابت می‌کند و آنها را بی ارزش می‌شمرد. کتاب بزرگ و معتبر او در سیاست نمودار اطّلاع وسیع او درباره جوامع بشری است. مهم تر از همه کتابی است که وی درباره مدینه فاضله و شهر آرمانی فلاسفه نوشته است. وی دراین کتاب که خود به چند بخش بسیار بزرگ و مهم تقسیم شده، با بینشی فلسفی و عارفانه نظریات خود را در باره جوامع انسانی بیان داشته است.

ابونصر فارابی در موسیقی نیز استادی بی نظیر بود. اختراع قانون را به او نسبت داده‌اند. او علاوه بر نوشتن رساله های متعدّد درباره موسیقی و زبان‌شناسی، نوازنده ای ماهر بود. نوشته اند که وی درمحضر سیف الدوله همدانی ابتدا خطای یک یک خوانندگان و نوازندگان مجلس را باز نمود، آنگاه ازکیسه ای که درکمر داشت چند چوب درآورد و آنها را به هم پیوست و بنواخت. همه را خنده گرفت. پس چوب ها را درهم ریخت و ترکیبی دیگر بساخت و بزد. همه به گریه درآمدند. بار دیگر چوب ها را در هم ریخت و ترکیبی تازه فراهم آورد و ضربی دیگر آغاز کرد. همه حاضران حتّی پرده داران و دربان ها نیز به خواب رفتند. او آنها را خفته رها کرد و برفت. ابونصر فارابی سعادت انسان را در ترک پیوندهای ظاهری و بستگی های مادّی می‌دانست و معتقد بود که تنها کسی باید به فلسفه و علم روی آوردکه از جهت اخلاقی سخت پاک و بی نیاز باشد. وی به تربیت نفسانی خویش و شاگردانش بسیار اهمیّت می‌داد و در زندگی شخصی به جاه و جلال و نام و شهرت بی اعتنا بود. بی علاقه‌گی وی را به جمع آوری تألیفات خود ناشی از عظمت روحی او دانسته اند. باوجود این بیش از 102 رساله و کتاب از او به جای مانده که هریک در نوع خود بی نظیر است.

شیخ الرئیس ابوعلی سینا خود را شاگرد مکتب فارابی خوانده و گفته است که تنها از طریق مطالعه رساله های ابونصر توانسته است منظور ارسطو را از کتاب متافیزیک درک کند. ابونصر فارابی در آثار متعدّد فلسفی خود کوشیده است تا فلسفه را به معتقدات دینی مردم نزدیک کند، یا، به عبارت دیگر، معتقدات دینی را با اصول فلسفی ازخرافه و توّهم دور سازد. وی ثابت می‌کند که مثلاً در موضوع آغاز آفرینش، فلسفه از اخبار مذهبی دقیق تر و به توحید نزدیک تر است. افزون براین، فارابی برای رواج فلسفه، که دانستن آن را مانند علوم دیگر برای همه مردم لازم می‌دانسته، کوشیده که آن‌را به زبان و اصطلاحات مذهبی نزدیک کند. این کار پس از او در اواسط قرن دهم میلادی به وسیله اخوان الصفا، به طور کامل در رسالات متعدّد عملی گردید. امّا عده‌ای نیز به شدّت آن را مردود شمردند. امام محمّد غزالی درکتاب خود بر رد فیلسوفان، ابونصر فارابی و ابوعلی سینا را به عنوان دو تن از بزرگ‌ترین فلاسفه برگزیده تا با ردّ عقاید ایشان به طور کلّی فلسفه را نادرست جلوه دهد. این قبیل مباحث و درگیری های فکری نشان می‌دهد که فلاسفه درآن زمان تا چه حدّ ناچار از کناره‌گیری از مردم و تحّمل فشارهای اجتماعی بوده‌اند.

ابونصر فارابی در هشتاد سالگی در دمشق درگذشت و با آن که بیش از تنی چند بر جناره او نَگریستند، مجموعه‌ای گران قدر از آثار خود را به زبان عربی برجای گذاشت. امّا او نه عرب که فیلسوف و نابغه‌ای ایرانی و از جمله شخصیت های برجسته و کم نظیری است که آثار و افکارش اثری جهانی داشته است.رودکی (ف. 329 ه./949م)

ابو عبدالله جعفر ابن محمد رودکی در تاریخ ادب ایران به عنوان پدر شعر فارسی شهرت دارد. وی در قرن سوم هجری قمری/ نیمه دوم قرن نهم میلادی در روستای بَنُج رودک، دو فرسنگی سمرقند، زاده شد و در همان روستای زادگاه خویش از جهان رفت. وی از نوجوانی، قرآن را از بر داشت و با صدایی دلکش می‌خواند و از استادی به نام ابولَعبَک بختیار، درس نواختن بربط می‌گرفت. به زودی شهرت خنیاگری و آواز خوش او با شعرهایی که خود می‌سرود، به همه جا رسید و امیر خراسان، نصربن احمد سامانی، را واداشت تا او را به دربار خویش بخواند.

رودکی در دربار سامانیان که ایرانیانی آزاد اندیش و هنرپرور بودند، از مکنت و تجمّل بسیار برخوردار شد. نوشته اند هنگامی که رودکی همراه نصربن احمد از هرات به بخارا می‌رفت چهارصد شتر زیر بنه او بود. وی مردانی بزرگ چون امیر نصر سامانی، ماکان کاکی از سرداران و امیران بزرگ دیلمی و ابوالفضل بلعمی وزیر دانشمند دربار سامانی را، که جایزه‌های کلان به او می دادند، در اشعار بسیار زیبا و استادانه خویش ستوده است. با این همه، رودکی شاعری ستایشگر نبود. شعرش روان، ساده، دل انگیز و سرشار از شوق و ستایش لذّات و شادی‌های زندگی است.

اهمیّت رودکی در تاریخ ادب ایران نه تنها به سبب آن است که وی پیش از شاعران بزرگ دیگر به سرودن شعر فارسی روی آورد، بلکه از آن جهت نیز هست که انواع مختلف شعر فارسی را به زیباترین و رساترین صورت ابداع کرد. او نخستین شاعری است که قالب های گوناگون شعر فارسی را برپایه ای استوار بنا نهاد و راه را برای ظهور بزرگانی چون فردوسی و سایر استادان عصر غزنوی هموار کرد. پیدایش رباعی را در شعر فارسی طی داستان زیبایی به رودکی نسبت می دهند. رباعی شعری است کوتاه، مرکب از چهار پاره یا مصراع به وزنی خاص. نقل کرده‌اند که روزی رودکی چند کودک را دید که گردو بازی می‌کردند. جمعی از مردم، شیفته ظرافت و هیجان کودکانه، به دور ایشان گرد آمده بودند. رودکی به جمع آنان پیوست. کودکی شیرین زبان ضمن غلتاندن گردو با سخنانی موزون اشتیاق خود را برای افتادن آن در گودالی کوچک که به این منظور کنده بودند بیان می‌داشت و می‌خواند: «غلتان غلتان همی رود تابُن گود» حرکت ملایم گردو به سوی گود و انتظار و هیجان بازی و شیرینی رفتار کودک که همه را فریفته خود ساخته بود، چنان در طبع نازک شاعر اثر کرد که از آن پس رباعی‌های بسیار بر این وزن و آهنگ سرود.

رودکی اشعار خود را به آواز خویش همراه نواختن چنگ و بربط می خواند. تأثیر عظیم شعر معروف او: «بوی جوی مولیان آید همی» در ادب فارسی مَثَل است. نوشته اند که امیران و سپاهیان دربار امیر نصر سامانی از توّقف طولانی او در هرات که حدود چهار سال به طول انجامید ملول شده بودند. ناچار به رودکی روی آوردند تا به طریقی امیر را به سوی پایتخت یعنی بخارا روانه کند. رودکی بَرَبط برگرفت و به حضور امیر رفت و به آوایی خوش برخواند:

بوی جوی مولیان آید همی‌
یاد یار مهربان آید همی

ریگ آموی و درشتی های او
زیر پایم پرنیان آید همی

‌آب جیحون با همه پهناوری‌
خنگ ما را ت امیان آید همی

‌میرسرو است و بخارا بوستان
‌سرو سوی بوستان آید همی

این نغمه های خوش چنان در دل امیر مؤثر افتاد که نوشته اند حتی به قدر پوشیدن کفش ها معطّل نشد. بی موزه (چکمه) پای در رکاب اسب نهاد و به سوی بخارا به راه افتاد. رودکی به داشتن بیش از صد هزار یا به روایتی دیگر یک میلیون و سیصد هزار بیت شعر در زمان خود ممتاز بوده است. اکنون از اشعار او کمتر از هزار بیت پراکنده برجای مانده، امّا نوشته اند که وی به اشاره ابوالفضل بلعمی وزیر ادب دوست امیر نصر سامانی، کتاب کلیله و دمنه را به نظم آورد. در هنگام نظم کلیله و دمنه، رودکی کور بوده و ناچار گزارشگری در برابر او می‌نشسته و کتاب را برای او می خوانده است.

امیر نصرسامانی و وزیران با فرهنگ او، ابوالفضل بلعمی و ابوعبدالله جیهانی، به مذهب شیعه اسماعیلیه و خلفای فاطمی گرایش هایی داشتند. از رودکی نیز ابیاتی در اشاره به این اعتقاد باقی‌مانده است. پس از عزل امیر نصر پسر او نوح به امارت منصوب شد و دربار سامانی با وزارت فقیهی متعصّب، دیگر از آن شور و حال و ذوق و اندیشه که در زمان امیر نصر از آن سرشار بود تهی ماند. البتّه نمی‌توان اتّهام امیر نصر و سایر معاصران و درباریان او را تنها گرایش به حکومت فاطمیان مصر دانست. آزاد اندیشی و زیبا پرستی که بیشتر به روح ایرانی و زنده شدن خاطرات فرهنگ کهن این سرزمین مربوط می‌شد با فضای خشک مذهبی که می بایست مردم را مطیع و اسیر خلافت بغداد نگاه دارد مخالف بود و موجب تحریک های دائم و روز افزون برضدّ امیران ایرانی می‌گردید.

دراشعار رودکی، توصیف تاکستان ها و کارهایی که برای تهیه شراب از انگورهای درخشان آبدار انجام می‌شود بسیار آمده است. تنها قصیده کامل و تام و تمامی که از وی در دست است، قصیده «مادرِ می»، با شرح شاعرانه انگور چیدن و شراب انداختن آغاز می‌شود. نغمه‌های دل‌نشین پرندگان و شادی و نشاط انسان در لذّت بردن از زندگی زمینه اشعار اوست. اغتنام فرصت که بعدها موضوع اصلی شعرخیّام و سعدی و حافظ است نخستین بار در آثار رودکی دیده می‌شود. با این همه، رودکی شیرینی لذّت زندگانی و شادکامی و شادخواری را همه جا با بینش عمیق فلسفی درباره ناپایداری جهان و اندوه و افسوس به گذر تند و بی امان دنیا در هم آمیخته است:

شاد زی با سیاه چشمان شاد
که‌ جهان‌ نیست ‌جز فسانه و باد

زآمده تنگ دل نباید بود
و ز گذشته نکرد باید یاد

من و آن جعد موی غالیه بوی
من و آن ماه روی حور نژاد

نیک‌ بخت آن‌ کسی‌ که داد و بخورد
شوربخت آن‌ که او نه‌ خورد و نه داد

باد و ابراست این‌جهان افسوس
باده پیش آر هرچه بادا باد
فردوسی طوسی (411-329 ه. ق/1020-940م)

حکیم ابوالقاسم فردوسی طوسی شاعرملّی ایران از حماسه سرایان بزرگ جهان است. وی درقریه باژ یا پاژ طوس، همان سال که رودکی پدر شعرفارسی درگذشت، چشم به جهان گشود. فردوسی ازخاندان دهقانان ایرانی بود. دهقانان زمین داران کوچکی بودند که میراث فرهنگی خود را گرامی می‌داشتند و وارث و منتقل کننده آن بودند. قرن چهارم هجری، یعنی زمانی که فردوسی به دنیا آمد، سرزمین ایران پس از گذشت سیصد سال از حمله اعراب و فروپاشیدن شاهنشاهی ساسانی، دوباره سربلند می‌کرد. با روی کار آمدن حکومت های ایرانی که براثر سه قرن مبارزه دائم و همه جانبه ایرانیان ب رضدّ کارگزاران و گماشتگان خلفای اُموی و عبّاسی به دست آمده بود، ایرانی دوباره پرچم پُرافتخار خود را به اهتزار می‌آورد. زبان فارسی دَری نیز که طیّ این مدت با پذیرفتن مفاهیم و واژگان تازه وسعت و غنایی درخور توجّه یافته بود، برزبان شاعران و نویسندگان جاری می‌گردید.

درچنین احوال، هنگامی که فردوسی حدود هفده سال داشت، یکی ازدهقانان نژاده و بلندهمّت، به نام ابومنصور عبدالرزّاق کنارنگ، که معتقد به پیوستگی نژادی خود با شاهان باستانی ایران بود، به دستیاری وزیرخود دهقانان، موبَدان و راویان داستان های ملّی را از سراسر ایران به توس فرا خواند تا داستان های ملّی و باستانی را در دفتری گرد آورند و از گزند حوادث ایام به دور دارند. آن چه توسط این موبَدان و به خواست و تشویق ابو منصور عبدالرزّاق، فراهم آمد، شاهنامه ابو منصوری نامیده شد. تهیه این دفتر در سال 346 ه./957م به پایان آمد.

امّا از بد روزگار، تنها پنج سال پس از پایان یافتن شاهنامه ابومنصوری، ابومنصورعبدالرزّاق درجنگ کشته شد و غلامان ترک دستگاه سامانی به جای دهقانان و امیران آزاده ایرانی به قدرت رسیدند و حکومت و ملّیت ایرانی دوباره مورد تهدید قرارگرفت. چندی بعد، دقیقی شاعر دربار یکی از امیران سامانی اقدام به نظم شاهنامه کرد. امّا او نیز درجوانی به دست غلامی کشته شد و کار ناتمام ماند. در این هنگام، فردوسی که حدود چهل سال داشت کار ناتمام دقیقی را دنبال کرد و نزدیک به سی سال از عمر خویش را صرف سرودن شاهنامه نمود. در آغاز کار فردوسی، میان سرداران و سپه سالاران سامانی درخراسان جنگ درگرفته بود. در گرگان و طبرستان نیز جنگ دیگری میان برادران آل بویه و آل زیار جریان داشت. فردوسی با تیزبینی و دورنگری خود می توانست دوران ضعف و احتمالاً ازمیان رفتن حکومت‌های ملّی ایرانی را پیش بینی کند. از همین رو، با پشتکاری عظیم و با اشتیاق بسیار به سرودن شاهنامه و نظم داستان های پهلوانان ایرانی پرداخت تا شاید در این فرصت بتواند تاریخ و زبان ملّت کهن سال ایرانی را دوباره زنده کند. این زمان تنها فرصتی بودکه اقدام به این کار سترگ را ممکن می‌ساخت و پیر طوس به هشیاری تمام آن را دریافت. تلاش شبانه روزی او میوه شیرین داد و پس از حدود بیست سال نخستین بخش کار او که به نظم آوردن اکثر داستان های شاهنامه بود پایان پذیرفت. سال سیصد و هشتاد و چهارقمری که فردوسی خود درشاهنامه به آن اشاره کرده مقارن سال 994 میلادی است.

امّا دوسال پیش از این تاریخ، دولت سامانیان، مرزداران دلیر و با فرهنگ مشرق ایران سقوط کرده و بُخارا پایتخت ایشان به دست ترکان آل‌افراسیاب افتاده بود.

فردوسی دراین سال ها هنگامی که نخستین مرحله کارش را به پایان برده بود، دو سه سالی شاهد کشمکش های زورمندان بود و از کار بازماند. مقارن همین ایّام، سه شخصیّت بزرگ ادب دوست و هنرپرور و مقتدر روزگار نیز درگذشتند و قلمرو سامانیان به دست محمود غزنوی و ترکان آل افراسیاب افتاد و فردوسی پس از امیرسامانی و امیرخلف بن احمد و سَبُکتکین دیگر کسی را نمی‌شناخت که شاهکار عظیم او را قدر و بهایی نهد.

سلطان محمود غزنوی و رقیبان ترک او از آل افراسیاب، ابتدا با هم در برابرشاه زادگان خاندان سامانی متّحد شدند. امّا با از میان رفتن سامانیان رقابت میان آنان آشکار گردید. محمود دراین زمان با فرمان و منشورخلیفه بغداد رسماً سلطان ایران شده بود و چون آوازه شاهنامه، سروده فردوسی، همه‌جا می‌رسید او نیز به پیروی از ادب دوستی دربار سامانیان به شاعر گران قدر و حماسه ملّی او گرایش یافت. امّا در این میان سیاستی دیگر نیز در کار بود. محمود می‌خواست از شاهنامه برای برانگیختن احساسات ملّی ایرانیان علیه تورانیان آل افراسیاب بهره جوید. فردوسی در آن زمان حدود شصت و پنج سال داشت و پیر و فقیر و دل آزرده بود. تنها پسر و تکیه روزگار پیری خویش را نیزهمان سال با درد و افسوس بسیار به خاک سپرده بود. شاعر در غم‌گذران زندگی ناچار به محمود روی آورد.

سلطان محمود ابتدا فردوسی را گرامی داشت و فردوسی، امیدوار، به ادامه کارخود پرداخت. امّا سالی چند پس از آن، آل افراسیاب با جنگ‌های بسیار از ایران بیرون رانده شدند و عاقبت با محمود از درآشتی درآمدند. از آن پس دیگر سلطان محمود به فردوسی اعتنایی نداشت. فردوسی که شاهنامه را به پایان آورده بود، آن را با خود ازطوس به غَزنه، پایتخت سلطان محمود، برد و پس ازآن که به جای شصت هزار دینار طلا، یعنی یک دینار در ازای هربیت، همان مقدار درم به او دادند، جایزه سلطان را با بی اعتنایی تمام به حمامّی و فُقّاعی، یعنی کسی که کنار در گرمابه شربت می‌فروخت، بخشید و خود ناشناس از غَزنه گریخت.

مانده زندگی شاعر بلند پایه طوس در فقر و پیری و آوارگی گذشت. گماشتگان محمود شهر به شهر در پی اوگشتند تا او را برای مجازات، به دلیل بی‌اعتنایی به جایزه سلطان، دست بسته به دربار او برند. نوشته اند که سال ها بعد محمود از کرده خود پشیمان شد و جایزه ای قابل توجه برای فردوسی به طوس فرستاد امّا آن گاه که این هدایا به دروازه طوس رسید، جنازه شاعر را از دروازه دیگر بیرون می‌بردند. تنها دختر فردوسی به پی روی از طبع بلند پدر خویش، هدیه سلطان را نپذیرفت و آن را برای ساختن پلی وقف کرد. فردوسی را، به بد دینی و پی‌روی از مذهب شیعه متّهم کردند، چه این مذهب در آن روزگار با روحیات و تمایلات ایرانیان آزاده هماهنگی داشت. جنازه او را، که به گورستان شهر راه ندادند، در باغش به خاک سپردند.

زندگی فردوسی، بزرگ ترین شاعر حماسه سرای ایران، خودشاهدی بر بلندنظری و آزادگی روح مردم هنرمند و داناست. بیش از هزارسال ازمرگ او می‌گذرد و درهمه این زمان دراز، فردوسی بیش از هر شاعر دیگر در ایران و نزد عامه مردم شناخته بوده است. داستان‌های شاهنامه، قرن‌ها و قرن ها، هرشب در دور افتاده ترین نقاط ایران در قهوه‌ خانه ها و در زیر سیاه چادرها، بر زبان نقّالان و شاهنامه خوانان جاری شده و مردم عادی را شیفته عواطف بلند انسانی و روح آزاده و دلاوری های پهلوانان ایران کرده است.
امیرعنصرالمعالی کیکاووس

نویسنده کتاب قابوسنامه، نوه قابوس وشمگیراست. وی اگرچه خود دستگاه فرمانروایی و پادشاهی نداشت، امّا به رسم امیرزادگان آن روزگار آداب ملک داری را آموخته بود و از دانش ها و پیشه‌های مرسوم اطلاع فراوان داشت. وی کتاب خود را درسال 475ه./1082م، هنگامی‌که شصت و سه سال ازعمرش می‌گذشت، در اندرز فرزندش گیلان‌شاه نوشت. به این جهت این کتاب به پندنامه نیز شهرت دارد.

وی دراین کتاب برای فرزند خویش از شناختن حق پدر و مادر و احوال جوانی و پیری و طرزغذا خوردن و شراب نوشیدن گرفته، تا مهمانی کردن و عشق ورزیدن و گرمابه رفتن و شکار و چوگان بازی، سخن می‌گوید. مطلب کتاب به گونه ای است که بسیاری از مظاهر اوضاع اجتماعی آن عصر در آن جلوه‌گر است. بیان جزییات، درباره مسائلی چون بردگان، پزشکی، ستاره شناسی و انواع مرغوب اسب و امثال آن، نشان می‌دهد که نویسنده تا چه پایه درباره موضوعات مختلف آگاهی و دقّت نظر داشته است. او خود به صراحت از خطاهای جوانی خود یاد می‌کند و می‌داند که طبیعت جوان به نوعی دیگر است. از همین روست که کتابش چنین پایان می‌برد: «آن چه به خویشتن پسندیدم، اکنون تو را همان خواستم و آموختم. اگر تو بهتر از این خصلتی و عادتی همی دانی، چنان باش که بهتر بود و گرنه این پندهای من به گوش دل شنو و کاربند.»

نویسنده قابوس نامه در آموزش فرزند به روش های علمی و آزموده شده روی می‌آورد و رعایت ملایمت و مدارا با همگان را اصل پیشرفت و توفیق می‌شمارد و در تأیید آن چه می‌نویسد خاطرات خود و کارنامه گذشتگان و نکات تاریخی را به یاری می گیرد و جنبه های گوناگون زندگی ایرانیان را در قرن پنجم هجری /یازدهم میلادی به مهارت ترسیم می کند. ه نثر کتاب، پس از گذشت نزدیک به هزارسال، چنان روان و روشن و ساده است که هر خواننده امروزی را به راحتی همراه خود به دنیای نا آشنای گذشته ایران می کشد.

ابوریحان بیرونی (440-362 ه/1048-973م)

ابوریحان محمّد بن احمد بیرونی خوارزمی از نوابغ ایرانی است که به خصوص در ریاضیات و نجوم شهرت جهانی دارد. زادگاه او خوارزم، ولایتی حاصلخیز و آبادان درجنوب رودخانه جیحون، است که اطراف آن را بیابان های خشک و ریگزارهای ترسناک فرا گرفته. هزاران سال پیش از این، اوّلین مهاجران آریایی ایرانی درآن جا مسکن گزیدند.

هم زمان با کودکی‌وجوانی ابوریحان دوخانواده دانش دوست و هنرپرور درخوارزم حکومت داشتند، یکی مأمونیان که در شهر گُرگانج یا جُرجانیه، محلّ برخورد رودخانه جیحون به دریاچه آرال، می‌زیستند و دیگری آل عراق در بخش جنوبی خوارزم. ابوریحان در منطقه حکومتی آل عراق درمحلّی به نام بیرون زاده شد و تحصیلات خود را در خدمت خوارزمشاهان آل عراق، نزد ابونصر عراق ریاضی دان بزرگ آن روزگار، به پایان آورد. در بیست و چهارسالگی حکومت آل عراق به دست مأمونیان برافتاد و روزگار پریشانی و فقر و آوارگی ابوریحان فرا رسید. خود نوشته است که: «هنگام اقامت در ری شخصی را دیدم که در شمار علمای نجوم بود. جاهل بود و من بر او ایراد گرفتم. امّا چون من در آن وقت فقیر و پریشان بودم، او به تحقیر بینی خود را بالا گرفت و گفته مرا نپذیرفت.»

ابوریحان از راه ری به دربار شمس المعالی قابوس بن وشمگیر از امرای آل زیار به گرگان رفت و با احترام و ستایش بسیار این امیر دانش دوست روبرو گردید. درهمین روزگار وی که بیست و نه ساله بود کتاب آثارالباقیه را در فرهنگ های باستانی ایران، هند، یونان، یهود، مسیحی، بودایی، خوارزمی و سُغدی نوشت.

پس از چندی اوضاع خوارزم اندکی آرامش یافت. ابوریحان بازگشت و این بار در گُرگانج در پناه مأمونیان خوارزم به مطالعه و تحقیق و تألیف پرداخت. این روزگار آرام و پُربار هم‌زمان با سفر ابوعلی‌سینا به آن دیار بود. دو فیلسوف دانشمند، که مانند آنها در همه روزگار کم‌تر به وجود آمده، در کنار یکدیگر در مدرسه مأمونیه خوارزم به احترام و عزّت تمام مشغول کار بودند که محمود غزنوی حملات خود را به خوارزم آغاز کرد. ابوعلی‌سینا همراه بوسهل مسیحی به بیابان خوارزم گریخت امّا ابوریحان چندی ماند و عاقبت محمود او را همچون غنیمتی گران بها به پایتخت خویش غزنه برد.

درباره مقام بلند ابوریحان و درجه دانش پروری خاندان های ایرانی خوارزم، در تاریخ بیهقی از گفته ابوریحان داستانی نقل شده که: «خوارزم شاه مأمون بن مأمون. . . مردی بود فاضل و درکارهای سخت، مثبت، و زبان او بسته بود از دشنام و فحش و خرافات. من که بوریحانم مراو را هفت سال خدمت کردم و هرگز نشنودم. . . روزی خوارزم شاه سواره نزدیک حجره من رسید. فرمود تا مرا بخواندند. دیرتر رسیدم بدو. اسب براند تا درحجره من و خواست که فرود آید. زمین بوس کردم و سوگند گران دادم تا فرود نیاید. گفت علم برترین امارت است علم والاست و هیچ مقامی از آن برتر نیست.»

ادب و فرهنگ امیران و پادشاهان ایرانی هنگامی بهتر آشکار می‌شود که در همان زمان به واقعه‌ای دیگر از زندگی ابوریحان بنگریم و رفتار سلطان ترک، محمود غزنوی، را با او ببینیم. سلطان محمود از این که ابوریحان بسیار می‌دانست ناخشنود بود. یک بار او را به اتاقی چهار در احضار کرد و گفت: «حکم کن که من از این چهار در از کدام بیرون خواهم رفت.» ابوریحان نوشت و زیر تشکچه سلطان نهاد. آن گاه محمود فرمان داد تا بر دیواری در جانب مشرق دری نو بکندند و از آن بیرون رفت. چون نوشته ابوریحان را خواندند، همان را نوشته بود. سلطان بیاشفت و فرمود تا او را از بلندی به میان سرای افکندند و پس از آن شش ماه در زندان بود. بعدها سلطان گفت: «می‌گویند این مرد را در عالم نظیر نیست مگر ابوعلی سینا. . . لکن پادشاهان چون کودک خرد باشند. سخن ملایم رأی ایشان باید گفت.» سپس به ابوریحان گفت: «اگر خواهی که از من برخوردارباشی، سخن بر مراد من گوی نه بر سلطنت علم خویش.» ابوریحان در دربار سلطان محمود چنین زیست. با این همه از زندگی در دربار او و جانشینانش استفاده های بزرگ کرد. در بیشتر جنگ های محمود درهندوستان همراه او بود و از این طریق در این کشور سَنسکریت را آموخت و با دانشمندان و حکیمان هند و علوم و عقاید هندوان و فرهنگ دیرین ایشان آشنایی کامل یافت. کتاب ماللهند و ترجمه چندین کتاب از سَنسکریت به عربی حاصل این روزگار است.

پس از محمود، جانشینان وی با ابوریحان محترمانه تر و مهربان‌تر رفتار می‌کردند. کتاب بسیار مهم قانون مسعودی در نجوم و ریاضیات را به نام سلطان مسعود غزنوی و کتاب الجماهر فی معرفة الجواهر درباره سنگ‌های معدنی و گران‌بها به نام امیر مودود نوشته است. از آثار مهمّ ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم درعلم های حساب، هندسه، هیئت ونجوم است که به دو زبان فارسی و عربی به نام ریحانه دختر حسین خوارزمی نگاشت. این کتاب علاوه بر دقّت و اهمیّت مطالب علمی آن، درعین حال نمودار توّجه زنان دانشمند به علوم زمان نیز هست.

مجموعه آثار ابوریحان به یکصد و سی کتاب و رساله می‌رسد که هریک در نوع خود بی‌نظیراست. بسیاری از اطلاعات درباره سرزمین و تاریخ هند، سُغد، خوارزم، ایران باستان، یهود، بودائیان، صابئین و اقوام بسیار دیگر از طریق آثار ابوریحان تا امروز برجای مانده است. آثار او اغلب به زبان عربی یعنی زبان رسمی زمان اوست. با این همه، نه تنها در مشرق زمین بلکه در غرب نیز اطلاعاتی که ابوریحان از گذشته های دور فراهم آورده تنها سند و بازمانده به شمار می‌رود. روش ابوریحان مشاهده و تجربه است. به این جهت بیشتر دریافت های علمی او در طول قرن ها هم چنان درست مانده است. محاسبات ریاضی و نجومی و تطبیق تقویم و زبان های اقوام باستانی وسعت و دقّت معلومات او را آشکار می‌کند و همچنین درستی و اهمیّت‌ روش اورا. دریافت های وی در زمین‌شناسی، معدن شناسی، هواشناسی و جستجوی آب از اعماق زمین، کتاب های او را به صورت دائرة المعارف علوم درآورده است. وی از سرسخت‌ترین مخالفان خرافات و اوهام بود و پرهیز از آن ها را نه تنها در مسائل علمی که در زندگی عملی نیز توصیه می‌کرد.

ابوریحان در فلسفه نیز پیرو روش های موجود در زمان خود نبود. تردیدهای او درباره نظریات ارسطو و جواب های درستی که به روش خود می‌یافت او را از دیگر متفکّران زمانش ممتاز می کرد. فکر دقیق او در جستجوی حقایقی بود که مانند اصول ریاضی مسلّم و غیرقابل انکار باشد. به این منظور، ابوریحان علاوه بر فلسفه یونان، به آثار فکری اقوام دیگر از جمله هندوان نیز می‌پرداخت. مطالعه آثار ابوریحان بیرونی، از جمله سؤال و جواب هایی که بین او و ابوعلی سینا ردّ و بدل شده، نشان می‌دهد که او برخلاف دیگران بسیاری از نظریات فلسفی ارسطو را که پایگاه دقیق علمی ندارد نمی‌پذیرد.

ابوریحان بیرونی در سال های آخر حیات سفری به خوارزم کرد امّا دوباره به غزنین بازگشت و درهمان شهر درگذشت.
ابوعلی سینا (428-370ه/1036-981م)

ابوعلی حسین بن عبدالله سینا، نابغه مشرق و از بزرگ ترین دانشمندان و اندیشه وران ایران و جهان است. وی در خانواده‌ای اسماعیلی مذهب از کارگزاران امیرنوح بن منصور سامانی، درهمان سال‌ها که فردوسی در طوس سرودن شاهنامه را آغاز کرد، در بخارا متولّد شد. پدر وی در آموزش و پرورش پسران خود علی، حسین و محمود سعی بسیار داشت. امّا از میان ایشان، حسین در ده سالگی قرآن و صرف و نحو و ریاضیات را به سرعت آموخت و نزد ابوعبدالله ناتلی، که مدّتی کوتاه به دعوت پدر در خانه ایشان می زیست، کتاب های منطق و ریاضی را فراگرفت و پس از آن از ابوسهل مسیحی، استاد بزرگ دیگر روزگار، علوم طبیعی و پزشکی را چنان آموخت که به واسطه مهارت در آن به دربار امیر سامانی راه یافت. از آن پس بوعلی به تنهایی و با استفاده از کتابخانه بزرگ و معتبر امیر، به مطالعه پرداخت. خود گفته است که در شانزده سالگی تنها مشکل او فهم کتاب متافیزیک ارسطو بود. امّا چون به شرح ابونصر فارابی بر آن دست یافت مسائل برای او آسان شد و از آن پس بیش از آن چه در هجده سالگی می‌دانست نیاموخت.

استادی ابوعلی سینا در پزشکی راه او را به دربار سامانی و استفاده کامل ازکتابخانه معتبر آن جا گشود. وی در مداوای بیماران به پریشانی های روانی نیز توجه داشت، به همین جهت شرح بسیاری از معالجات شگرف او به صورت افسانه درآمده است.

ابوعلی سینا هنوز بیست ساله نبود که آتش سوزی کتابخانه بخارا، مرگ امیردانش پرور سامانی، نوح بن منصور، و غلبه ترکان آل افراسیاب بربخارا اوضاع روزگار وی را سخت آشفته کرد. وی که شهرت شیعی و اسماعیلی داشت ناچار به گرگانج، پایتخت خوارزم شاهان، امیران فرهیخته مأمونی خوارزم، رفت و نزد ایشان مدّتی در آرامش به نوشتن کتاب پرداخت. امّا محمود غزنوی که قدرتی روزافزون می‌یافت از دانشمندان دربار خوارزم خواست که به درگاه او در غزنین به پیوندند.

ابوعلی سینا، هراسان از تعصّب و خشک اندیشی محمود غزنوی، گریخت و همراه بوسهل مسیحی در بیابان به گرما و بی آبی و توفان دُچار شد. بوسهل پیر از پای درآمد، امّا بوعلی جوان و نیرومند توانست نیمه جان خود را به گرگان برساند، بدان امید که به درگاه شمس‌المعالی قابوس وشمگیر پناه جوید. افسوس که وی نیز به رسیدن او کشته شده بود. ابوعلی، پیش از رسیدن به گرگان، در خراسان ماند و با عارف و صوفی مشهور، ابوسعید ابوالخیر، دیدار کرد. گویند پس از این دیدار، ابوسعید گفت: «هرچه ما می‌بینیم او می‌داند.» و ابوعلی سینا نیز به دیگران می‌گفت: «هرچه من می‌دانم شیخ می بیند.»

گریز ابوعلی سینا از خوارزم به خراسان، گرگان، ری، قزوین و سپس همدان شش سال به طول انجامید. وی در این مدّت پیوسته و در هرحال به نوشتن کتاب هایی که در نظر داشت می‌پرداخت و می‌کوشید ناشناس بماند زیرا فرستادگان محمود تصویر او را به همه دروازه ها آویخته بودند و قدم به قدم او را دنبال می‌کردند. او شهر به شهر می‌گریخت. امّا هربار که به معالجه بیماران می‌پرداخت چنان مشهور می‌شد که ناچار از فراری دیگر بود. ابوعلی سینا مدّتی کوتاه در ری و پس از آن نه سال در همدان به دربار امیران آل بویه پیوست. در همدان به وزارت شمس الدوله پسر فخرالدوله دیلمی رسید. لقب شیخ الرئیس به مناسبت این دوران وزارت به او داده شده است. پس ازمرگ شمس الدوله دیگر مقام وزارت را نپذیرفت و با توطئه وزیر چهارماه در قلعه‌ای نزدیک فراهان کنونی زنِدانی شد. در زندان نیز به نوشتن کتاب پرداخت. پس از رهایی با شاگرد خود ابوعُبید جوزجانی و برادرش و دوغلام ناشناس در جامه درویشان به اصفهان رفت و تا پایان عمر خویش نزد علاء الدوله کاکویه با احترام تمام زیست و به نوشتن ادامه داد.

ابوعلی سینا فیلسوف، دانشمندی پرکار بود. نزدیک به 120 اثر از او باقی است. برخی از کتاب‌های او، که درقرون وسطی به لاتین ترجمه شد، قرن ها است که در سراسر جهان مورد استفاده پزشکان و دانشمندان قرار گرفته است. مهم ترین کتاب او در پزشکی قانون و در فلسفه و منطق شفاست که ترجمه‌هایی به عبری، آلمانی، لاتین، فرانسه و فارسی از آن دردست است. از نظر فلسفی، ابوعلی سینا پیرو ارسطو و فارابی و شرح‌کننده نظریات ایشان بود. با این همه به روش هیچ یک از فیلسوفان قدیم پای بند نماند و نظریات خود را به آراء آنها می‌افزود. تأثیر نوافلاطونیان و اندیشه های فلسفی فارابی درکتاب مشهور او، شفا کاملاً بارز است. او نخستین کسی است که مباحث فلسفه و علوم عقلی را به روشی روشن و روان درآثار مختلف خود مورد بحث قرار داده است. وی گرچه در خانواده ای اسماعیلی مذهب پرورش یافته بود امّا از همان جوانی هرگز خود را مقیّد نمی‌دانست و معتقدات حکمت اسماعیلی را نیز مورد تردید قرار می‌داد.

نوشته اند زمانی که وزیر بود، هر روز پیش از صبحدم برمی‌خاست و از کتاب شفا چند صفحه می‌نوشت. پس از آن شاگردان خودرا می‌پذیرفت و تا هنگام نماز به ایشان درس می‌داد. آن گاه بسیاری از بزرگان بر در سرای او گرد می‌آمدند و با او درباره امور گفتگو می‌کردند و همراه وزیر به دیوان می‌رفتند. تا هنگام نماز ظهر به وزارت می‌پرداخت. پس از ناهار و خوابی کوتاه برای مشاوره با امیر به دربار می‌رفت و به مداوای بیماران نیز می‌پرداخت. شب تا دیرگاه کتاب می نوشت یا به مجلس شراب و خوش گذرانی می‌رفت. در شکارگاه هنگامی که بر اسب سوار بود دبیری درکنار او اسب می‌راند و گفتار وی را می‌نوشت. ابن سینا شراب بسیار می‌نوشید امّا همواره می‌گفت که نوشیدن شراب عمر را کم می‌کند. یک بار در جواب این که پس چرا خود بسیار می‌نوشد گفت: « من پهنای زندگی را می خواهم نه در ازای آن را».

روزگار زندگی ابوعلی سینا دوران شکفتگی اجتماعی و پیش‌رفت علم درنقاط مختلف سرزمین ایران بود. وی با بسیاری از دانشمندان هم زمان خود درباره مسائل مختلف به گفت و شنود و نامه‌نگاری می‌پرداخت. ازاین طریق پرسش ها و پاسخ های بسیار ردّ وبدل می‌گردید. بسیاری از رساله ها و کتاب های این زمان را دانشمندان به نام یکدیگر و برای یکدیگر نوشته‌اند. سؤال و جواب های ابوعلی سینا و ابوریحان بیرونی، یکی در اصفهان و دیگری در غزنه، به تفصیل تمام هنوز باقی است. این گونه بحث ها و گفت و گوها گاه به حرف های ناشایست و جدل‌های توهین آمیز می‌انجامید. در این موارد، معمولاً ابوعلی‌ سینا گناهکار بود زیرا از گفتار زشت و سخنان تند نسبت به علمای معاصر خود و گاه حتّی نسبت به پیشینیان خودداری نمی‌کرد.

ابوعلی سینا در تاریخ فرهنگ و تمدّن جهان مقامی ارجمند دارد. وی علاوه بر ارائه نظریات تازه و مهم در فلسفه نظری و عملی و کشف روش های تازه در مداوای بیماران و سرودن قصّه‌ها و اشعار لطیف وعرفانی، استاد برجسته‌ای بود با شاگردان بسیار که افرادی نام‌آور از میان ایشان برخاسته اند. ابوعلی سینا، درمدّت اقامت اصفهان نزد علاء الدوله کاکویه، آثار بسیار از جمله دانشنامه علائی را به فارسی نوشت که دائرة المعارف علوم گوناگون است، وی در سفری همراه علاءالدوله، نزدیک همدان بر اثر بیماری درگذشت. بنای یادگار آرامگاه او در شهر همدان است.
سید اسماعیل جُرجانی (521-424/1127-1032م)

سید اسماعیل ملقب به زین الدین از بزرگان دانش پزشکی است. وی در جُرجان (گرگان) زاده شد و پس ازکسب دانش زمان و تألیف آثار مهم پزشکی در مرو درگذشت. او را مردی بزرگ با شخصّیت علمی و اخلاقی والا توصیف کرده‌اند. جُرجانی بخش بزرگی از دوران زندگی خود را در خوارزم و در دربار قطب الدین محمّد و پسرش آتسِز خوارزم شاه با احترام و بزرگ داشت فراوان گذراند. وی در زمان اقامت در دربار خوارزم شاهان به نگارش آثاری مهمّ در پزشکی پرداخت. بزرگ ترین آن ها، ذخیره خوارزم شاهی، را با اشاره به آب و هوای بیماری زای خوارزم و راه معالجه و پیشگیری بیماری های ناشی از آن آغاز کرده است. سیّداسماعیل‌ جُرجانی در حدیث و فلسفه و حکمت نیز صاحبنظر بود و نوشته‌هایی در باره آن‌ها از خود به جای گذاشت. امّا مهم ترین آثار او در پزشکی و به زبان فارسی است که برخی از آن‌ها، مانند کتاب الخفی‌العلائی و الطبّ الملوکی، در واقع خلاصه‌ای از کتاب بزرگ او، ذخیره خوارزم شاهی، است که در دوازده جلد نوشته شده و هریک از آن ها به بخش های مختلف تقسیم گردیده است. این کتاب همه مباحث پزشکی از جمله تشریح و بهداشت و خواص داروهای معدنی و گیاهی و غذاها و روش های گوناگون درمان ازجراّحی و انواع ورزش ها و حمّام ها را در برمی‌گیرد. جُرجانی را زنده‌ کننده علم پزشکی دانسته اند، زیرا دانش‌های گذشتگان را با تجربه های جدید درآمیخته است. ذخیره خوارزم شاهی طی قرن ها با کتاب الحاوی محمّد زکریای رازی و قانون ابوعلی‌ سینا پهلو می‌زده است. اهمیّت ذخیره خوارزم شاهی در بین دیگر کتاب های مهمّ پزشکی به آن است که جُرجانی این کتاب را به نثر فارسی ساده و روانی نگاشته و بسیاری از اصطلاحات و تعبیرات فارسی علم پزشکی را که درحال از میان رفتن بود در آن زنده کرده است. ذخیره خوارزم شاهی درسال‌های آخر عمر نویسنده به وسیله خود او به عربی ترجمه شد و ترجمه ای دیگر نیز به زبان ترکی از این کتاب در دست است که اقبال دانشمندان سرزمین‌های دیگر را نیز طی قرن ها به آن نشان می‌دهد.
ناصر خسرو (481-394ه/1088-1003م)

ابومعین ناصر بن خسرو ملقّب به حجّت خراسان، شاعر و متکلّم بزرگ اسماعیلی است که در ناحیه قبادیان اطراف شهر بَلخ متولّد شد. خانواده وی مردمی ثروتمند بودند که در بَلخ جاه و جلالی داشتند. او در کودکی، انواع دانش های زمان خود را آموخت و در جوانی به دربار سلطان محمود و مسعود غزنوی راه یافت. هنگامی که بَلخ، پایتخت زمستانی غزنویان، به دست سلجوقیان افتاد، باز هم بر عنوان و اعتبارش افزوده شد.

ناصرخسرو چنان که خود نوشته است در چهل و سه سالگی، در یک مأموریت حکومتی، پس از آن که یک ماه تمام را به خوش گذرانی و شراب‌خواری گذرانده بود، شبی خوابی دید و پس از آن یک باره از شغل دیوانی و زندگی پُرتجمل برید و در پی به دست آوردن حقیقت راهی سرزمین های دور شد. سفر ناصرخسرو به مقصد زیارت خانه کعبه آغاز شد و هفت سال به درازا کشید. در این مدّت، وی همراه برادر و غلام خود به ترکستان و سِند و هند رفت و با صاحبان ادیان مختلف معاشرت و مباحثه کرد. سپس از راه خراسان و آذربایجان و شام و فلسطین و سوریه و حَلَب به زیارت خانه خدا رفت و با طیّ راهی بیش از دو هزارو دویست و بیست فرسنگ به سودان و مصر روی آورد.

ناصرخسرو سه سال در مصر ماند و در آن مدّت به مذهب اسماعیلی گروید. وی پس ازگذراندن مراحل مقدّماتی به مرتبه حجّت خراسان رسید. اسماعیلیان در دعوت خود مراحل خاصی را رعایت می‌کردند و داعیان آنان برحسب درجات معین می‌شدند و آخرین مرتبه معتقدان به این مذهب مرتبه حجّت بود که عدّه معدودی از داعیان می‌توانستند بدان برسند. ازمیان داعیان ایرانی ناصرخسرو و حسن صبّاح این مرتبه را داشتند. داعیان اسماعیلی برای هر امام دوازده حجّت تعیین می‌کردند که در دوازده جزیره (ناحیه) به نشر دعوت‌ مشغول بودند. هنگامی که ناصرخسرو پس ازهفت سال به بَلخ بازگشت و دعوت اسماعیلیه را آشکار کرد، از سوی علما و متعصّبان که مخالفان اسماعیلیه بودند، مورد تهدید و آزار قرارگرفت. ناچار به مازندران و نیشابور گریخت وعاقبت درقلعه‌ای واقع در درّه یُمگان نزدیک بدخشان در تاجیکستان کنونی پناه جست، از این پس وی به آواره یُمگان مشهورگردید. ناصرخسرو، بیست یا بیست و پنج سال در این ناحیه بود.

خواب ناصر خسرو و گریز او از زندگی درباری، در واقع بازتاب وقایع روزگار بود. زیرا تولّد او، مقارن ضعف و فروپاشیدگی حکومت های محلّی ایرانی بود. هنگام مرگ سلطان محمود، هم زمان با بیست و هفت سالگی ناصرخسرو، آرامش موقّتی و شوکت و جلال ظاهری که یادگار امیران سامانی و دیگر خانواده های حاکم ایرانی بود نیز درهم فرو ریخت. سلجوقیان خود می‌گفتند که مردمی بیابان‌گرد هستند و راه و رسم مملکت داری را نمی‌دانند. امّا از ایرانیان نیز، تنها مردم فرصت طلب گرد ایشان جمع می‌آمدند. سرگذشت دیگر بزرگان همزمان با ناصرخسرو، چون ابوالفضل بیهقی و امام محمّد غزّالی و حسن صبّاح نشان می‌دهد که این قرن روزگار آرامش و زندگی پُرافتخار نبود. آزادگان جز حبس و آوارگی یا .انزوا یا ستیز سهمی نداشتند. ناصرخسرو، این آزاده ایرانی، نیز به شیوه ای درخور زمان زیست و دور از یار و دیار در آوارگی روزگار گذراند. علاوه بر دیوان اشعار و دو منظومه پند و حکمت، از ناصرخسرو کتاب های ارزنده متعدّد در حکمت و فلسفه و دعوت به معتقدات اسماعیلی باقی مانده است.

سفرنامه ناصرخسرو ارزش ادبی و تاریخی بسیار دارد. وی ضمن هفت سال سفرخود که در آن سرتاسر سرزمین های اسلامی را درنوردید، با سختی‌های فراوان روبه رو شد و با بسیاری از نام داران زمان دیدار کرد. ناصرخسرو با انشایی روان، مجموعه ای از اطلاعات دقیق و گران‌بهای جغرافیایی، تاریخی و آداب رسوم مردم نواحی مختلف را در سفرنامه خود گرد آورد که دائرة المعارفی تاریخی، جغرافیایی، مذهبی و فرهنگی است. ناصرخسرو در مصر از رفاه و امنیّت مردم و آبادانی سرزمین و درحجاز و عربستان از فقر و گرسنگی و بی نوایی که خشونت و تعصب می زاید، توصیف های جالب دارد.

وی دریکی از جزایرخلیج فارس درباره سرزمینی که قَرمَطیان برآن حاکم بودند چنین نوشته است «. . . و قَرمَطیان، اگر کسی درویش شدی یا صاحب قرض، او را تعهد کردندی تا کارش نیکو شدی. . . و هرغریب که بدان شهر افتد و صنعتی داند چندان که کفایت او باشد بدادندی . . . و در شهر مسجد آدینه نبود و خطبه و نماز نمی‌کردند. اگر کسی نماز کند، او را باز ندارند ولیکن خود نکنند، و در احساء خرید و فروخت و دادو ستد به سرب کنند.»

دیوان شعر ناصرخسرو نیز از حیث سبک و موضوع در ادب فارسی امتیاز خاص دارد. قصاید او آکنده از درد و اندوهی است که از رهگذر تعصّب و غوغای عوام و دوری از یار و دیار براو وارد آمده. با این همه ذهن منطقی و روح قوی و اعتقاد خلل ناپذیر او به مذهب اسماعیلی چنان است که شعر او در واقع محملی است برای دعوت و تبلیغ مذهبی و درعین حال گنجینه ای از اصطلاحات فلسفه و حکمت اسلامی و نمودار نحوه استدلال مبلّغان اسماعیلی.
خیّام (517-430 ه./1123-1038م)

ابوالفتح عمر ابن ابراهیم خیّام یا خیّامی نیشابوری مشهور به حکیم عمر خیّام، فیلسوف، ریاضی‌دان، ستاره شناس و شاعر قرن پنجم هجری قمری/قرن دوازدهم میلادی است. شهرت او گرچه بیشتر به شاعری است امّا در واقع خیّام فیلسوف و ریاضی دانی بود که به آثار ابوعلی سینا پرداخت و یکی از خطبه های معروف او را در باب یکتایی خداوند به فارسی ترجمه کرد. اوّلین اشاره ای که به شعر خیّام شده، صد سال پس از مرگ اوست.

نوشته اند که خیّام را به تدریس و نوشتن کتاب رغبت چندانی نبود. شاید به دلیل آن که شاگردان هوشمند برگزیده ای پیرامون خود نمی‌یافت وچه بسا از آن جهت که اوضاع روزگار خود را، که مقارن حکومت سلجوقیان ومخالفت شدید با فلسفه و زمان رونق بازار بحث ها و جدل‌های فقیهان و ظاهر بینان بود، شایسته ابراز اندیشه های آزاده و بلند نمی دید. با این همه، از او نوشته‌های بسیار برجای مانده که در قرون وسطی به لاتین ترجمه شد و مورد توجّه اروپاییان قرار گرفت. رساله وی در جبر و مقابله و رساله ای دیگر، که در آن به طرح و پاسخگویی به مشکلات هندسه اُقلیدس پرداخته، از جمله مشهورترین آثار ریاضی اوست.

خیّام منجّم بود و تقویم امروز ایرانی، حاصل محاسباتی است که او و عدّه‌ای از دانشمندان دیگر، در زمان جلال الدین ملک شاه سلجوقی انجام دادند و به نام وی تقویم جلالی خوانده می‌شود. خیّام در باب چگونگی محاسبات نجومی خود رساله ای نیز نوشته است. وی علاوه بر ریاضی و نجوم، متبحّر درفلسفه، تاریخ جهان، زبان شناسی و فقه نیز بود. علوم و فلسفه یونان را تدریس می‌کرد و دانشجویان را به ورزش جسمانی و پرورش نفس تشویق می‌کرد. از همین رو، بسیاری از صوفیان و عارفان زمان او را به خود نزدیک می‌یافته‌اند. درمقابل، اکثر فقها و علمای دین با او مخالف بودند و گاه نیز حکم به تکفیر او دادند، هرچند که تکفیرکنندگان هنوز شعر او را ندیده بودند. خیّام معتقدات دینی را با بینش خاص خود که مبتنی بر دقایق فلسفی بود بررسی می کرد، شک در باره وجود خدا و جهان دیگر و بقای روح و قیامت، در ذهن خیّام‌ او را از یقین مذهبی باز می داشت.

خیّام سفرهای طولانی به سمرقند و بَلخ و هَرات و اصفهان کرد و همه جا با روشنی تمام در باب حیرت و سرگشتگی فلسفی خویش سخن می‌گفت و معتقدات دینی را مورد تردید قرار می‌داد. رساله ای در کیفیت معراج، رساله دیگر درباره علوم طبیعی و کتاب های بسیار به زبان‌های فارسی و عربی حاصل زندگی نسبتاً طولانی اوست.

از آثار معروف فارسی منسوب به عمرخیام، رساله نوروزنامه است که با نثری ساده و شیوا، پیدایی نوروز و آداب برگزاری آن را در دربار ساسانیان بازگو نموده. او در این رساله با شیفتگی تمام درباره آیین جهانداری شاهنشاهان کهن ایرانی و پیشه‌ها و دانش هایی که مورد توّجه آنان بوده سخن رانده و تنی چند از شاهان داستانی و تاریخی ایران را شناسانده است.

شعر خیّام، در قالب رباعی، شعری کوتاه، ساده و بدون هنرنمایی های فضل فروشانه و درعین حال حاوی معانی عمیق فلسفی و حاصل اندیشه آگاهانه متفکّری بزرگ در مقابل اسرار عظیم آفرینش است. تعداد واقعی رباعیات خیّام را حدود هفتاد دانسته اند، حال آن که بیش از چند هزار رباعی به او نسبت داده می‌شود. حدس زده اند که بسیاری از عارفان و دیگر شاعران که جرأت اعتراض به سخت گیری های مذهبی نداشته اند، با نسبت دادن اشعار خود به خیّام راه گریزی جسته اند. در دنیای ادب و هنر بیرون از مرزهای ایران، خاصه در جهان انگلیسی زبان، خیّام معروف ترین شاعر ایرانی است که شهرتش از محافل علمی و ادبی بسیار فراتر رفته است. این شهرت مرهون ترجمه رباعیات او به وسیله ادوارد فیتز جرالد شاعر انگلیسی است. اوست، که در قرن نوزدهم میلادی، افکار بزرگ فیلسوف و شاعر ایرانی را به جهانیان شناساند و موجب توّجه همگان به این اعجوبه علم و هنر گردید. از خیّام است:

در دایره ای کامدن و رفتن ماست
آن را نه بدایت نه نهایت پیداست

کس‌ می‌نزند دمی‌دراین معنی راست
کاین ‌آمدن از کجا و رفتن به‌ کجاست

جامی است‌ که عقل آفرین می‌زندش
صد بوسه زمهر بر جبین می‌زندش

‌این کوزه‌گر دهرچنین جام لطیف‌
می‌سازد و باز برزمین می زندش
رابعه

رابعه نامی است که معمولاً بر چهارمین دختر خانواده می‌نهاده‌اند. در تاریخ ایران دو رابعه شهرت بسیار یافته‌اند که یکی عارف و دیگری شاعر بوده است.

رابعه عَدَوّیه از عارفان بنام ایرانی در قرن دوّم هجری/هشتم میلادی است. زندگی او با افسانه ها و نقل کرامات بسیار همراه است. آمده است که در خانواده ای فقیر، احتمالاً اهل مَرو، در بصره متولّد شد. کودکی را در بندگی مردی سخت گیر با انجام کارهای توان فرسا گذراند و جز ناله و زاری شبانه به درگاه خدا پناهی نداشت. رابعه زیبا و هنرمند و بزم آرا توصیف گردیده، به این جهت پس از رهایی، در طلب روزی به رامشگری روی آورد. امّا پس از چندی توبه کرد و تا پایان حیات در عفاف و زهد به عشق الهی پرداخت. وفات او را در آخرین سال های قرن هشتم میلادی نوشته و دو آرامگاه یکی در بیت المقدّس و دیگری در بصره به او نسبت داده اند.

از رابعه عَدَوّیه سخنان و اشعار بسیار به زبان عربی و فارسی برجای است. او را نخستین عارف شیفته‌ای می‌دانند که از عشق و دوستی خدا دم زده است. مهم ترین مباحث صوفیانه از جمله وحدت وجود در دوره های بعد، از سخنان او سرچشمه گرفته است.

رابعه در سخن گفتن از محبّت الهی و دوستی خدا چنان متهوّر و بی باک بود که حتّی به نقد ظاهر عبارات قرآن می‌پرداخت. وی صورت کعبه را بُت می‌خواند و از حج تنها دیدار خدا را می‌خواست «مرا ربّالبیت می باید. بیت چه کنم؟ به جمال کعبه چه شادی نمایم!». وقتی در فصل بهار در خانه شد و سر فرو برد. خادمه اش گفت:: «یا سیده بیرون آی تا صنع بینی. رابعه گفت تو درون آی تا صانع بینی.» «او را گفتند: «شیطان را دشمن داری؟» گفت: «از محبت رحمان پروای شیطان ندارم» «. . . بارخدایا اگر فردا مرا در دوزخ کنی فریاد برآورم که وی را دوست می‌داشتم. با دوست این کنند؟» احتمال داده اند که این گفته ها را رابعه تحت تأثیر جنبش زَنادقه (مانَویان) در آن زمان برزبان می‌رانده است.
حلاّج (309-245ه/921-858م)

حسین ابن منصور حلاّج مشهور ترین و گستاخ ترین چهره تصوّف و عرفان ایرانی و جامعه اسلامی است. حسین در بیضای فارس زاده شد و از همان کودکی پیوسته همراه پدر به خوزستان و عراق رفت و آمد می‌کرد. در این سفرهای همیشگی، حسین منصور، با زبان عربی و معارف اسلامی آشنایی کامل یافت. در جوانی به بزرگان صوفیه پیوست و هنوز جوان بود که خود پیر و مرشد صوفیان گردید.

در این زمان در حدود بیست هزار تن از بردگان زنگی که در نزدیکی بصره مشغول به کار بودند بر ضدّ خلافت عبّاسی قیام کرده بودند. حسین منصور بدیشان پیوست. درمحله ایشان خانه گرفت و با زنی از آنان ازدواج کرد. و با این رفتار، پیر و مرشد خود عَمرو مکّی را سخت خشمگین کرد. این قیام عاقبت درسال 270ه/883م درهم کوبیده شد. پس از آن حلاّج مدتی در زندان بود و آن گاه راه سفری دراز را در پیش گرفت، سرتاسر ایران را درنوردید و تا دورترین نقاط غرب جهان اسلام یعنی سرزمین های شمال آفریقا گشت و گذار کرد. سفر وی که با توقّف های طولانی همراه بود بیش از پانزده سال طول کشید. وی در این مدّت ‌سال‌هایی را نیز در سرزمین های شرقی یعنی ترکستان، ماوراءالنهر و هند به سر آورد. در این سال‌ها مردم بسیار به او روی آورده بودند و آوازه زهد و تقوی و دانش و معرفت او همه جا رسیده بود. حسین منصور در میان مردم می‌گشت و به درد آن ها می‌رسید و برای از بین بردن عواملی که موجب رنج و سختی زندگی مردمان می شد می‌اندیشید و از همین رو در دل مریدان و مردم عادی جایی بزرگ به دست آورد. حلاّج چون خود از مال و مقام و شهرت بی نیاز بود، ناچار با مردم رفتاری داشت که ثروتمندان و دین دارانِ دنیادوست را نسبت به خود هراسان می‌کرد.

درسال 295ه/907م خلیفه عبّاسی بمرد و افراد با نفوذ دستگاه خلافت بغداد کودکی خُرد را به جای او نشاندند. مخالفان آنان نیز شوریدند و مردی دانا و شاعر از خاندان بنی عبّاس به نام المُعتز را خلیفه کردند. صراّفان و ثروت مندان بغداد، به همدستی کارگزاران خزانه خلیفه که منافعشان تهدید شده بود، بزودی المُعتز را بر انداختند و به دستگیری و کشتار کسانی که او را روی کار آورده بودند پرداختند. حلاّج در این ماجرا متّهم اصلی و مورد کینه و نفرت قدرت مداران بود. چند سال بعد وی را به تهمت شرکت درجنبش قَرمَطیان دستگیرکردند. حلاّج هشت سال در زندان ماند تا آن که وزیر خلیفه به احتکار غلّه پرداخت و موجب شورشی بزرگ شد. شورشیان زندان را تصرّف کردند امّا حلاّج از آن نگریخت. وزیر از بیم نفوذ بسیار حلاّج او را به محاکمه کشید و با فتوای جمعی از روحانیان او را کشت.

قَرمَطیان با جنبش فروخفته زنگیان در ارتباط بودند. حلاّج در خانه خویش کعبه‌ای ساخته بود و مریدان را به جای سفر مجاز برای زیارت خانه خدا و حجّ کعبه به خانه خود می‌خواند. این را از دلائلی شمرده‌اند که ارتباط او را با قَرمَطیان آشکار می کرد زیرا هشت سال پس از مرگ حلاّج که قَرمَطیان به خانه کعبه دست یافتند آن را ویران کردند. گفته‌اند که دستور این کار را حلاّج داده بود.

به این ترتیب، حلاّج در مخالفت با نادرستی های دستگاه خلافت عبّاسی تا پای جان کوشید. امّا شهرت او تا به امروز، به واسطه سخنان بی باکانه ای است که به روش صوفیان و عارفان بر زبان رانده و انا الحق زده. همین سخنان دلیل اتّهام و تکفیر و مرگ او شمرده شده است. وی مردی زاهد پیشه بود که از همه آرزوهای جسمانی و خواست های شهوانی و نفسانی دوری می‌جست. نوشته اند که پیوسته می‌گفت: « ای مسلمانان! داد مرا از خدا بستانید. . . که نه مرا با نفس خویش رها می‌کند و نه آن را از من می‌گیرد.»

امّا او در زُهد جانب اعتدال را نگاه می‌داشت و با تحقیر امیال جسمانی از جامعه و مردم دوری نمی‌جست. او صوفی کامل بود. با مردمان به رأفت و مدارا می‌زیست و اعمال مذهبی را با دقّت به جای می‌آورد. درعین حال به صورت ظاهر عبادات قانع نبود. از عشق به خدا دم می‌زد و به حقایق الهی، بیرون از جهان مادّی و ارزش های دنیایی، معتقد بود.

ندای انا الحق (من حق هستم) که حلاج پیوسته برزبان می‌آورد، در بینش عارفانه معانی عمیق دارد. یکی آن که من درست می‌اندیشم و راه من صحیح و عین حقیقت است. دیگر آن که من خدایم. هردو این معنی ها در بینش حلاّج دارای اهمیت است. او معتقد بود که با ترک دنیا و راندن هرگونه میل نفسانی از خود، از صورت آدمی حریص و آزمند بیرون آمده و در جمع آدمیان و منافع عمومی ایشان حل شده است. آن چه او می‌خواهد برای خود نیست بلکه چیزی است که فایده اش به عموم می‌رسد. بنابراین با گفتن انا الحق منظور او حقّانیت جمع بود در مقابل گروه کوچکی از مردم که با انحصار قدرت و ثروت می‌خواستند شادی ها و راحت های دنیایی را به خود اختصاص دهند و دیگران را با فشار و زور به تسلیم و بهره‌ دهی وادار کنند. از سوی دیگر او خود را خدا می‌خواند و طواف برگرد کعبه را طواف به دور خود می‌دانست. زیرا با یک تعبیر عارفانه معتقد بود که انسان در وجود خود از روح الهی بهره دارد. هنگامی که روح او از بستگی های حقیر این جهانی گسست، دیگر وجود او همه حق است، و در این صورت انسان به مقام خدایی رسیده است. بنابراین، هنگامی که او از قدر خود سخن می گوید به این مقام والای انسانی اشاره دارد.

به نظر حلاّج مردم وارسته و آن ها که از هر کوته نظری و آزمندی برای به دست آوردن مال و جاه رها شده اند، مراحل نزدیکی به خداوند را می پیمایند. بنابراین اندیشه، حلاّج و شماری دیگر از عارفان به تحقیر زورمندانِ مال اندوز پرداخته و به آنان، که با تکیه بر مقام دنیوی، خود را جانشین خدا پنداشته اند و ادّعای ارتباط با او را دارند، گوشزد کرده اند که نه تنها از خدا بدورند بلکه مردم ضعیف و فقیر به حق نزدیک‌ ترند.

از حسین منصور حلاّج به عنوان مردی بزرگ و عارفی والا مقام یاد می‌کنند که اسرار را آشکار می‌کرد و به صراحت سخنانی بر زبان می‌راند که عامّه مردم قدرت فهم آن را نداشتند و قدرتمندان زورگو نیز از آن سخت می هراسیدند. پس از او نیز عارفان دیگر از این سخنان بسیار بر زبان رانده اند. امّا حلاج بی پرواترین آنان بوده است. درباره اوست که حافظ گوید:

گفت آن یار کز او گشت سرِ داربلند
جرمش این‌ بودکه اسرارهویدا می‌کرد
بایزید بسطامی (ف. 261 یا 264 ه. /874 یا 877م)

ابویزید طیفورابن عیسی ابن سروشان معروف به بایزید بسطامی، صوفی و عارف قرن سوم هجری/نهم میلادی است. وی نخستین کسی است که زهد و دنیا پرهیزی را به تصوّف واقعی بدل کرد. کناره گیری از مردم و پرداختن به عبادت های شبانه‌روزی و اصرار در سخت‌گیری به خود را به یک سو گذاشت و درخانقاه و مسجد درجمع مریدان به تربیت و ارشاد ایشان مشغول شد.

بایزید ظاهراً تحصیلاتی نداشته و خواندن و نوشتن نمی‌دانسته است. آورده اند که وقتی یکی از علما برگفته او اعتراض کرد که « این سخن با علم موافق نیست.» شیخ پرسید: « آیا تو برکّلِ علم دست یافته‌ای؟» گفت: “نه”. شیخ گفت : « این سخن ما از آن پاره علم است که به تو نرسیده.» واقع آن است که شیخ از دانش منقول اظهار بی نیازی می‌کرده، زیرا در آن زمان کسانی که به علم مشهور بودند کارشان این بود که به گوشه و کنار سرزمین های اسلامی سفر کنند و روایات و حدیث ها را جمع آورند. این کار به رقابت می‌انجامید و به جعل احادیثی که تعداد آنها هرچه بیشتر بود، مایه افتخار بیشتری می شد.

در مجلسی که بایزید حضور داشت، یکی از همین راویان حدیث مطابق معمول گفت: «فلانی روایت می‌کند از فلان و فلان از بهمان که شنیدم از فلان که می‌گفت فلان از قول بهمان. . . » بایزید گفت : «مسکینانند مرده، از مرده علم گرفته اند. ما علم خویش را از آن زنده گرفته ایم که هرگز نمی‌میرد.» بار دیگر فقیهی از او پرسید که «علم خود را از کی و از کجا گرفته‌ای؟» منظورش پرسش از استاد و مدرسه ای بود که بایزید نزد آن ها تعلیم گرفته. شیخ پاسخ داد: « ازعطای ایزدی» وی با این گفتار در واقع علم ظاهر و آن چه را که از حرف آغاز شده و به حرف انجامیده بود، رد می کرد. به نظر بایزید و صوفیان دیگر، شناختن و اندیشیدن برای دریافت حقیقت راهی درست تر از نقل کردن گفته های دیگران است.

چنین تلقّی از علم، علمای روزگار را بر ضدّ بایزید بر می‌انگیخت. گفته اند که او را هفت بار از شهر بیرون کردند و فقیهان مردم را از دیدار و رفت و آمد با او باز می‌داشتند. شاید بر اثر همین فشارها او ناچار به بَلخ و بغداد و مکّه سفرهای دراز کرد. با وجود این، بایزید، به خلاف صوفیان دیگر، چندان اهل سفر نبود. یک بار بر صوفیی خرده گرفت که «چند سفر کنی؟» گفت، «آب چون یکجا بماند بوی گیرد.» بایزید گفت: «دریا باش تا بوی نگیری.»

بایزید پسر مردی به نام عیسی سروشان مجوس بود که پیش از تولّد بایزید اسلام آورد. در قرن سوّم هجری/نهم میلادی هنوز در بَسطام می زیست که در یک فرسنگی شمال شاهرود قرار دارد. در آن جا شماری زَرتُشتی می‌زیستند. علما و فقیهان مسلمان با زَرتُشتیان رفتاری بد داشتند امّا بایزید به آنها محبّت بسیار می‌کرد. گویا بر اثر لطف و مدارای شیخ بسیاری از ایشان مسلمانی گزیدند. آورده اند که مردم بسطام به بایزید، که زاهد و صوفیی بی سواد بود، بیش از فقیهان و علما اعتقاد داشتند. مجوسان نیز از احترام به او کوتاهی نمی‌کردند. نوشته اند که وقتی از یکی از زَرتُشتیان بَسطام پرسیدند: «چرا مسلمان نشوی؟» گفت: «اگر اسلام آن است که بایزید دارد من طاقت آن را ندارم. امّا اگر آن است که شما دارید من خواهان آن نیستم چرا که از مردی و مردانگی بسیار به دور است.»

شخصیّت بایزید پوشیده در افسانه هاست. بخشی از زندگی او در خلوت و ریاضت می‌گذشته و بخشی دیگر با سُکر و غلبه احوال. دراین حالت وی شیفته وار سخنانی بر زبان می‌آورد که خشم فقیهان و اهل ظاهر را بر می‌انگیخت. این سخنان را صوفیه “شَطحیات” می‌نامند، کلمات و عباراتی که از سر بی خودی درحالت وجد و سرخوشی بر زبان می‌گذشته و گاه از شدّت تندی و بی پروایی به بهای جان صوفی تمام می‌شده است. از رابعه عَدَویّه، شِبلی، حلاّج، روزبهان بَقَلی، عین القضاة همدانی و بسیاری دیگر از عارفان و صوفیان شَطحیات نقل کرده‌اند. امّا در کلام بایزید شَطحیات رنگ و بویی دیگر داشته. از آن جمله سخنانی است که وی درباره معراج خود گفته و اعتراض عدّه ای را برانگیخته است. یکی ازصوفیان این سخنان او را از ادّعای فرعون که خود را خدا می‌دانست نیز کفرآمیز تر خوانده است.

بایزید بارها در شَطحیات خود به این عبارت ها می‌پرداخت که: «سبحانی ما اعظم شأنی» (یعنی منزه هستم من که چه مقام بلندی دارم) یا «لیس فی جُبّتی الا الله» (در پیراهن من جز خدا نیست). این سخنان اگرچه کسانی را که با عوالم روحانی و عارفانه آشنا نبودند سخت می‌هراساند، امّا عارفان را نیز بسیار خوش می‌آمد. عطّار نیشابوری و مولانا جلال الدین محمّد از این سخنان حکایت های بسیار زیبایی درباره اتّحادعارف باحق ساخته اند، حالتی که در آن محو کامل عاشق در معشوق صورت می‌گیرد، عاشق ذرهّ وار تا چشمه خورشید رقص کنان می‌رود و قطره وار در دریا فرو می‌افتد و همه خُردی و ناتوانی فرد در عظمت بی‌منتهای حق محو می‌شود و عاشق در وصال کامل با معشوق نابود می‌گردد. از نظر اجتماعی نیز چه بسا که عارفان به این بهانه به ابراز نظرهایی می‌پرداختند که در حال عادی جرأت ابراز آن را نداشتند. این بیان غیر صریح و رمزگونه در واقع نوعی آگاه کردن مردم در پوشش بی خودی بوده است.

در افکار و سخنان بایزید، که به وسیله مریدان او نقل شده، علاوه برشیفتگی و هیجان عارفانه و شَطَحیات تند و بی پروای عاشقانه، لطائف و عواطف انسانی نیز موج می‌زند. رفتار او در خدمت گزاری مادر- پیرزنی پارسا وپرهیزگار- موضوع داستان های افسانه وار بسیار است. نوشته اند که وی به زاری از خداوند خواست که از عبادت او به خدمت مادر پردازد. باز آورده اند که شبی مادرش از او آب خواست. سرما بود و تاریکی و کوزه تهی. بایزید راهی دور تا سرچشمه رفت. چون بازگشت، مادر خفته بود. جامی آب در دست بر بالین او ایستاد. سپیده دم که مادرچشم گشود جام را در دست او یخ زده دید. بایزیدگفت: «پروا داشتم که تو دوباره آب بخواهی و من دیرترک برسم.»

این داستان ها درباره خدمت مادر به جهتی از اندیشه‌های بایزید و گروهی از عارفان پاک‌اندیش اشاره دارد که اغلب ناگفته مانده است. گویی بایزید دراین خدمت مشتاقانه که با عبادت خداوند پهلو می‌زند، نه تنها به مادر خود که به زن احترام می گذاشت و یادآور حقوق انسانی و فراموش‌شده زن بود. دراین باره نقل کرده اند که بایزید با صوفی مشهور زمان خویش احمد خضرویه دیدار کرد. زن احمد خضرویه کابین خویش را، که مبلغی هنگفت بود، به شوهر بخشید تا او را نزد بایزید بسطامی ببرد. احمد وی را نزد شیخ برد. در حضور بایزید زن صورت خود را گشاده می‌داشت. احمد گفت: «پیش بایزید صورت خویش می‌گشائی؟»» گفت: «از آن که چون در وی می نگرم نفس خود را از یاد می‌برم.» وقتی احمد از نزد شیخ بیرون می‌آمد از او درخواست تا اندرزی دهد. شیخ گفت: «جوانمردی را از زن خویش بیاموز.»
ابوسعید ابی‌الخیر (440-357 ه/1048-769م)

ابوسعید فضل الله ابن ابی ‌الخیر محمّد بن احمد صوفی سرخوش و عارف وارسته خوش ذوق ایرانی است که در شهر مِیهنه از توابع ابیورد در دشت خاوران یعنی ناحیه شمال شرق خراسان امروز متولّد شد. پدرش عطّار و شیفته صوفیان بود. صوفیان در سیر و سفرهای بسیار به دیدار یکدیگر اشتیاق داشتند. ابوسعید در خانه ای که پیوسته به روی صوفیان گشاده بود به دنیا آمد و با آداب و رسوم ایشان پرورش یافت.

در جوانی به تحصیل فقه و حدیث و دیگر علوم دینی و ادبی پرداخت تا آن که به وسیله یکی از صوفیان بنام روزگار، لقمان سَرَخسی، رسماً وارد جرگه تصوّف گردید. لقمان مردی آزاده و هوشیار بود که خود را به دیوانگی می زد و به سادگی تمام در بیابان های سَرَخس روزگار می‌گذراند. وی پیش از آن مجتهدی بزرگ و پارسا بود و شهرت بسیار داشت. امّا ناگاه از طاعت و عبادت و خوشنامی سرکشید و با مجنون نمایی خود را از هر بندی آزاد کرد. از او نقل کرده اند که می‌گفت: «هرچه بندگی بیش می‌کردم بیشتر می‌بایست کرد. درماندم. گفتم الهی پادشاهان را چون بنده پیر شود آزادش کنند تو پادشاهی عزیزی، در بندگی تو پیرگشتم. آزادم کن. ندا شنیدم که “یا لقمان آزادت کردم”.» لقمان روزی بر سر راه ابوسعید جوان ایستاد و وی را از مدرسه به خانقاه و از عالم قال به عالم حال کشاند. ابوسعید لذّت حال بیافت و هرچه از کتاب ها که خوانده و نوشته و جمع کرده بود همه را در زیر زمین کرد و بر زبر آن شاخی مورد فرو برد. آن درخت سال ها بالید و پُربرگ و سایه شد و اهل مِیهنه به زیارت آن درخت می‌شتافتند.

ابوسعید خود در زندگانی هیچ ننوشت. امّا پس از او دو تن از نوه هایش شرح حال و سخنان و رفتار او را گرد آوردند که از آن میان نوشته محمّد بن منوّر به نام اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابوسعید در ادب فارسی از شهرت و اعتبار بسیار برخودار است. بنا بر آن چه در شرح حال ابوسعید آمده وی پس از دیدار با لقمان ابتدا به زهد و ریاضت پرداخت و پیوسته به صحرا می‌رفت و تنها درکوه و بیابان می‌گشت. به پرورش نفس می‌پرداخت و در فکر رهایی و رستگاری بود و از علف بیابان می‌خورد. امّا با مشاهده خلقی که محتاج حمایت و راه‌نمایی او بودند، یا به دستور پیرخود، به شهر زادگاهش بازگشت و خانقاهی ساخت و در آن به تربیت و راه نمایی مردم پرداخت. پس از آن دیگر زُهد و ریاضت را رها کرد تا آن جا که خربزه شیرین را در شکر می‌کشید و می‌خورد.

در این زمان نه تنها خود به شیرینی روزگار می‌گذراند بلکه برای مریدان نیز سفره رنگین با انواع غذاهای خوش مزه و نوبرانه های لذید می‌گسترد. درهمین حال اگر خواننده و نوازنده‌ای می‌یافت ضیافتی ترتیب می‌داد و جوانان را به رقص و سَماع می‌خواند. خود بر سر منبر بیت و غزل عاشقانه می‌گفت و با شور و وجد بسیارمردم را به هیجان عشق و سرخوشی دعوت می‌کرد. با چنین رفتار و اعمال، طبیعی بود که فقیهان و دین مداران متظاهر به مخالفت او برخیزند. امّا شیخ مِیهنه، با زیرکی تمام و شیوه های رندانه‌ای که خود می‌دانست هریک از دشمنان و مخالفان را به نوعی از میدان به در می‌کرد. نوشته اند که وقتی واعظی متعصّب را به مِیهنه آوردند که از شیخ بدگویی می‌کرد و رفتار او را بد می‌شمرد. روزی آن دانشمند به مجلس شیخ آمد. کسی سؤال کرد که «خون کیک تا چه حد طاهر است و اگر در جامه باشد می‌توان با آن نماز کرد؟» شیخ گفت : «امّا خون کیک آنِ خواجه امام است. این مسئله ها از وی باید پرسید.» بار دیگر از او سؤال کردند که: «چرا جوانان را به سَماع و رقص اجازت می‌فرمایی؟» گفت «طبیعت جوان با شوق و شادی همساز است. اگر دستی برهم زنند هوای دست بریزد و اگر پای بردارند هوای پای نقصان گیرد. بدین طریق از دیگر گناهان بزرگ خویشتن را نگاه توانند داشت. اگر جز این باشد و هواها جمع باشد خدای ناکرده به گناهان بزرگ پردازند».

اندیشه‌هایی چنین نشان می‌دهد که شیخ ابوسعید با چه دقّت و روشن‌بینی احوال روحی و روانی مردم را در مواقع مختلف می‌شناخته است. درکتاب اسرار التوحید کرامت ها و معجزه‌هایی به شیخ نسبت داده‌اند که اگر چه بسیاری از آنها جنبه رمزی و نمادین دارد، امّا در بسیاری موارد نیز ازتیزهوشی و احاطه او بر مقولات روان شناسی حکایت می‌کند. وی از راه بازگو کردن افکار پنهان مریدان خود ایشان را به زشتی های درونشان آگاه می کرده و موجب بیداری و هشیاری آنان می‌شده است. درباره دشمنان و مخالفان نیز شیخ ابوسعید، با گذشت و بی اعتنایی نسبت به جاه و مقام و شهرت و مال، آن ها را شرمسار می‌کرده و از کینه و دشمنی آنها می رسته است. با این همه، در این داستان‌ها گاه سخنانی خرافه آمیز دیده می‌شود که نمودار شدّت اعتقاد مریدان بدوست، مردمی که شیخ را از حدّ انسانی فراتر برده و به درجه خدایی رسانده بودند.

برای پی بردن به دلیل شهرت بسیار شیخ و اعتقاد و احترام توده مردم به او باید اوضاع زمان او را بهتر شناخت. دوران جوانی و آغاز شهرت شیخ ابوسعید مقارن سقوط سامانیان و ظهور سلطان محمود غزنوی بود. آزاد منشی و شادخواری دوران سامانی جای خود را به تعصّب و تظاهر به دین داری داده بود. فرهنگِ مدارا و محبّت و روا داشتن زندگی خوش برای همگان، ناگهان در برابر خشونت و آزمندی و خشک اندیشی بیگانگان صحراگرد بازپس رفت. ایرانیان در مقابل این اوضاع نابسامان اجتماعی به روش های گوناگون ایستادگی می‌کردند. یکی از این راه‌ها، روشی بود که شیخ ابوسعید در پیش گرفت.

محمود با کشتار بی پروای ایرانیان آزاده و مردم شیعی و اسماعیلی و قَرمَطی، هرصدای آزادی خواهی و ایران دوستی را به بهانه مخالفت با خلیفه بغداد خفه کرد. در برابر آن شیخ ابوسعید با ترتیب دادن ضیافت های مجلل و شادخواری و رقص و سَماع صوفیانه و دل جویی از توده محروم، بی اعتنایی خود و دیگران را به آن فضای ترس و هراس نشان می‌داد. ابراز قدرت محمود اگر با وحشت مردم همراه نمی‌شد بیهوده بود. شیخ ابوسعید می‌کوشید مردم را زنده و شاد و امیدوار نگه دارد و در این کار چندان موفّق شد که پس از او تا قرن ها، همدلی و همنشینی مردم با یکدیگر و خوردن و نوشیدن آن چه در دسترس است بر سر یک سفره هم چنان مرسوم ماند. سَماع و رقص صوفیانه نیز که معمولاً در پی این مجالس صوفیان در خانقاه‌ها برگزار می‌گردید، وسیله دیگری بود که مردم افسرده و هراسان از حمله و هجوم و تعصّب را زنده و پای برجا بدارد.

شیخ ابوسعید ابی الخیر در تاریخ تصوّف ایران شخصیتی بارز و درخشان است. او بود که با معتقدات صوفیانه هم بستگی و تحرّک اجتماعی را می‌آمیخت و بر سر منبر بیت و غزل می‌خواند و از عشق و شوریدگی سخن می‌گفت. و اوست که دوران ترک دنیا و گوشه گیری و تنها زیستن دانایان و اندیشه وران را به سر آورد و آنان را به میان مردم کشاند. ستایش شادی و شوق به زندگی و دوست داشتن یکدیگر و همدلی و همنوایی عمومی رسمی بود که پس از شیخ ابوسعید به آداب تصوّف رنگ و روشنی تازه بخشید. از سخنان ظریف شیخ است که می‌گفت: «اعرابیی را کنیزکی بود نامش زهره. او را گفتند خواهی که امیرالمؤمنین باشی و کنیزکت بمیرد؟ گفت نخواهم. زیرا که زهره من رفته باشد و کار امّت شوریده و آشفته شود.» شیخ ابوسعید ابی الخیر در زادگاه خویش میهنه درگذشت. گور او هنوز برجای است و زیارتگاه مردم دوران.
ابوالفضل بیهقی (470-385 ه/1077-995م)

ابوالفضل محمّد ابن حسین بیهقی در روستای حادث آباد بیهق (سبزوار) به دنیا آمد و پس از تحصیل کمالات بسیار در جوانی به خدمت دبیری به دیوان رسالت سلطان محمود غزنوی پیوست. از آن پس نزدیک به سی سال در دوران حکومت سلطان محمود و مسعود و جانشینان ایشان به دبیری اشتغال داشت و در همه حال در مرکز فعّالیت های سیاسی و دیوانی بود و تحوّلات و اتّفاقات بی شمار آن دوران را از نزدیک می‌دید.

در بیست سال نخستین، کار را زیر دست استادش، بونصرمشکان، رئیس دیوان رسالت گذراند و به گفته خود «عزیزتر از فرزندان وی، نواخت ها دید و نام و مال و جاه و عزّ یافت.» بونصرمشکان دبیر و وزیر و مشاوری عالی‌قدر بود و تا اواخر دوران سلطنت مسعود غزنوی می‌زیست. بیهقی در سراسر کتاب خود پیوسته از او به نیکی یادکرده و از صفات برجسته اخلاقی و بزرگ منشی و صلاح اندیشی او حکایت ها آورده است. پس از مرگ بونصرمشکان بیهقی همچنان محترم بود و بر سر کار ماند. امّا در اواخر دوران که اوضاع پادشاهی غزنویان رو به پریشانی می‌رفت مدّتی به زندان افتاد. پس از آزادی از کار کناره گرفت، به گوشه‌ای نشست و به نوشتن تاریخ خود، که یادداشت های آن را طی سال ها فراهم آورده و یک بار نیز بخشی مهم از آن را از او دزدیده بودند، پرداخت.

بیهقی چه در احوال بزرگان و پادشاهان و چه در زندگی شخصی خود فراز و نشیب های فراوان دید. عظمت دستگاه محمود را با آن شکوه و جلال افسانه ای و سپس توطئه ها و دسته‌بندی های درباریان را در زمان سلطان مسعود غزنوی از نزدیک شاهد بود. جشن ها و شادخواری ها و جام های زر و غلامان زرّین کمر را در خدمت سلطان دید و پس از آن شکست و فرار مسعود راکه «پیوستگان سلطان برای او جامه و چتر سیاه می‌فرستادند زیرا آنان همه اسباب تجمّل خود را در جنگ و فرار از دست داده و اینک سخت بینوا بودند.» این پست و بلندی ها در یاد و خاطرات بیهقی اثری عبرت آموز داشت. او کتاب خود را چنان نگاشت که تاریخ تمام نمای زمان خود و آیینه زندگی آدمیان باشد. به خواننده عبرت آموزد و بی حاصلی آز کسانی را که بیهوده یکدیگر را می‌کشند و عاقبت تنها و دست خالی به زیر خاک می‌روند نشان دهد. تاریخ بیهقی به صورتی که امروز در دسترس ماست کتابی است درباره وقایع ده‌سال از دوران سلطنت سلطان مسعود غزنوی. این مدّت در برابر تاریخ ایران، که به هزاره ها می‌رسد، زمانی ناچیز است. امّا ابوالفضل بیهقی را با همین اثر پدر تاریخ ایران خوانده اند، زیرا کتاب او برترین نوشته فصیح فارسی است که با رعایت دقیق ترین و هوش مندانه ترین شیوه تاریخ نگاری نگاشته شده است.

بیهقی در تاریخ نویسی روشی سنجیده و علمی دارد. هر واقعه را یا چنان که خود دیده و یا از اشخاص مطمئن شنیده باز می‌گوید. تاریخ در نظر او تنها شرح جنگ و پیروزی شاهان نیست. وی می‌خواهد داد تاریخ به تمامی بدهد. بنابراین هر واقعه را با همه جزییات و خصوصیات لازم تصویر می‌کند. توصیف های او از وضع ها و موقع های گوناگون چنان روشن، دقیق و واقعی است که خواننده خود را در برابر پرده سینما می‌یابد و تمام عظمت و شکوه یا درد و اندوه صحنه مورد بحث را حس می‌کند. بیهقی، برای آن که نکته ای را فرو نگذارد، حتّی به خلوت و درون حرم سلطان نیز راه می یابد، امّا توصیف رویدادها را با متانت و نجابتی درخور پژوهشگری بزرگوار انجام می‌دهد.

بیهقی نویسنده‌ای فروتن وکم ادعاست. درهمان زمان که او به نوشتن کتاب خود مشغول بود، دو مورّخ بزرگ دیگر نیز درحال نوشتن تاریخ دوران غزنویان بودند، زیرا ایشان نیز پایان کار غزنویان را نزدیک می‌دیدند. یکی از این دوتن گَردیزی و دیگری مؤلف ناشناس تاریخ سیستان است و هر دو کتاب نیز در نوع خود نکات تاریخی بسیار دارد. امّا بیهقی که تاریخی چنین ارزنده و کم نظیر پرداخته خود از ایشان و دیگر کسان که به کار تاریخ مشغول بودند چنین یاد می‌کند: «مرا مقرّر است که امروز که من این تألیف می‌کنم . . . بزرگانند که اگر به راندن تاریخ این پادشاه مشغول گردند. . . ایشان سوارانند و من پیاده . . . و چنان واجب کندی که ایشان بنوشتندی و من بیاموزمی و چون سخن گویندی من بشنومی.»
امام محمد غزّالی (505-450ه. / 1111-1058م)

ابوحامد محمّد غزّالی یکی از بزرگ ترین مردان دین و دانش درتاریخ ایران است. وی در زمان حکومت سلجوقیان درطوس متولّد شد. پدرش کارگری پشم ریس بود و به همین جهت به غزّال یا ریسنده و بافنده شهرت داشت. وی به حلقه های درس و مجالس وعظ و بحث رفت و آمد می‌کرد و آرزو داشت پسرانش محمّد و احمد در ردیف بزرگان علم و دین درآیند. اگرچه عمر پدر کفاف نداد، امّا ایشان هردو نام آور شدند. محمّد پسر بزرگ تر در طوس، گرگان و نیشابور نزد استادان بزرگ زمان به تحصیل پرداخت و در سی سالگی هنگامی که دانشمندی کامل و معروف شده بود در نیشابور به خدمت خواجه نظام الملک طوسی، وزیر معروف و با تدبیر ملک شاه سلجوقی، رسید.

خواجه نظام الملک غزّالی را گرامی داشت و برای تدریس به نظامیه بغداد فرستاد. امام محمّد غزالی چهار سال در بغداد به تدریس و تألیف مشغول بود. عدّه شاگردان حلقه درس او را صد ها نفر نوشته اند. وی در این مدت چند بار به عنوان سفیر بین سلطان سلجوقی و خلیفه بغداد رفت ‌ وآمد کرد و در امور مهمّ مملکتی دارای مقامی بسیار والا بود. نوشته‌اند که وی دراین زمان بیشتر وقت خود را صرف آموختن و تحقیق در فلسفه می‌کرد تا به نکته‌های دقیق این علم آگاهی یابد.

قرن یازدهم و دوازدهم میلادی به سبب وجود دانشمندان بزرگ و کتاب ها ومدارس و حلقه های درس و بحث، به خصوص درباره موضوع های مذهبی و معارف اسلامی، دورانی بسیار با اهمیت است. در این زمان شکوفایی مباحث فلسفه و علوم که در قرن دهم میلادی به اوج رسیده بود، جای خود را به بحث و جدل فرقه های مختلف در تبلیغ و اثبات عقیده خود و ردّ و تکفیر عقاید دیگران داده بود. این گفتگوها و برخوردها گاه از جدل لفظی فراتر می‌رفت و به اختلاف بین پیشوایان و در نتیجه درگیری عامّه و مریدان می‌رسید. این دشمنی ها اغلب ریشه در امیال و هوس های ریاست طلبانه داشت.

سلاطین سلجوقی و خواجه نظام الملک وزیر بزرگ ایشان ، سُنّی و شافعی مذهب بودند و از اهل تسنّن حمایت می‌کردند. بزرگان و اعیان نیز به پی روی ازایشان رفتار می‌نمودند. در این میان باطنیان یا اسماعیلیه نیز فرستادگان و مبلّغان خود را به هرسو می‌فرستادند و به تبلیغ عقاید خود می‌پرداختند. حسن صبّاح در اوج اقتدار بود و فداییان اسماعیلی که اغلب مبلّغانی زبردست و دانشمند بودند با دشمنان عقیدتی خود به سختی مقابله می‌کردند.

در چنین احوال امام محمّد غزّالی درحدود چهل سالگی تغییر روحیه داد. آن استاد فقیه زبان آور، که در دانش رسمی زمان خویش کسی را همتای خود نمی‌شناخت، یک باره دست از قیل و قال مدرسه شست و از همه مقامات دنیوی کناره گرفت. وی مدّت ده سال، ناشناس، در کمال افتادگی با جامه درویشان درسرزمین های شام و بیت المقدّس و حجاز گشت و دو سال در جامع دمشق گوشه‌ای گرفت. نوشته اند که وی برای شکستن نفس و پرهیز از خود پرستی، در خانقاهی رفتگری می‌کرد و وقتی که اتفاقاً او را شناختند شبانه از آن جا گریخت. در این مدّت غزّالی از بحث و جدل بیزار بود و چنان که خود نوشته است، دانشمندان و فقیهانی را که با احمق کردن مردم به بحث و جدل می‌پرداختند سخت دشمن می‌داشت. وی در نامه ای که به فارسی برای سلطان سنجر سلجوقی نوشته و از نرفتن به دربار او معذرت خواسته است می‌گوید: «این داعی . . . پس دنیا را چنان که بود بدید و به جملگی بینداخت . . . و بر سر مشهد ابراهیم خلیل عهد کرد که پیش هیچ سلطان نرود و مال سلطان نگیرد و مناظره و تعصّب نکند.»

غزّالی پس از ده سال که طی آن به یکی از صوفیان به نام سر سپرد و راه دریافت معرفت صوفیانه را از وی آموخت، به خراسان بازگشت و پس از مدّتی توقّف در نیشابور به زادگاه خود طوس رسید و تا پایان عمر در خانقاه و مدرسه ای که محلّ رفت و آمد طالبان علم و مردم اهل دل و حال بود روزگار گذراند.

آثار غزّالی که برخی از آنها در زمان خود او به لاتین ترجمه شده و در اروپا شهرت یافته بود بیش از هفتاد کتاب بزرگ و مهم است. احیاء علوم الدین کتابی است شامل چهل بخش درباره اخلاق و سیاست و مسائل دینی که امام محمّد غزّالی آن را در سفر شام و بیت‌المقدّس نوشت. کتاب دیگر را در باره عوالم درونی و دلایل تحوّل روحی خود پرداخت. دو کتاب دیگر یکی در فهماندن مقاصد فیلسوفان و دیگری بر رد فلسفه نوشته شده است. گویی نویسنده می‌خواسته نشان دهد که فلسفه ارسطو را با چه دقّت و نکته سنجی فرا گرفته ولی عاقبت آن را برای رسیدن به حقیقت سست و نارسا یافته است. مهم ترین کتاب غزّالی به زبان فارسی کیمیای سعادت نام دارد که موضوع آن اخلاق و مسائل دینی و در باره نقد فرد و جامعه و خلاصه ای از احیاء علوم الدین است که به فارسی نگاشته شده. نامه مفصّل امام محمّد غزّالی به سلطان سنجر نیز به نام نصیحت الملوک از کتاب های مهم فارسی است که از دیر باز شهرت تمام داشته.

امام محمّد غزّالی با آن که بعد از تغییر حال و به تعبیری دیگر، فرار از مدرسه، به طریق صوفیان روش اعتدال و آرامش پیش گرفت امّا پیوسته دین داری تنگ نظر باقی ماند. وی در مقابله با مخالفان عقیدتی خویش ایشان را تکفیر می‌کرد و مستحقّ مرگ می‌خواند و، با ردّ فلسفه، آزاداندیشی را محکوم می دانست. در آثار غزّالی مخالفت با هنرهای نقاشی و صورتگری و رنگ آمیزی آشکار است. وی خراب کردن و از بین بردن آنها را واجب می‌شمُرد و در مورد موسیقی نیز اگرچه با سَماع صوفیان موافقت می‌کرد امّا شرایط سخت بسیار می‌گذاشت.

ابوالمعالی نصرالله منشی(ف. بین سال‌های 583-555ه/1187-1160م)

ابوالمعالی‌ نصرالله بن محمّد بن عبدالحمید منشی یکی از مترجمان کلیله‌ و دمنه و از دبیران ارجمند دربار بهرام شاه غزنوی و جانشین او بوده است. از زندگی او اطلاع زیادی دردست نیست. گویا در اواخر حیات براثر بدگویی حسودان مورد غضب قرار گرفت و پس از چندی در زندان کشته شد. از او جز این کتاب نوشته ای در دست نیست. امّا همین اثر نشان می‌دهد که وی ادیبی بزرگ و نویسنده‌ای توانا بوده، چنان که نوشته او از همان آغاز شهرت بسیار یافته و به صورت کتاب درسی درآمده است. درباره آداب نویسندگی و در زمانی بسیار نزدیک به او نوشته اند که دیگر هیچ کس نمی تواند از لطایف زبان و اندیشه به آن پایه که درآن کتاب آمده برخوردار باشد و هیچ نویسنده و دبیر باکفایتی نیز بی آموختن دقیق کلیله و دمنه نمی‌تواند به کمال برسد. گفته اند که این کتاب توسّط برزویه طبیب در زمان خسرو انوشَروان از هند به ایران آورده شده و مجموعه‌ای است از داستان های تمثیلی و قصه های پُرمغز که در آن ها پرندگان و دد و دام نقش انسان را ایفا می‌کنند و انسان ها از زبان حیوانات سخن می‌گویند. کلیله و دمنه را گران قدر ترین هدیه هند به فرهنگ و تمدّن جهان دانسته اند، زیرا در زیر صورت داستانی آن، دقیق ترین و سنجیده‌ ترین دستورهای زندگی فردی و اجتماعی و سیاسی گنجانده شده است. آداب کشورداری و ترفندهای ظریف توطئه‌ گران درباری دراین داستان ها چنان با مهارت توصیف شده که روزگاری پادشاهان و فرمان روایان آشنایی با آن را برخود واجب می‌دانستند و اگر دیگران با این کتاب اُنس داشتند به هراس می‌افتادند. کلیله و دمنه نام دو شغال در یکی از داستان های این مجموعه است و نام کلیله و دمنه را ایرانیان به این کتاب داده اند. اصل داستان را اقتباس از کتاب های هندی پنچاتَنترا و مهابهارَاتَ دانسته اند. این کتاب در زمان خسرو انوشَروان به پهلوی و پس از آن به وسیله عبدالله ابن مُقفّع به عربی ترجمه شد و از آن پس بسیار کسان به ترجمه و نظم و بازگویی آن پرداخته اند. امّا از قرن ششم هجری دوازدهم میلادی به این سو کلیله و دمنه با نام ابوالمعالی نصرالله منشی درآمیخته و با انشای او در ادب فارسی، جایگاه والای خود را یافته است. کلیله و دمنه تا روزگار تألیف گلستان مهم ترین و معروف‌ ترین کتاب نثرفارسی بود. پس از انتشار گلستان نیز مقام دوّم را تا امروز در میان متن های ادبی فارسی برای خود نگاه داشته است. نصرالله منشی کتاب خود را به نام ابوالمظفر بهرام شاه غزنوی نوشته است. تاریخ ترجمه و نگارش آن را حدودسال 536ه/1141م دانسته‌اند.

انشای کلیله و دمنه به نثر فنّی است. روشی که در آن نویسنده در لفظ و معنا به انواع آرایش‌ها و صنایع ادبی روی می‌آورد. اجزایی از کلام را آهنگین می‌کند و عبارات هم اهنگ را چنان درکنار یکدیگر می‌نشاند که به شعر نزدیک شود. انواع توصیف ها و تخیّلات شعری و آوردن آیات قرآنی و مثل ها و اشعار تازی و پارسی نیز از خصوصیات نثر مصنوع است که در کلیله و دمنه به فراوانی آمده. با این همه، نصرالله منشی هرگز در این راه گرفتار افراط نمی شود و از همیّّن رو بسیاری از نویسندگان انشای او را سرمشق قرار داده‌اند. امّا تعداد بسیاری کلمات عربی که اغلب آن ها ادبی و نامأنوس برای فارسی زبانان است در نثر این کتاب به کار رفته که فهم آن را دشوار می‌کند و نوآموزان را از بهره وری معانی بلند آن باز می‌دارد. انشای کلیله درمقدّمه باب ها و توصیف مناظر و مانند آن مصنوع است، امّا در مقام شرح حکایت ها به سادگی می‌گراید. داستان های کلیله و دمنه در زبان فارسی شهرت بسیار دارد. صوفیان برای بیان مفاهیم عرفانی از این داستان ها بسیار بهره جسته اند. اصل برخی قصّه‌ها و تمثیلات مثنوی معنوی نیز دراین کتاب یافت می‌شود. عامه مردم نیز هریک به نوعی با آن ها آشنا هستند. در ادب فارسی نیز اشاره به یک‌یک این داستان ها بسیار مکرّر است:

کبوتران طوق‌دار، دسته جمعی به طمعِ دانه از آسمان فرود می‌آیند و ناگاه خود را اسیر دام می‌بینند. امّا در داستان ایشان نکته‌ای باریک نهفته است: اتّحاد و نجات. کبوتران پر و بال می‌زنند و اضطراب می‌کنند و هریک برای نجات خود می‌کوشد. امّا سرکرده ایشان می‌گوید: “جای مجادله نیست. چنان باید که همگان استخلاص یاران را مهم تر از تخلّص خود شناسند. و حالی صواب آن باشد که جمله به طریق تعاون قوّتی کنید تا دام از جای برگیریم که رهایش ما درآن است.” کبوتران فرمان وی بکردند و دام برکندند.»

شیخ اشراق شهاب الدین سُهرَوَردی (587-549 ه/1191-1154م)

شهاب الدین یحیی بن حبش بن امیرک حکیم بزرگ ایرانی است که تنها به خاطروجود او، قرن ششم هجری/ دوازدهم میلادی را یکی از دوره‌های مهّم تاریخ حکمت و فلسفه دانسته اند. وی در سُهرَوَرد از شهرهای غربی ایران نزدیک زنجان به دنیا آمد. فقه و حکمت را نزد بزرگان زمان در مراغه آموخت و به زودی سرآمد متفکّران زمان خویش گردید. وی با تیزهوشی و حافظه ای خارق العاده بسیاری از نظریّات حکمای پیشین را نارسا می‌یافت و با آن‌ها مخالفت می‌کرد و از آن جا که در بیان اندیشه های خود از اصطلاحات زَرتُشتیان سود می‌جست آماج تکفیر متعصّبان قرار گرفت.

قرن پنجم وششم هجری با روی کار آمدن سلجوقیان روزگار تعصّب و ظاهر بینی بود. زمان شکوفایی فلسفه در قرن پیش به سر آمده و رواج علوم منقول و اخبار و احادیث در نظامیه ها موجب رشد مذهب اَشعَری و ضدّیت بیش از پیش با فلسفه و آزاد اندیشی شده بود. از بازی های روزگار آن که شیخ اشراق در اصفهان با فخرالدین رازی، که یکی از بزرگ‌ترین مخالفان فلسفه از آب درآمد، هم درس شد.

سُهروَردی به مسافرت های طولانی و طیّ مراحل عرفانی پرداخت و از راه ترکیه به سوریه و دمشق و از آن جا به حَلَب رفت. در این شهر ملک ظاهر، پسرصلاح الدّین ایّوبی، سخت مجذوب حکیم جوان شد و از او خواست در آن شهر ماندگار شود. سُهرَوَرودی که عشقی شدید نسبت به مناظر زیبای آن دیار یافته بود، پیش او ماند. امّا از آن جا که بی پرده سخن می‌گفت و معتقدات باطنی خود را آشکارا بر زبان می‌آورد، وهم از آن جهت که دانشی وسیع و زبانی گویا و ذهنی بسیار روشن داشت و همواره در بحث پیروز می‌شد، دشمنان فراوان از بین علمای قشری تراشید. ایشان به دستاویز آن که او سخنانی خلاف اصول دین می‌گوید صلاح الدّین ایّوبی را واداشتند که به قتلش رساند. مقاومت ملک ظاهر کاری از پیش نبرد. شیخ را در زندان هنگامی که کمتر از سی و هشت سال از سن او می‌گذشت، خفه کردند.

شیخ اشراق در دوران کوتاه حیات خویش به نگارش چهل و نه کتاب و رساله مهم توفیق یافت، که بیشتر آن ها به زبان عربی است. وی در مهم ترین کتاب خود به نام حکمة الاشراق اصول فلسفه خویش را بیان داشته است. اشراق در عربی هم با کلمه مشرق و خاور زمین هم ریشه است و هم با نور و نورانی شدن. سُهرَوَرودی بر پایه این معنی‌های دوگانه و مفهوم رمزی و تمثیلی آن، فلسفه خود را بنا نهاد. به نظر وی نورانی شدن و رسیدن به حقیقت تنها از طریق جدا شدن از پلیدی ها و تیرگی های جهان مادّی و دل بستگی به ظواهر پُر زرق و برق، امّا خالی از حقیقت زندگانی، حاصل می‌شود.

منشأ حکمت اِشراق را به افلاطون نسبت می‌دهند که جهان مادی را سایه حقایق و مُثُل می خواند. شیخ اِشراق، چنان که خود بارها اشاره کرده نه تنها از افلاطون و پی روان او متأثّر بوده، بلکه به فلسفه عرفانی زَرتُشتی، که خود آن را طریقه خسروانی می‌خواند، نیز سخت دل بستگی داشته است. حکمت اِشراق هم بر استدلال و هم برکشف و شهود تکیه دارد و پرورش نیروهای عقلی و صفای نفس، هردو را، برای درک حقیقت باهم لازم می‌داند. شیخ اشراق در فلسفه خود نه تنها از افکار حکمای زَرتُشتی بلکه از نظریات بودا نیز اثر پذیرفته است. استفاده وی از اصطلاحات زَرتُشتی بیشتر در بیان مابعدالطبیعه است. به گفته او در صبح ازل ظهور و در فوق سلسله وجود نورالانوار قرار دارد. نخستین بهره ور از سرچشمه فیض نورالانوار، بهمن است که همان وهُومَنَ، یکی از اَمشاسپندان مَزدَیَسنا، باشد. به همین‌ ترتیب، هر نوری از نور پیش از خود به قاعده علّت و معلول به وجود می‌آید. نوری که از نورالانوار بر موجودات می تابد همان فَرّه یا خَرّه است که ایرانیان باستان، تعلّق آن را به شخص، باعث پیروزی و کام روایی و نیرومندی و دانایی می‌دانستند.

به نظر شیخ اشراق در برابر انوار معنوی، مادّه و هیولا قرار دارد که از آن ها به برزخ تعبیرمی رود. آتش زمینی‌ که نور مینوی دارد طلسم اَمشاسپند اردیبهشت است و زمین طلسم سِفندارمَذ. بنابراین موجودات به دو دسته عالم انوار یا جهان مینوی و عالم برزخ ها یا جهان مادّی تقسیم می‌شوند که متأثّر از همان اندیشه دوگانه پرستی زَرتُشتی است. نور و ظلمت تعبیری است از منش نیک (مینیو) و منش زشت (اَنْگَرَمینیو).

آثار فارسی شیخ اِشراق شامل چند رساله کوچک به نام های آواز پَر جبرئیل، رسالة العشق، لغت موران، صفیر سیمرغ، عقل سرخ وروزی با جماعت صوفیان است. سُهرَوَردی همه این رساله ها را با نثری بسیار ساده و روان و به طریقی تمثیلی در توضیح عقاید فلسفی خود نوشته است. اشاره به داستان هایی چون رستم و اسفندیار و تأویل عرفانی عناصر اساطیری ایران در این مجموعه آثار فارسی، آشنایی و عشق عمیق شیخ را به فرهنگ ایران باستان آشکار می‌کند.

سَنائی

حکیم سَنائی از شاعران بلند آوازه ایران در قرن ششم هجری/دوازدهم میلادی است. وی در نیمه دوم قرن پنجم هجری/یازدهم میلادی در غزنین به دنیا آمد و حدود 70 سال زیست. در جوانی پس از آموختن علوم دینی و ادبی و نجوم و طب و موسیقی به حکمت و فلسفه نیز پرداخت. به همین‌جهت او را حکیم خوانده‌اند. وی پس از سفرهای دراز، حدود سال 518ه/1124م به زادگاه خویش بازگشت و تا پایان زندگی درخانه ای که یکی از بزرگانِ به نامِ روزگار، خواجه عمید احمد بن مسعود تیشه، برای او فراهم آورده بود در تنهایی به شعر و شاعری پرداخت. مقبره سَنائی در غزنه هنوز زیارت گاه خاص و عام است.

سَنائی در جوانی شاعری مدّاح بود، به دربار غزنویان رفت و آمد می‌کرد و با ستایش بزرگان زندگی طرب آمیز و تن پروانه شاعران درباری را داشت. امّا روزگار چندان به کام او نبود. در آن زمان نه دیگر از شاهان و امیران با شکوه و بزرگ منش و آزاده خبری بود که سخن گرانقدر را ارج و بهایی نهند و نه شاعران چاپلوس و فرومایه برای شعر و شاعری آبرو و مقامی گذاشته بودند. سَنائی زود به خود آمد و راه سفر پیش گرفت و در بَلخ و سَرَخس و مَرو به مصاحبت و مباشرت با صوفیان وارسته پرداخت. گفته‌اند که در آن زمان از برکات انفاس ابو یوسف همدانی، عارف بزرگ آن زمان که در مرو و هرات می‌زیست، برخوردار شد، دیو آز را از خود براند تا خرسندی و قناعت به او چهره نماید.

در بازگشت به غزنه، سَنائی که در جوانی شاعر مدح و هَزْل و هَجْو بود به ستایش حق روی آورد تا از مدح آدمیان رهایی یابد و شعر را که وسیله گدایی شده بود دست افزار تعلیم و آگاهی مردم سازد. زُهد و عرفان پیش‌ گرفت و بی اعتنایی به مال و جاه را به‌جایی رساند که بهرام شاه غزنوی پیشنهاد کرد با خواهرش ازدواج کند. امّا سَنائی نپذیرفت و در شرح احوال خود سرود که :

من نه مرد زن و زرّ و جاهم
بخدا گر کنم دگر خواهم

یادگار ارزنده سفرهای سَنائی دیوان قصاید و اشعار و مثنوی معروف او به نام کارنامه بلخ است. امّا در دوران اقامت دوباره در غزنه، کتاب بزرگ خود حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه را به فارسی سرود که آن را الهی‌نامه نیز گویند. این کتاب علاوه بر حمد خدا و نعت رسول و آل و اصحاب او، بخشی نیز درباره عقل و علم و حکمت و عشق دارد و از احوال خود و صفات بهرام شاه غزنوی و بزرگان دولت او نیز سخن رانده است.

شیوه سَنائی در این کتاب تحقیق و وعظ است و موضوع آن عرفان و تصوّف ایرانی است که با پندها و روایات و امثال و حکایات همراه شده و به صورت دائرة المعارف عرفان درآمده است. سَنائی در این سبک شعر مبتکر و نخستین شاعری است که کمابیش تمام اصول تصوّف و مقاصد صوفیان را با فصاحت تمام وارد شعر فارسی کرده. وجود سَنائی و از پی او شیخ عطّار بود که راه را برای طلوع ستاره درخشانی چون مولانا جلال الدین گشود. مولوی در مثنوی معنوی، توّجه خود را به سَنائی به صراحت بیان کرده و با شرح و تأویل بسیاری از تمثیل ها و گفته های سَنائی به توضیح نظریات خود پرداخته است.

حدیقه الحقیقه در زمان شاعر کتاب بحث انگیزی بود. سَنائی ناچار قسمت هایی از آن را به بغداد فرستاد تا علما به تطابق آن با شریعت فتوا دهند. توّجه فوق العاده شاعر به معتقدات شیعی و اشتیاق او به خاندان پیامبر و ائمه اطهار(ع) یکی از دلایل مخالفت با او بوده است. علّت دیگر که حسودان و بدگویان را تحریک می‌کرده، مطالب پیچیده و نکته‌های دقیق حِکَمی است که فهم آن بسیار مشکل بوده. بسیاری از ابیات این کتاب از آن زمان به بعد بارها مورد تفسیر و تأویل عارفان قرار گرفته است.

کتاب دیگر سَنائی منطومه ای کوچک به نام سیرالعباد الی‌ المعاد است. این منظومه در بیان احوال روح و سیر آن از درکات ماده تا خروج به مرحله ملکوت آمده و به زبان رمزگونه از کمال انسان سخن می‌گوید. آن را با همه کوچکی شاهکار عظیم عرفان ایرانی می‌دانند که نزدیک به دو قرن ونیم زودتر از کمدی الهی دانته به بیان همان مراحل سیر روح از دوزخ مادّه تا ثبت ملکوت می‌پردازد. با این همه، اهمیّت کمدی الهی و شهرتی که در جهان مسیحیت یافت از آن نظر بود که در آغاز یک جریان تازه فکری و اجتماعی قرار گرفت حال آن که منظومه سنائی درنیمه راه تکامل شعر فارسی به وجود آمده بود و مهم تر آن که جامعه اسلامی پذیرای تحوّل اندیشه در آن جهت نبود. تنها مثنوی کوچک دیگری که از سَنائی مانده کارنامه بلخ است. باقی آن چه به او نسبت داده می‌شود، از جمله طریق التحقیق، همه سروده شاعران قرن‌های نهم و دهم هجری است و از او نیست.

گرایش سَنائی به تصوّف بر تطوّر و تکامل شعر صوفیانه فارسی تأثیر بسیار داشت. امّا سَنائی در این دوره از زندگی خویش هنوز هم شعر مدحی می‌سرود و هَزْل و هَجْو می‌گفت. با این همه، وی در جامعه صاحب چنان مقامی بود که بزرگان حضور او را در خانه خود گرامی می‌داشتند، حتّی در مدّتی که به تقلید از یکی از صوفیان در کوچه و بازار پابرهنه راه می‌رفت و با پای کثیف قالی و تشکچه میزبان را می‌آلود. امّا چه بسا بزرگان درهمان حال دست به سینه در محضر او می‌ایستادند و با همه اصرار او در محضرش نمی‌نشستند. همین اقبال مردم، حسودان را به بدگویی وامی‌داشت و سَنائی نیز در همان حال با کلماتی رکیک و زشت به هَزْل و هَجْو ایشان می‌پرداخت. زشت گویی و اشاره به صحنه های پلید و رفتارهای ناپسند پس از سَنائی در شعرعرفانی راه یافته است. گمان می‌رود که اوضاع نابسامان زمان و روابط زشت و دور از اخلاق مردمان موجب برانگیخته شدن خشم صوفیان بوده است.
عطّار نیشابوری (618-540 ه/1221-1145م)

فریدالدّین عطّار یکی از عارفان و شاعران بنام قرن ششم هجری/دوازدهم میلادی است. وی در ناحیه ای نزدیک نیشابور به دنیا آمد. پدرش عطّار بود. عطّار که قاعدتاً به معنی عطرفروش است در قرن ششم به معنی داروفروش به کار می‌رفت. پدر عطّار و خود او نیز داروفروش بودند. عطّار دستگاه خود را “داروخانه” می‌نامد و تصریح می‌کند که هر روز گروهی بیمار نزد وی می‌آمدند. شاعر در حدود هشتاد سال زیست و به گمانی درحمله مغول به نیشابورکشته شد. مجموعه‌ای ازمنظومه های متعدّد، دیوان شعر و یک نوشته و نثر از او برجای مانده که پس از قرن ها نشان از پُرکاری او و ارج آثارش دارد.

عطّار مسلمان و ظاهراً سنّی مذهب بود امّا در جنگ شیعه و سنّی و تعصّب و دعوای فرقه‌های مختلف اسلامی، که در آن روزگار سخت مردمان را به جان یکدیگر می‌انداخت، بی‌طرف ماند و در آثارخود بارها بیزاری خود از این کشمکش ها را آشکار کرد. وی برای رستگاری انسان راهی جز عشق و دوستی نمی شناخت، علمای مخالف یکدیگر را ملامت می‌کرد و، فراتر از آن، میان مسلمان و کافر تفاوتی قائل نمی‌شد. معتقد بود تنها آنان به راه حق می‌روند که در دل ذرّه ای عشق حقیقت دارند و باطن و قلبشان درگرو محبّت خدا و ارزش‌های والای خدایی است.

عطّار از صوفیان پیرو مکتب عشق است. در این مقام تا بدان جا رسید که گویند مولانا جلال الدین محمد رومی درباره او سرود:

هفت شهر عشق را عطّار گشت‌
ما هنوز اندر خم یک کوچه ایم ‌

کتابی که عطّار به نثر نوشته است تذکرة الاولیاء نام دارد و ترجمه احوال و سخنان و کرامات بزرگان صوفیه تا زمان اوست. این کتاب که نثری شیوا دارد، ازنظر تاریخ صوفیان دارای اهمیت بسیار است. در بین آثار منظوم عطّار دو کتاب یکی منطق الطیر یا مقامات طیور و دیگریالهی‌نامه مشهورتر از دیگر آثار اوست. اگر چه دیوان غزلیات او نیز در نوع خود زیباست.

منطق الطیر داستان دعوت هُدهُد ازمرغان برای رسیدن به بارگاه سیمرغ است. مرغان یک یک خود را ناتوان می‌خوانند امّا به تشویق هُدهُد عاقبت راهی دراز و خطرناک را می‌پیمایند. در راه بسیاری از ایشان باز می‌گردند و عدّه ای دیگر از راه می مانند. امّا آن گاه که به بارگاه سیمرغ می‌رسند و به دستور او در آینه می‌نگرند خود رامی بینند که سی مرغ اند. سیمرغ در این منظومه و دیگر آثار عرفانی رمزی است از نهایت کمال و حقیقت مطلق. مرغان نیز نمودار نفوس آدمیان‌اند، بعضی پایدار و عاشق حقیقت و بعضی دیگر ضعیف و هراسان. شاعر عارف در این منظومه می‌خواهد به انسان نشان دهد که والاترین حقیقت وجود خود اوست. انسان برای یافتن و شناختن حقیقت باید به درک مقام والای خود پی برد و ارزش‌های انسانی خود را، نه آن هنگام که اسیر شهوات و مادیات است، بلکه آزاد و رها ازمعیارهای عالم خاکی، به درستی بشناسد.

این اندیشه درون مایه همه آثارعطّار است. وی در الهی نامه از سلطانی سخن می‌گوید که هنگام مرگ از چهار پسر خود می خواهد تا آرزویشان را بازگویند. پسران همه چیزهایی افسانه ای را می خواهند که به ایشان قدرت های خارق العاده دهد و برکارهای بزرگ توانا کند. پدر با گفتن داستان های گوناگون به پسران نشان می‌دهد که همه نیروها و حتّی آن‌ها که خارق العاده و معجزه آسا به نظر می‌آیند در وجود انسان به ودیعه گذاشته شده‌اند. این انسان است که باید نیروهای ذاتی خود را بشناسد و از آن ها به بهترین صورت استفاده کند. یکی از ویژگی‌های آثار عطّار حکایات فراوانی است که ضمن بیان مفاهیم عرفانی به عنوان تمثیل از آن ها استفاده می‌کند. بسیاری از این حکایت ها پیش از او سابقه ندارد و درعین حال جمع آوردن این همه داستان و حکایت نمودار ذهنی پُرجوش و زنده و آفریننده است.

در بین حکایت ها آن چه مربوط به «هشیارسران ابله دیدار» است ارزشی خاص دارد. این کسان که با عنوان مجنون یا مجانین عقلا خوانده می‌شوند در شعر عطّار جایی بزرگ دارند. گمان می‌رود که وی از زبان ایشان سخنانی گفته است که مستقیماً جرأت ابراز آن را نداشته، زیرا بنا بر احکام مذهبی گناه و گستاخی کودکان و دیوانگان بخشودنی است. عطّار برای آن که به کفر متّهَم نشود و به دست مأموران حکومت نیفتد اعتراض خود را به نابسامانی های اجتماعی بر زبان دیوانگان می‌نهاده است.

ازجمله حکایت می کند که درویشی ژولیده در راه به سلطان برمی‌خورد و به او اعتنا نمی‌کند. سلطان سلام می‌گوید. جواب به سردی می دهد. سلطان او را گدای متکبّر می‌خواند و او سلطان را گدایی حریص که ذرّه ذرّه باج و خراج را از در هرخانه برای او جمع می‌کنند. جای دیگر دین داران دنیا دوست را به باد ملامت می‌گیرد که حتّی در نماز نیز به سود و زیان تجارت می‌اندیشند. این اعتراض ها گاه تا آن‌جا فرا می‌رود که عطّار از زبان دیوانه ای شوریده به خدا نیز اعتراض می‌کند. دیوانه ای برهنه از خدا پیراهنی می‌خواهد که بدان تن را بپوشاند. بسیار می‌گذرد و او همچنان به راز و نیاز با خدا مشغول است. عاقبت روزی کسی جامه ای پُروصله به او می‌بخشد. دیوانه به سوی خدا سر بلند می‌کند و به سرزنش خطاب به آن دانای راز می‌گوید:

صد هزاران ژنده برهم دوختی
این چنین درزی ز که آموختی؟

امّا این اعتراض در واقع نشان از صمیمیت و نزدیکی انسان با خدا دارد. چه، خدا مهربان است و بخشنده و بنده ضعیف خود را چنان می‌نوازد که او امکان اعتراض پیدا کند. چنین بینشی در تصوّف، بازتاب خشونت‌ها و سخت‌گیری های امیران، حاکمان و دین دارانی است که برای خود قدرتی خدایی‌ قائل اند و مردمان را بی هیچ گذشت و مدارا مورد سخت ترین فشارها و شکنجه ها قرار می‌دهند. دوستی خدا و نزدیکی به او نیشخندی زیرکانه به این رفتار خدانشناسانه است.

از داستان های زیبایی که در آثار عطّار نقل شده ماجرای عشق شیخ‌ صَنعان به دختری ترساست. این حکایت که در منظومه منطق الطیر آمده خود داستان مستقلّی است. شیخ صَنعان، با همه مقامات مذهبی و عرفانی خود، در راه عشق دختر ترسا از همه چیز می‌گذرد و پای بر معتقدات می‌نهد، شراب می‌نوشد، خوک بانی می‌کند و تا آخرین مرحله کفر پیش می‌رود تا رحمت خداوند او را از تاریکی می‌رهاند و به نور و روشنایی می‌رساند. آثار عطّار زبانی ساده دارد و داستان های آن بسیار شیرین و دلکش است.
خاقانی شروانی (582-520ه/1186-1126م)

افضل الدین بدیل بن علی خاقانی یکی از شاعران بزرگ قرن ششم هجری/دوازدهم میلادی است. وی از پدری درودگر و مادری آشپز، که مسیحی بود، زاده شد. امّا از کودکی عمویش تربیت او را برعهده گرفت که پزشکی آشنا به فلسفه و حکمت و مردی صاحب نام بود. در بیست‌ و پنج‌ سالگی ‌یکی ازشاعران سرشناس زمان او را با خود به دربار خاقان اکبر منوچهر بن فریدون شروان شاه، از پادشاهان محلّی غرب ایران، که باج گزار سلجوقیان عراق بود، برد و از آن پس شاعرکه “حقایقی” تخلّص می‌کرد خود را، با انتساب به شروان شاه، خاقانی خواند و از صله‌های هنگفت و جایزه های گران بهای آن پادشاه برخوردار شد.

اقامت خاقانی در دربار شروان شاه دیر نپایید و با وجود مخالفت شاه، در آرزوی دیداراستادان دانش و ادب و عرضه هنر خویش به دربار پادشاهان مشرق، به ری و خراسان روی نهاد. هنگامی که به ری رسید بیمار شد و ناچار مدّتی درآن جا ماند. در همان زمان خبرحمله ترکان غُز را به خراسان شنید که بیداد بسیار کردند و مردانی بزرگ را از دم تیغ گذراندند. کشته شدن امام محمد بن یحیی نیشابوری که خاقانی بیش از همه در آرزوی دیدار او بود، شاعر را به “حبس‌ گاه شروان” باز گرداند. قصیده‌های بلندی که وی در اندوه از دست رفتن امام محمدّ بن یحیی سروده از جمله مؤثّر ترین اشعار اوست.

پس از چندی باز خاقانی راه سفر در پیش گرفت و به زیارت مکّه و مدینه شتافت. در بازگشت یکی از بزرگان بغداد او را به خدمت خلیفه عبّاسی برد و گویا خلیفه از او خواست که به عنوان دبیر در دربار او بماند، امّا خاقانی نپذیرفت. در ضمن همین سفر خاقانی به سرودن یکی از مثنوی های خود به نام تحفة‌العراقین پرداخت که شرح زیارت خانه خدا و توصیف شهرهای سر راه و احوال بزرگانی را که با ایشان دیدار کرده بود در آن آورده و در پایان از احوال و روزگار خود سخن رانده است. خاقانی در راه بازگشت از بغداد، به دیدار کاخ مدائن رفت و با مشاهده آن ویرانه غمناک که روزگاری بارگاه بزرگ ترین شاهان و دادگران روزگار بود قصیده‌ای زیبا سرود که چنین آغاز می شود:

هان ای دل‌عبرت‌ بین از دیده نظر کن‌
هان ‌ایوان مداین را آیینه عبرت دان
. . . .

ما بارگه دادیم این رفت ستم بر ما
بر قصر ستمکاران تا خود چه‌ رسد خَذلان

در بازگشت به شروان خاقانی مورد بی مهری شروان شاه قرار گرفت و نزدیک به یک سال به زندان افتاد. در این مدّت چند حبسیه زیبا سرود که از بهترین اشعار این نوع در ادب فارسی است. سفری دیگر به زیارت خانه خدا، از دست دادن پسر بیست ساله، و انزوای سال‌های پایانی زندگی شاعر در تبریز، از آخرین رویدادهای زندگانی اوست. وی در تبریز درگذشت و در مقبره شاعران در محله سرخاب این شهر به خاک سپرده شد.

خاقانی شاعری تواناست و با آن که در بسیاری از قصیده‌های خود به مدح و ستایش پرداخته، امّا به خلاف بسیاری از هم روزگاران خود مردی بلندطبع بوده، خود را خوار نکرده و آزمندانه به سودای صِلِه پیشانی برخاک نسوده است. از او دیوانی بزرگ از قصائد و مقطّعات‌ و ترجیع بندها و غزل ها و رباعیات برجای مانده است و نیز مثنوی بلند تحفة‌ العراقین که درباره آن سخن رفت.

خاقانی شاعری صوفی مشرب نیست، امّا مانند بیشتر بزرگان زمان خویش کوشیده است تا روش سنائی را در بیان پند و پارسایی دنبال کند، از همین رو، خود را جانشین سنائی می‌خواند و شاید به همین دلیل در سال های آخر عمر به تصوّف و گوشه نشینی رو کرد و به گفته خود چند بار چلّه نشست.

خاقانی را جزء بزرگ ترین شاعران قصیده سرای ایران و یکی از ارکان شعر فارسی دانسته‌اند. مهارت او درآوردن تعبیرهای تازه و پیچیده و توصیف و تشبیه های بسیار ظریف، که نمودار وسعت اطّلاع او نسبت به همه علوم و معارف زمان است، شهرت بسیار دارد. وی از به کار بردن غریب ترین کلمات عربی و اصطلاحات نجومی و فلسفی و تاریخی و جغرافیایی و امثال آن هرگز خودداری نکرده است و به همین جهت فهم شعر او دشوار می‌نماید. به علاوه، وی با آوردن استعاره ها و باریک اندیشی در آفرینش مضمون های تازه و ترکیب های خاص خود بر این دشواری ها افزوده است.
نظامی گنجوی (614-530 ه./1217-1135م)

ابو محمّد الیاس نظامی گنجه‌ای از شاعران داستان سرای بزرگ ایران است. وی در گنجه می‌زیست و جز یک سفر کوتاه هرگز از آن جا بیرون نرفت. آرامگاهش هنوز درهمان شهر، که اکنون جزو خاک جمهوری آذربایجان است، برجای مانده. نظامی در جوانی شاعری غزلسرا بود امّا در حدود چهل سالگی به روشی تازه روی آورد که همه شهرت او از آن‌است و آن سرودن پنج مثنوی مشهور است که خمسه یا پنج گنج خوانده می‌شود و به ترتیب آفرینش به قرار زیر است:

– مخزن الاسرار، منظومه‌ای در پند و اخلاق و عرفان، شامل بیست مقاله که هریک از آن‌ها داستانی کوتاه آورده است. این داستان ها همه از زبان مردم گرفته شده و تنها با نتیجه گیری اخلاقی آن را پُرمعناتر کرده است.

–خسرو وشیرین، داستان عشقبازی خسرو پرویزپادشاه خوشگذران ساسانی با شیرین شاهزاده خانم ارمنی است. این منظومه که زیباترین اثر عاشقانه ادب فارسی به شمار می‌رود، بر زمینه تاریخ و افسانه بنا شده، و به نظر شاعر مکمّل شاهنامه است. در خلال داستان خسرو و شیرین، داستان افسانه ای شیرین و فرهاد نیز آمده که احتمالاً از داستان های بسیار قدیمی و رایج در زبان مردم بوده است. با این همه، منظومه خسرو وشیرین از کلیّت و یکپارچگی داستانی زیبایی برخوردار است. شیرین در این داستان زنی زیبا، قوی، مصمّم، وفادار، شجاع، و خوددار توصیف شده است. شاعر در سرودن این منظومه بر عشق خود نسبت به زنی بنام آفاق اشاره کرده که در زمان سرودن منظومه او را از دست داده بوده است.

– لیلی و مجنون، داستان عشق غم انگیز دوجوان عرب است که در فارسی نیز شهرت داشته و نظامی گنجوی پس از توفیق در سرودن خسرو و شیرین به دستور یکی از فرمانروایان آن ناحیه به نظم آن روی آورده است. نظامی از این داستان برای توصیف عشقی دست نیافتنی با رنگ و بوی عرفانی استفاده کرده است.

– بهرامنامه یا هفت پیکر یا هفت گنبد، منظومه ای است براساس داستان تاریخی و افسانه ای بهرام پنجم معروف به بهرام گور شاهنشاه معروف ساسانی. شاعر سرگذشت بهرام از کودکی تا مرگ، جنگ‌ها و روش دادگستری و رعیت پروری او را به نظم آورده است. در ضمن نیمی از منظومه هفت پیکر به توصیف هفت قصر بهرام گور اختصاص دارد که هریک به رنگی تزیین شده بود و شاه هر روز هفته را در یکی از این قصرها به مناسبت تقارن رنگ و نام آن با هفت ستاره آسمان نزدِ یکی از هفت شاهزاده خانم که از اقلیم های هفت گانه آورده شده بودند، می‌گذراند. هریک از شاهزاده خانم ها برای بهرام گور داستانی می‌گوید که علاوه بر جنبه های اساطیری سرشار از حکمت و پند و اندرز است. بعضی این منظومه را برجسته ترین اثر نظامی دانسته اند.

– پنجمین مثنوی پنج گنج اسکندرنامه در باره شخصیت تاریخی و افسانه‌ای اسکندر مقدونی است. این منظومه دارای دو بخش است: شرفنامه و اقبال نامه، و با آن‌ که اسکندر به واسطه حمله و غلبه بر ایرانیان در بسیاری آثار و نوشته های قبل و بعد از اسلام ملعون دانسته شده، امّا در این اثر نظامی اورا شاهی بزرگوار، دانشمند و دوستدار فلسفه وحکمت توصیف کرده است. به نظر می‌رسد که پرداختن به اسکندر در واقع اندکی دوری گزیدن از شاهان و پهلوانان باستانی ایرانی باشد که محبوب ساکنان نواحی شرق ایران یعنی خراسان و سیستان بودند. به علاوه، در زمان نظامی به تدریج احساسات شدید ملّی جای خود را به معتقدات مذهبی می‌داده است و به این جهت اسکندر به‌عنوان پادشاهی که معتقد به فلسفه و حکمت و علوم الهی بوده مورد توجه قرار گرفته. این جنبه از شخصیت اسکندر زاده تصوّرات مسلمانان از مرکزیت فلسفی و عرفانی اسکندریه بوده است، خاصّه آن که بعضی مفسّران او را با ذوالقرنین مذکور در قرآن کریم یکی دانسته و مقام والای دینی، و حتی پیامبری برای او قائل شده اند.
مولانا جلال الدین محمّد بَلخی (672-604ه/1207 1273-م)

جلال الدین محمّد بَلخی مشهور به‌ مولانا و مولوی، بزرگ ترین عارف متفکّر ایرانی است که مجموعه عظیم وگران قدر آثار او، ادب فارسی و اندیشه ایرانی را در اوج اعتلا به نمایش می‌گذارد. وی از خاندان بزرگان بَلخ بود. پدرش بهاءالدین وَلَد براثر اختلافی‌که با سلطان محمّدخوارزم شاه پیدا کرد، مقارن حمله مغول، از راه خراسان و بغداد به قونیه در ترکیه امروز رفت و در آن جا به تدریس و ارشاد و اداره اموردینی مردم پرداخت.

جلال الدین محمّد هنگامی که در کودکی همراه پدر ازخراسان می‌گذشت مورد توجّه خاص عطّار نیشابوری قرارگرفت. شاعر و عارف بزرگ نسخه‌ای ازکتاب اسرارنامه را به او بخشید و مژده داد که «زود باشد که این پسر آتش در سوختگان عالم زند.» جلال الدین بیست و چهارساله بود که پدرش درگذشت و او به تشویق و راهنمایی یکی از بزرگان صوفیه و یاران پدر برای کسب علم راهی شام شد. وی هفت سال در حَلَب و دَمِشق بسر برد و از درس بزرگان زمان بهره ها گرفت. با محیی‌الدین ابن عربی آشنا شد و گفته اند که به حلقه درس او پیوست.

درهمین زمان جلال الدین محمّد برای اوّلین بار با عارفی شوریده و بی قرار بنام شمس تبریزی آشنا شد. شمس عارفی بزرگ بود که اندیشه ای جوشان و بلندپرواز داشت. خود گفته است که در آن زمان «پس از شصت سال پرواز از خود ملول شده بود و کسی می خواست از جنس خود تا او را قبله سازد» و هم در جستجوی راهنمایان بود تا «انگشت بر رگ ایشان نهد». شمس ‌تبریز جامه‌های خشن سیاه و پُر وصله می‌پوشید و ژولیده همه جا پرسه می‌زد. سخن های بی پروا می‌گفت و صاحبان زر و زور و اهل تزویر و ریا را به مسخره می‌گرفت.

ملاقات جلال الدین محمّد با شمس تبریز این بار به درازا نکشید. جلال الدین به قونیه بازگشت و در مسند ارشاد و تدریس مقامی بلند یافت. وی فقه و علم دینی درس می‌داد و مریدان و شاگردان او مردمی صاحب احترام و با اعتبار بودند. به سال 642 ه./1244م، روزی درمیان بازار قونیه، جلال الدین محمّد با جمع مریدان با وقار و با ابّهت از روحانیان صاحب علم و پرهیزگار در حرکت بود که بار دیگر شمس تبریز، آن سیاه ‌پوش ژولیده، بر سر راه ایشان سبز شد. از مولوی سؤالی کرد و جوابی شنید. پس از آن چهل روز یا سه ماه آن دو در اتاقی در بر اغیار بستند. پس از آن مولوی دیگر نه آن عالِم صاحب مقام، که شوریده ای سرانداز شد. «به جای اقامه نماز و مجلس وعظ، به رقص و سَماع پرداخت و به جای قیل و قال به وجد و حال دل بست. و همه کس را معلوم شد که آن صاحب منبر و زاهد پیشین در اصل رندی لاابالی و مستی پیمانه به دست و عاشقی کف زنان بوده است.»

مولانا تا آن زمان، یعنی سی و هشت سالگی، هیچ شعر نگفته بود. امّا آن یار شصت ساله چنان تارهای روح او را به نوا درآورد که شاعری آغاز کرد و سیل غزل ها را جاری نمود. رفتار او یاران و مریدان پیشین را به خشم آورد و همگان را برضدّ شمس شوراند. شمس ناچار پس از شانزده ماه از آن جا گریخت. امّا با رفتن او شیدایی و بی تابی مولانا بیشتر شد. جامه عزا پوشید و بنیاد رقص و سَماع گذاشت. رُباب به دست گرفت و نوعی تازه از آن ساخت که شش سیم داشت. این شور و شیدایی و زاری و بی‌قراری و رفتن ها و گشتن های مولوی، عاقبت شمس تبریز را واداشت که به قونیه باز گردد. امّا این بار آمده بود «تا هم زشتی های خویش را به مولانا بنماید و هم خوبی هایش را» و آمده بود «تا آن نازنین را که میان قوم ناهموار گرفتار آمده بود برهاند.»

شمس این بار در خانه مولانا جای گرفت و با زنی از بستگان او ازدواج کرد. نوشته اند که بر در اطاق مولانا می ایستاد و بزرگانی را که برای کسب شهرت به دیدن وی می‌آمدند برمی‌گرداند و گاه به تمسخر از ایشان می‌خواست که درم و دینار نثار کنند. حسودان و ظاهربینان نیز آرام نماندند و بار دیگر تعصّب چنان فزونی گرفت که شمس در مدّتی کمتر از دوسال به ناگاه ناپدید شد. بعضی گفته اند که به دست مخالفانش کشته شد.

باز مولانا دیوانه وار و در پی یار سفر آغاز کرد. به هرجا سرکشید و از هرکس نشان او پرسید. امّا عاقبت به قونیه باز گشت و شیدا و شوریده بیت و غزل می‌گفت و در سَماع و رقص و چرخ زدن خود را از یاد می‌برد. دیگر هرگز کسی از او وعظ نشنید و او را بر سر منبر ندید. آن چه امروز به نام دیوان شمس تبریزی برجای است غمناله های آن عارف عاشق است که در خیال با معشوق سرو سرّی داشت.

پس از ناپدید شدن شمس، مولانا یاران همدل دیگر برای خود می‌جست. صلاح‌الدین زرکوب، مردی پیشه ور و ساده دل، چندی بردل سوخته او مرهم گذاشت و چون وصیّت کرده بود که با رقص و شادی اورا به گور بسپارند، مولانا در تشییع جنازه او دست افشان و پای کوبان تا گورستان رفت و پس از او یاری دیگ رگزید به نام حسام‌الدین چَلَبی از خاندان جوانمردان و اهل فتوّت قونیه. مولانا ده سال آخر عمر را با او گذراند و مثنوی معنوی را در این سال ها سرود. هنگامی که مولوی در قونیه درگذشت ستاره درخشان عرفان ایران زمین نیز غروب کرد. در تشییع جنازه اش پیروان همه ادیان و مذاهب شرکت داشتند، چه، مولوی در دوستی و عشق بین آدمیان مرز و فاصله ای نشناخته بود.
سعدی (691-600 یا ه/1291-1203م)

شیخ مشرف الدّین ابن مصلح بن عبدالله شیرازی مشهور به شیخ سعدی از برجسته ترین شاعران و نویسندگان تاریخ ادب ایران است. وی در شیراز در خاندان عالمان دین به دنیا آمد و در جوانی پس از فرا گرفتن علوم ادبی و دینی برای تحصیل به مدرسه نظامیه بغداد رفت. در سال های اقامت در بغداد علاوه بر تحصیل علوم زمان خود با مشایخ بزرگ صوفیه آشنا شد و از محضرشان بهره های بسیار برد. امّا با همه ارادتی که به ایشان داشت، تابع و فرمانبردارهیچ یک نگردید و استقلال فکر و اندیشه خویش را تا پایان عمرحفظ کرد، گو این که خود به یکی دو تن از مشایخ بزرگ روزگار خویش ارادت می ورزید.

سعدی در سفرهای طولانی به حجاز، شام، و لبنان رفت و بعدها در آثار خود به تجربه های حاصل از این سفرهای دور و دراز اشاره کرد. در همین نوشته ها از شهرها و ممالک دور دست شرق مانند کاشغر و هند نیز یاد کرده است امّا یقین نیست که خود به همه این سرزمین‌ها رفته باشد. این سفر طولانی که در آغاز جوانی از شیراز به بغداد آغاز شد پس از حدود سی و پنج سال با بازگشت به ایران پایان یافت.

مقارن همان سال هُلاکوخان مغول سراسر خاک ایران را درنَوَر دید و در بغداد باکشتن خلیفه و شماری از وابستگان و نزدیکان او دستگاه خلافت عبّاسی را برانداخت. امّا در اوان حمله مغول، شیراز از کشتار و ویرانی در امان ماند زیرا اتابکان فارس از در اطاعت درآمده بودند. سعدی در655 ه/1257م به شیراز باز گشت و در شمار نزدیکان سعدبن ابوبکر زنگی درآمد،. امّا نه به عنوان شاعر درباری بلکه پیری محترم و دانشمند و جهان دیده وقطب صوفیان‌که با وعظ و ارشاد مردم و سرودن اشعار و تألیف کتاب ها و رسالات روزگار می‌گذراند.

سعدی در زمان زندگی خود شهرت بسیار یافت. شاعران از دور دست های هند تا ترکیه امروز از او تقلید می‌کردند. پس از او نیز آثارش سرمشق شاعران و نویسندگان بوده است. امّا هرگز هیچ نوشته دیگری از این نوع نتوانسته در زیبایی، روانی و تسلّط ب رروح زبان به اوج هنری استاد سخن سعدی نزدیک شود. همه گویند ولی گفتن سعدی دگر است.

سعدی با ذهنی حسّاس و نکته یاب به آمیختن تجربه های تلخ و شیرین و بازنمودن زوایای روح و دل آدمی هنرمندی توانا بود. آثارش ترکیبی از نظم و نثر است و غزلیات بزرگ‌ترین بخش سروده های اوست، اشعاری که در آن ظریف ترین عواطف عاشقانه و لحظه های شوق و هجران همراه با وصف زیبایی های طبیعت بازگو شده است. سعدی در قصاید خود به تحسین مردان بزرگ و دانشمند و رجال نیک سیرت روزگارخود پرداخته است. مظفّرالدّین ابوبکر پسر سعدبن زنگی و شمس الدین صاحب دیوان جوینی و برادر او عطاملک جوینی، بیش از دیگران مورد توّجه سعدی بوده‌اند. مرثیه‌های بسیار در اندوه مرگ بزرگان نیز از دیگر اشعار سعدی است که در نوع خود ممتاز است.

امّا برترین مجموعه شعر او بوستان است که شاعر درآن ضمن حکایت های شیرین کوتاه به تجزیه و تحلیل عمیق روابط انسانی پرداخته. در آثار منثور وی گلستان چنین مقامی را دارد. این کتاب کوچک که با نثری بسیارروان و آمیخته با شعر نوشته شده همچون بوستان مجموعه ای است از داستان ها که هریک به نوعی چشم خواننده را بر زشتی ها و زیبایی های زندگی اجتماعی می‌گشاید. بخش دیگر آثار شعر و نثر سعدی مجموعه هایی است از هَزْلْ و شوخی و انتقاد. مجموعه آثار شیخ سعدی را به مناسبت تنوّع مطالب آن “نمکدان شعر”گفته اند. از حکایت هایگلستان سعدی است:

کسی مژده پیش انوشیروان عادل آورد و گفت: «شنیدم که فلان دشمن تو را خدای عزّ وجلّ برداشت.» گفت: «هیچ شنیدی که مرا بگذاشت؟» اگر بمرد عدو جای شادمانی نیست‌ که زندگانی‌ ما نیزجاودانی نیست»

هرگز از دور زمان ننالیده بودم و روی از گردش آسمان درهم نکشیده، مگر وقتی که پایم برهنه مانده بود و استطاعت پای پوشی نداشتم. به جامع کوفه در آمدم دل تنگ. یکی را دیدم که پای نداشت. سپاس نعمت حق به جای آوردم و بر بی‌کفشی صبر کردم.

مرغ بریان به چشم مردم سیر
کمتر از برگ ترّه برخوان است

وان که را دستگاه و قوّت نیست‌
شلغم پخته مرغ بریان است
حافظ (ف. 791 یا 792 ه./1412 یا 1413م)

خواجه شمس الدین محمّد، بزرگ ترین شاعر غزل سرای ایران در قرن هشتم هجری/چهاردهم میلادی در شیراز می‌زیسته است. وی به همه علوم مذهبی و ادبی زمان خویش و به زبان فارسی و عربی آشنایی کامل داشت و چون قرآن را با روایت های مختلف از برمی‌خواند، در اشعار خود حافظ تخلّص می‌کرد. نیز صدایی خوش داشت و با موسیقی کاملاً آشنا بود. حافظ در جوانی به دربار امرای اینجو راه یافت و نزد شاه شیخ ابواسحاق که حاکم فارس بود به مقامی والا رسید. دیری نگذشت که امیر مبارزالدین محمّد، مؤسّس سلسله آل مظفّر برشیخ ابو اسحاق دست یافت و او را در میدان شهر شیراز کشت. سپس خود با خشونت و سخت گیری تمام به حکومت پرداخت.

امیر مبارزالدین، که حافظ او را محتسب خوانده است، در امور مذهبی بر مردم بسیار سخت می‌گرفت. درِ میخانه ها را می بست و مردم را از باده نوشی و می‌گساری و نوازندگی باز می‌داشت. حافظ این اعمال را که ازخشک اندیشی و تعصّب مذهب قشری سرچشمه گرفته بود ریاکارانه می‌دانست و در شعرخود سخت به آن می‌تاخت. چندی بعد پسران امیرمبارزالدین که از سخت‌گیری‌های بسیار او به جان آمده بودند بر وی شوریدند و اورا کور کردند. شاه شجاع، شاه یحیی و شاه منصور، از آل‌مظفّر، در زمان زندگی حافظ یکی بعد از دیگری به پادشاهی رسیدند. حافظ بیش از همه با شاه شجاع روابطی صمیمانه داشت. امّا این دوستی نیز چندی بعد به کدورت انجامید. شاه شجاع یک بار از برادر خود محمود شکست خورد و به کرمان گریخت و چون پس از دوسال برادرش محمود را شکست داد و به شیراز بازگشت به مردی دهن بین، بدگمان و بد زبان بدل شده بود.

در این روزگار امیر تیمور بر ایران حمله آورد و در اصفهان قتل عامی عظیم کرد. نوشته‌اند که هفتاد هزار تن را کشت و از سرهای کشتگان مناره ها ساخت. این احوال در شعر حافظ به صورت ناپایداری دنیا و ضرورت گرامی داشتن لحظه‌های خوش زندگی انعکاس یافته است. حافظ در چنین دوران آشفته‌ای همه عمر درشیراز زیست. سفرهای کوتاه او به اصفهان و یزد او را ناخشنود بازگرداند و از دعوت محمود شاه بهمنی دَکَنی به هندوستان نیز به علّت طوفانی بودن دریا چشم پوشید و در شیراز درگذشت. حافظیه، آرامگاه او در این شهر، زیارتگه رندان جهان است.

از حافظ دیوان اشعاری برجای است که از دیرباز در خانه هر ایرانی، از شهری و روستایی و دانش مند و بی سواد، در کنار قرآن کریم جای گرفته است. با آن که فهم دقیق شعر حافظ آسان نیست، امّا ایرانیان با شِعر او راز و نیازها دارند و فال گرفتن از دیوان اش، چه به اعتقاد و چه از روی تفنّن، نزد آن ها رسمی دیرینه است. لقب لسان الغیب یا گویای اسرار به همین مناسبت به او داده شده است.

حافظ در شعر اغلب از خود به عنوان رند یاد می‌کند یعنی کسی که پاک باخته و بی‌نیاز است، و با همه هشیاری و دانایی به رسوم و مقرّرات اجتماعی بی اعتناست. وی بیش از همه از تظاهر به زُهد و ریاکاری در اعمال مذهبی بیزار است. با این همه، پرداختن بیش از حد به لذات ظاهری و غرق شدن در مادیات نیز به نظر او شایسته انسان آگاه نیست. او ناپایداری اوضاع و بی دوامی قدرت و شکوه و جلال شاهان را دیده است. بنابراین اعتقاد دارد که باید از زیبایی های طبیعت ولحظه های خوش دوستی و محبّت برخوردار شد و چند روزه زندگانی را به شادی و خوشی گذراند.

شعر حافظ آمیزه‌ای است از معانی عرفانی و اجتماعی و عاشقانه. گاه در یک غزل تشخیص این سه معنا از یکدیگر آسان نیست. به این جهت کلام او چند پهلوست و هرکس از آن به اندازه فهم خود درمی‌یابد. دقایق و لطایف شعر او با آن که قرن ها مورد شرح و تفسیر قرار گرفته هنوز به طور کامل شناخته نیست. بارزترین جنبه شعر حافظ عشق سرشار او به آب و خاک و سرزمینش، شیراز، است. این اشتیاق به صورتی گسترده تر شامل ارزش‌های والای فرهنگ اصیل ایرانی می‌گردد. اشارات صریح او به اشخاص و حوادث تاریخی ایران قدیم محدود است امّا نگرش او به هستی و دید او نسبت به انسان و محبّت و مدارا و گذشت نشان می‌دهد که چگونه از احوال مغشوش زمانه و خشونت ها و ریاکاری ها و مردم فریبی های نوخاستگان به قدرت رسیده، رنج می برد. برای آشنایی با شعر حافظ او را به شاخ نَبات قسم می‌دهیم، فالی می‌گیریم و چنین می‌خوانیم:

شگفته شد گل حمرا و گشت بلبل مست
صلای‌ سرخوشی‌ای صوفیان باده پرست

اساس توبه‌ که در محکمی چوسنگ نمود
ببین که‌ جام زجاجی چه ‌طرفه‌اش بشکست

بیار باده که در بارگاه استغناء
چه‌ پاسبان وچه ‌سلطان، چه‌ هوشیار و چه‌ مست

از این‌ رباط دو در چون‌ ضرورت است‌ رحیل
رواق و طاق معیشت‌ چه سربلند و چه پست

مقام عیش میسر نمی شود بی رنج
بلی، به حکم بلا بسته اند عهد الست

به ‌هست‌ و نیست‌ مرنجان‌ ضمیر و خوش‌ می‌باش
که ‌نیستی ‌است سرانجام هرکمال که هست

شکوه آصفی باد و منطق ط‌یر
به ‌باد رفت و از او خواجه هیچ طرف نیست

به بال و پر مرو از ره که تیر پرتابی
هوا گرفت زمانی ولی به خاک نشست

زبان کلک تو حافظ چه شکر آن گوید
که گفته سخنت می برند دست بدست

عُبید زاکانی (ف. 772 ه/1370م)

عُبید زاکانی طنزنویس مشهور ایرانی است که در قرن هشتم هجری/چهاردهم میلادی همزمان با حافظ در شیراز می‌زیست. وی از خانواده‌ای بزرگ و صاحب نام اهل قزوین بود. در جوانی به دربار شاهان و بزرگان روزگار راه یافت و به عنوان شاعری توانا و نویسنده‌ای استاد و صاحب سبک مشهور شد. شاه شیخ ابواسحاق اینجو، سلطان اویس جلایر و شاه‌شجاع از آل‌مظفّر ازجمله کسانی بودند که عبید زاکانی ایشان را در اشعار خود ستوده و برخی از آثارش را به نام ایشان کرده است.

امّا شهرت عُبید زاکانی به سبب چند منظومه و رساله کوچک است که در آن ها باطبع ظریف و نکته یاب خویش، اوضاع اجتماعی و نابسامانی های اخلاقی زمان را در لباس طنز و نیشخند به مسخره گرفته. وی دراین آثار نشان می دهد که نویسنده‌ای دانا و آشنا بر بسیاری از ترفندهای بدکاران ظاهرصلاح است. لطیفه های عُبید، با نثری بسیار هنرمندانه، در کمترین کلمات بیشترین معنا را می‌رساند و از چنان عمق و تیزبینی برخوردار است که گاه شنونده و خواننده هوشیار را همزمان به خنده و گریه وا می‌دارد.

مجموعه آثار طنزعُبید زاکانی از یک منظومه به نام موش و گربه و چند رساله کوچک به نام های صد پند و دلگشا و تعریفات و اخلاق ‌الاشراف تجاوز نمی کند. قسمت قابل ملاحظه ای از رساله های او نیز به واسطه زشتی کلام وهَزْل تند و اشاره به مطالبی که باعفّت عمومی تناسب ندارد، معمولاً نادیده گرفته می‌شود و در جمع از آن ها سخن نمی‌رود. با این همه عُبید زاکانی در بین عموم مردم ایران از شهرت بسیار برخورداراست.

زشتی و تندی بخشی از هَزْلیات او بیشتر نتیجه اوضاع روزگار است. در قرن چهاردهم میلادی بر اثر حمله مغول نظام پیشین اخلاقی و اجتماعی درهم ریخت و کسانی که از آن پس روی کار آمدند بیشتر مردمی فرصت طلب بودند که در اندیشه منافع خود از هیچ ستمی بر فرودستان خودداری نمی‌کردند. ظاهرسازی و ریا کاری، بخصوص در پوشش دین و مذهب، رواج کامل داشت و غریزه شهوت پرستی و غلامبارگی بر صاحبان زر و زور چیره بود.

در چنین احوال که کسی را یارای چون و چرا نبود، بعضی به صراحت و شدّت انتقاد می‌کردند و بعضی دیگرچون عُبید زاکانی مسخرگی پیشه ساختند. فضلا و دانشمندانی بزرگ و اندیشه ور با همه بلندی مقام درعلم و احترامی که نزد ایلخانان داشتند در حلقه شعبده بازها و معرکه مسخره ها و دلقک‌ها می‌نشستند و با آنان به همان شیوه‌ای رفتار می‌کردند که با بزرگان و قدرتمندان. آنان به این طریق نه تنها رفتار متکبّرانه صاحبان حشمت و جاه را به چیزی نمی‌گرفتند بلکه با نیشخند و شوخی پلیدی ها و ریاکاری‌های ایشان را نیز به دیگران می‌نمودند. عُبید زاکانی در هَزْلیات و طنزهای خود از همین نکته ها سخن می‌گوید. وی در رساله تعریفات طبقات مردم زمانه را چنین معرفی می‌کند« العَسَس: آن که شب راه زند و روز از بازاریان اجرت خواهد؛ البازاری: آن که ازخدا نترسد؛ الطبیب: جلاّد؛ دارالتعطیل: مدرسه؛ الجاهل: دولتیار؛ القاضی: آن که همه او را نفرین کنند.»

رساله صد پند را عُبید زاکانی، به تمسخر، در مقابل نوشته های مدّعیان اخلاق آورده است که در آن زمان سخن در باره آن را به ابتذال کشیده بودند. گمان می‌رود که بیشترین طنز عُبید در این رساله متوجّه خواجه‌ نصیرالدین طوسی مؤلف اخلاق ناصری است. زیرا در مقدّمه می‌نویسد که این پندها چکیده گفته ها و نوشته های افلاطون، ارسطو و خواجه نصیر است. آن گاه پند می‌دهد که: «تا توانید سخن حقّ مگوئید تا بر دل ها گران نشوید و مردم بی سبب از شما نرنجند. مسخرگی و دف زنی و گواهی به دروغ و دین به دنیا فروختن پیشه سازید تا عزیز باشید و از عمر برخوردار گردید.»

در رساله اخلاق الاشراف روی سخن با طبقات ممتاز است. عُبید زاکانی دراین رساله از مرگ مردمی ومردانگی وعزّت و شهرت مسخرگی و بی‌آبرویی در دستگاه حکومتی سخن می‌گوید و با نثری سنگین و فضل‌فروشانه از تاریخ نمونه می‌آورد که: «چنگیزخان که امروز به کوری اعداء در درک اَسفَل مقتدا و پیشوای مغولان اولین و آخرین است تا هزاران هزار بی‌گناه را به تیغ بی دریغ از پای درنیاورد، حکومت روی زمین بر او مقرّر نگشت و. . . ابوسعید بیچاره چون دغدغه عدالت در خاطر افتاد وخود را به شعار عدل موسوم گردانید، در اندک مدتی دولتش سپری شد.»

امّا منظومه موش و گربه، که مشهورترین اثرعُبید زاکانی است، داستان توبه گربه از خوردن موش است. گربه ادّعا می‌کند که از این پس موش ها را نخواهد خورد. موش ها با همه زیرکی در مقابل ظاهر آراسته گربه، که به ‌مقدّسات‌ قسم خورده، فریب می‌خورند و هدایا و پیش‌کش‌ها برایش می‌آوردند. امّا گربه ناگاه حمله می آورد و:

این زمان پنج پنج می‌گیرد
چون شده زاهد و مسلمانا

درباره عبید سخنی رساتر از این گفته استاد غلامحسین یوسفی نیست که: «من در میان ظلمات قرن هشتم هجری، سیمای تابناک عُبید زاکانی را می‌بینم با دو چشم روشن و ژرف بین. وجود او و سعدی و حافظ، در آن روزهای سخت و طاقت گداز، دلیل بارزی است بر جوهر لیاقت ملّت ایران، ملّتی رنج دیده و پُرطاقت و زنده و پایدار.»
امیرعلیشیر نوائی (906-844 ه/1500-1440م)

امیر علیشیر نوائی از درباریان هنرمند و هنر پرور سلطان حسین بایَقرا بود که در قرن نهم هجری/پانزدهم میلادی می‌زیست. نسب وی به ترکان جُغَتائی می‌رسید و اجدادش به تاتارها پیوسته بودند. وی در سمرقند زاده شد و پرورش یافته همان دیار بود. در کودکی دوران دبستان را با سلطان حسین بایَقراء، شاه زاده تیموری، گذراند و در اوایل جوانی در سمرقند، مشهد طوس و مَرو به کسب علم و کمالات پرداخت. در روزگار جوانی چندی دُچار آوارگی و تنگ دستی شد. امّا هنگامی که سلطان حسین بایَقرا با تصرّف هَرات به سلطنت نشست، امیر علیشیر نیز به دعوت وی به او پیوست و در هرات مُهردار سلطان شد.

پس از آن امیر علیشیر درحدود یکسال حکومت استراباد را داشت. امّا گویی طبع او با حکومت سازگار نبود. به اصرار به هَرات بازگشت و تا پایان عمر ندیم و مشاور نزدیک سلطان و یکی از ارکان حکومت او بود. باوجود این، وقت خود را بیشتر به معاشرت و حمایت شاعران و دانشمندان و هنروران می‌گذراند و به نوشتن کتاب ها و سرودن شعر می‌پرداخت. امیر مردی دانشمند و شاعر و شعرشناسی با ذوق و نکته‌یاب بود. کتاب وی به نام مجالس ‌النفائس در شرح احوال و اشعار شاعران ‌قرن‌ نهم هجری در زبان ‌فارسی‌ اهمیت‌ بسیار دارد. علاوه بر این، پرورش و حمایت او از ادیبان و شاعران روزگار سبب شد که، با وجود رکود و سکوت و انحطاط فرهنگی در نیمه اوّل قرن، پس از روی کار آمدن او یک باره گروهی از صاحبان فضل براو گرد آیند. معروف ترین ایشان، عبدالرحمان جامی، آخرین شاعر بزرگ ادب و عرفان و شعر کلاسیک ایران، است که علاوه بر سه دیوان و کتاب بزرگ هفت اورنگ به شعر، آثاری چون بهارستان به سبک ‌گلستان‌ سعدی و نفحات الانس در شرح احوال عارفان و اندیشه وران روزگار به نثر نوشته است.

از دیگر بزرگان دستگاه امیرعلیشیر، میرخواند، مورّخ بزرگ و صاحب کتاب تاریخ عمومی روضة الصفاء است. وی اثر با ارزش خود را با استفاده از کتاب خانه بزرگ امیر به انجام رسانده و از مراجع آن استفاده بسیارکرده است. دولتشاه سمرقندی، نویسنده تذکرة الشعرا، و کمال‌الدین بهزاد نقاش بی نظیر قرن نهم هجری/پانزدهم میلادی و مولانا حسین واعظ کاشفی نویسنده کتاب انوار سهیلی و فتوّت نامه سلطانی و بسیاری دیگر از این دست، همگی پروردگان آن امیر هنرپرور هستند. این بزرگان در آثار خویش بارها از امیرعلیشیر به نیکی یاد کرده و مراتب سپاس خود را بازگو نموده اند.

تأثیر شخصیت بارز امیرعلیشیر در فضای فرهنگی زمان بدان حد بوده است که حتّی پیش از مرگ او اغلب یادش را گرامی داشته و در نوشته ها آن امیر نیکوخصال را ستوده‌اند. به گفته استاد ملک الشّعراء بهار «پیدا آمدن امیرعلیشیر در دستگاه تیموریان مثل اخگری بود که ناگهان خانه روشن کند و با تابشی قوی به کار ترویج فرهنگ و ادبیات بپردازد.»

درباره امیرعلیشیر و نفوذ فرهنگی عظیم او در قرن نهم هجری/ پانزدهم میلادی داستان‌های بسیار نقل شده و هاله ای از افسانه سیمای تاریخی او را در بر گرفته است. در این افسانه ها امیر با مردم به شوخی و نکته سنجی می‌پردازد و دوستان نیز به راحتی با لطیفه و کنایه به او پاسخ می‌دهند. آورده اند که شاعری مفلس در شب عید نوروز بی مایه و آذوقه مانده بود. فرزندش را سیاه پوشاند و به خدمت امیر فرستاد. امیر مقداری پول برای کفن و دفن شاعر پرداخت. روز عید شاعر با جامه نو نزد امیر رفت و در جواب تعجّب او گفت که «اگر امیر آن انعام را نمی‌رساند مُرده بودم.» شاعری دیگر روزی به درگاه امیر رفت. امیر گفت: «خوش آمدی که ما کسی را می خواستیم تا با او مسخرگی کنیم.» شاعر جواب داد: «ما نیز برای همین کار آمده ایم.»

امیرعلیشیر را در لباس پوشیدن و تجمّل خانه و رفتارنیز مردی با ذوق توصیف کرده‌اند. در زمان او دستار میرعلیشیری و قبای میرعلیشیری و چیزهای دیگر از این دست مشهور بوده است. وی بعضی منظومه‌های مشهور فارسی چون خمسه نظامی گنجوی را به شعر ترکی درآورده است. از او دیوان اشعار بزرگی به فارسی و ترکی برجاست که تنها بخش فارسی آن شش هزار بیت دارد. باوجود این، امیر علیشیر به زبان فارسی شیفتگی کامل داشت و در راه پرورش فارسی زبانان سخت می‌کوشید. امیرعلیشیر در کار ساختمان و آبادانی در گوشه و کنار کشور نیز بسیار می‌کوشید. در افسانه ها بنای سیصد و هفتاد ساختمان را به او نسبت داده و گفته اند که وی در یک روز چهارصد عمارت خیر بنا نهاد. آن چه مسلّم است آرامگاه عطّار در نیشابور، سدّ طُرق نزدیک مشهد، رباطی در سنگ بست، در راه مشهد به فریمان، بخشی از ایوان جنوبی صحن عتیق حرم حضرت رضا(ع)، و کانال کشی چشمه گیلاس (گلسب) در طوس از کارهای خیر اوست که هنوز در خراسان باقی است.

امیر علیشیر در62 سالگی درهَرات درگذشت. مرگ او که به منزله سر و عقل دربار سلطان حسین بود بنیاد دولت تیموریان را سُست کرد. سلطان حسین چند سالی پس از وی درگذشت و اُزبک ها با تصرّف هرات تیموریان را برانداختند.
شیخ بهایی (1031-952 ه/1622-1546م)

بهاء الدین محمّد عاملی معروف به شیخ بهایی از دانشمندان برجسته قرن شانزده میلادی است. وی هم زمان با شاه عبّاس بزرگ صفوی می‌زیست و مورد احترام و تکریم وی بود. شخصیّت محبوب و شهرت بسیارش به علم، سیمای تاریخی او را با افسانه درآمیخته است. گفته‌اند که او برای گرم کردن گرمابه‌ای در اصفهان، شمعی برافروخته بود که به تنهایی گرمابه را گرم می‌کرد. شمع روزگاری دراز روشن بود بی آن که کم شود. باز گفته اند ساعتی ساخته بود که بدون کوک و پاندول کار می‌کرد.

شیخ بهائی در بَعَلبَک متولّد شد. پدرش از شیعیان دانشمند جَبَل عامل در لبنان بود که در زمان شاه طهماسب و به دعوت او به ایران آمد و سال ها به عنوان شیخ اسلام در هَرات می‌زیست و ولی عهد را تعلیم می داد. شیخ بهایی، که هنگام آمدن به ایران کودکی خردسال بود، حکمت و علوم را نزد پدر و دیگر استادان معروف زمان آموخت و در جوانی در قزوین و اصفهان، پایتخت پادشاهان صفویه، حلقه‌های درس بزرگی برپا کرد. وی شاگردان بنامی چون صدرالدین شیرازی معروف به ملاّصدرا را پرورش داد. شیخ بهایی با دو فیلسوف و متفکّربزرگ زمان خویش، میرداماد و فِندِرسکی، نیز هم زمان بود و با آنان دوستی عمیق و نزدیک داشت. در باره احترام و علاقه شیخ بهائی و میرداماد به یکدیگر داستان های بسیار بر سر زبان ها بوده است.

نوشته هایی که از شیخ بهایی برجای مانده بیش از پنجاه کتاب و رساله است. بیشتر این آثار هنوز در مدارس مذهبی ایران و دیگرکشورهای اسلامی تدریس می‌شود. امتیاز آثار بهائی درسادگی و خالی بودن آن ها از مطالب زاید است. هر خواننده از کتاب های وی، که بیشتر درباره نجوم و حساب، اسطرلاب، فلسفه و عرفان است، به حدّ استعداد خود بهره می‌برد. شیخ بهایی کتابی نیز به‌ نام کشکول دارد که در آن مجموعه ای از مطالب علمی چون هندسه و فلسفه را با موضوعات ادبی و تاریخی و جبر و حساب و غیر آن یک جا گرد آورده است. کشکول ظرف دسته داری است که درویش ها به دست می‌گرفته اند و مردم پول و خوراکی و اشیایی را به عنوان صدقه و نیاز در آن می‌ریختند.

شیخ بهایی با آن که در خانواده ای عرب متولّد شده بود امّا چون از کودکی درایران پرورش یافت خوی و ذوق ایرانی گرفت. وی به فارسی اشعاری بسیار زیبا و پُرمعنا سروده است که شور و حال اشعار صوفیانه و عارفانه ایرانی را دارد:

تا کی به تمنّای وصال تو یگانه‌
اشکم شود ازهر مژه چون سیل روانه

خواهد به سرآید شب هجران تو یا نه
‌ای تیر غمت را دل عشّاق نشانه

‌جمعی بتو مشغول و تو غایب زمیانه

رفتم به در صومعه عابد و زاهد
دیدم همه را پیش رخت راکع و ساجد

در میکده رُهبانم و در صومعه عابد
گه معتکف دیرم و گه ساکن مسجد
یعنی که تو را می طلبم خانه به خانه

شیخ بهایی کتابی به نثر دارد که در آن صوفی و طالب علم به زبان گربه و موش و به رمز به گفتگو پرداخته اند. آرامگاه شیخ بهایی درکنار مرقد امام رضا(ع) درمشهد مقدّس است.
ملاّصدرا (1050-980/1640-1572م)

محمّد بن ابراهیم قوامی ملقّب به صدرالدین ومعروف به ملاّصدرا و صدرالمتألهین، بزرگ ترین فیلسوف الهی و از حکمای مشهور قرن یازدهم هجری/ هفدهم میلادی است. پدرش یکی از بزرگان و سرشناسان شیراز بود و تنها فرزند او نزد برجسته ترین دانشمندان روزگار یعنی شیخ بهاءالدین عاملی معروف به شیخ بهائی و سیدمحمّد باقرمعروف به میرداماد به تحصیل علوم معقول ‌و منقول و فلسفه پرداخت و به زودی به مرحله ای ازکمال رسید که حسد کج‌ فهمان بی مایه را بر ضد خود برانگیخت.

مرحله دوم زندگانی اوبه مدّت پانزده‌سال در دهی‌ کوچک ازکوهستان‌های دور دست نزدیک شهر قم به تحقیق و تفکّر گذشت. سوّمین مرحله هنگامی آغاز شد که ملاّصدرا به دعوت شاه‌عبّاس برای تدریس در مدرسه الله‌ وردی خان شیراز عازم آن دیار گردید. این دوره از زندگی وی سی سال به طول انجامید و ضمن آن علاوه بر تدریس حکمت در مدرسه خان، به تألیف آثار با ارزشی چون کتاب الاسفارالاربعه (سِفرهای چهارگانه) پرداخت که شامل تمام افکار و آراء فلسفی و مکاشفات عرفانی او بود.

ملاّصدرا درسال 1050ه/1640م، هنگامی که برای هفتمین بار از سفر حج، پیاده به وطن باز می‌گشت در بصره درگذشت. چهل کتاب و رساله درعلوم معقول و منقول، که جز بخش کوچکی از آن همه به زبان عربی نوشته شده از او برجای مانده است. از شاگردان مبرّز او، ملاّمحسن فیض کاشانی وحکیم عبدالرزّاق لاهیجی با آثار قابل توجّه خود از دیگران ممتازند.

کتاب الاسفار الاربعه را بزرگ ترین شاهکار فلسفه اسلامی خوانده‌اند که از زمان مؤلّف تاکنون مهم ترین کتاب درسی درمدارس دینی ایران بوده است. حکمت اسلامی پس از نه قرن که از پیدایش آن می‌گذشت با ملاّصدرا به مرحله کمال رسید و حقایق فلسفه استدلالی و ذوقی و وحی آسمانی در بینشی وسیع درباره جهان با هم در آمیخت. تلاش ملاّصدرا بیشتر معطوف به هم آهنگ ساختن دین، به ویژه تعالیم شیعه، با فلسفه بود. وی عاقبت موفّق شد نشان دهد که چگونه روش استدلالی و ذوقی و اشراقی همراه با آن چه از راه وحی به انسان رسیده می‌تواند در نهایت امر به یک حقیقت رسد.

ملاّصدرا در فلسفه روش اشراق و کشف و شهود را برگزید. عقایدش با آراء محیی الدّین ابن عربی نزدیک بود. بر برخی از نظرات ابوعلی سینا و شیخ اشراق خرده می گرفت. وی در زمانی می‌زیست که دوران اقتدار و فرمانروایی فقیهان و روزگار خواری اندیشه‌وران بود. از همین رو اعتقادش به تصوّف و عرفان وی را آماج مخالفت و انتقاد و تکفیر فقیهانی ساخت که ادّعا می کردند در باره مسائلی برخلاف ظاهر حَقّه شرع سخن رانده است. انزوای وی در ده کهکِ قم را نیز عدّه ای تبعید وی به تحریک فقها دانسته اند. با این همه، ملاّصدرا ساکت نمی نشست و ظاهربینان قشری را به نیش قلم می آزرد. مهم ترین ایراد فققها که به تکفیر ملاّصدرا انجامید نظریه او در باره حرکت جوهری است. به اعتقاد ملاّصدرا زمان امری ذهنی و عقلی است، و موجودیت و استقلال زمان تنها در ذهن صورت می بندد. چهار بُعد بودن موجودات مادّی و برگشت ناپذیری زمان و غیرممکن بودن بازگشت از آینده به گذشته، ریشه در خود حوادث دارد. مجموع کائنات مادّی در حرکت واحدی متحرّک است و هر موجود و حادثه پاره ای است از بیکران این متحرّک واحد.

این نظریه در واقع حرکت جوهر در جوهر است. ملاّصدرا شجاعانه و سنّت شکنانه با این اندیشه کهن سال فلسفی که حرکت جوهر را در عَرَض نشان می‌داد به نبرد پرداخت. وی تحوّل را در ذات شیئ می دید. به نظر وی تا چیزی پی‌ در پی و پیوسته از خود بیرون نیاید هرگز به کمال دست نخواهد یافت. جان سخن صدرالدّین شیرازی این است که حرکت را درسایه ثبات و یا بر پایه ثبات نمی‌توان تفسیر کرد. نظریه حرکت جوهری دو عنصر اساسی را وارد تفکّر اسلامی کرد: تاریخ مندی هستی و جوش و خروش درونی درعین آرامش بیرونی. این نظریه اگرچه از سوی کسانی چون حاج ملاّهادی سبزواری مورد شرح و تفسیر قرارگرفت، امّا هم چنان درحدّ مباحث لفظی باقی ماند و به نتایج مهمّ علمی و اجتماعی که می توانست بر آن مترتّب باشد توجه لازم معطوف نشد.
علاّمه علی اکبر دهخدا (1297ه1334-ش/1955-1880م)

علی اکبر دهخدا ازمردان به نام سیاست و ادبِ تاریخ معاصر ایران‌است. وی درتهران زاده شد. پدرش خانبابا از ایل نشین های نواحی قزوین بود و از همین رو دهخدا را نیز اغلب قزوینی می‌خوانند. وی درکودکی نخست درمدارس قدیم تحصیل کرد سپس وارد مدرسه علوم سیاسی شد و چند سال بعد در مأموریت وزارت خارجه همراه سفیر ایران به کشورهای بالکان در جنوب شرق اروپا سفر کرد. دهخدا در بخارست و وین دو سال به تکمیل زبان فرانسه و مطالعه پیشرفت های علمی و هنری اروپا پرداخت. با این همه دربازگشت در یادداشتی به مدّعیان برتری تمدّن غرب هشدار دادکه: «در تمدّن مکانیکی کسی دست ما را نبسته، امّا در شئون معنوی ما باید خود را دریابیم.»

بازگشت دهخدا به وطن مقارن اوج گرفتن نهضت مشروطه خواهی بود. وی پس از شش ماه کار در اداره راه شوسه خراسان به تهران بازگشت و به عنوان نویسنده و سردبیر به همراهی تنی چند از آزاد اندیشان به نشر روزنامه صوراسرافیل پرداخت. مقالات انتقادی وی با عنوان «چرند و پرند» به زودی توجّه خوانندگان را به خود جلب کرد. وی در این مقالات با طنزی تند امّا لطیف اعمال ستمگران و جاهلان و سرباران جامعه را برمی‌شمرد و از ساده لوحی عوام و فرصت طلبی روحانی نمایان و شیّادان ظاهرصلاح پرده برمی‌داشت.

به توپ بسته شدن مجلس شورای ملی به فرمان محمدعلی شاه و فرا رسیدن دوران استبداد صغیر به کشته شدن میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل ناشر روزنامه و روشن فکر بزرگ زمان مشروطه و دست گیری و تبعید دهخدا به اروپا انجامید. امّا دهخدا در اروپا نیز از پای ننشست. سه شماره دیگر از روزنامه صوراسرافیل را منتشرکرد و پس از آن به انتشار روزنامه روح القدس پرداخت و اندکی بعد در استانبول نامه هفتگی سروشرا بنیان گذاشت.

پس ازخلع محمدعلی شاه، دهخدا به ایران باز گشت و به نمایندگی دوره دوّم مجلس شورای ملّی انتخاب شد. در ایّام جنگ جهانی اوّل وی از عرصه سیاست گریخت و در یکی از قریه های بختیاری پناه جست و از این فرصت برای تهیه مطالب دو اثر بزرگ خود، امثال و حکم و لغت نامه سود جست. در همین دوران به تصحیح دیوان شاعران پرداخت و مطالبی بسیار از زبان فرانسه به فارسی ترجمه کرد. تهیه لغت نامه فرانسه به فارسی و تصحیح آثاری چون لغت فرس اسدی، که در زمینه کار لغت نامه مورد نیاز بود، در همین روزگار صورت گرفت.

درسال1302ش/1923م، دهخدا ریاست دفتر وزارتی وزارت معارف را به عهده داشت. سپس به ریاست مدرسه علوم سیاسی که خود روزگاری در آن تحصیل کرده بود رسید و آن را به دانشکده حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی بدل کرد. در نخستین کنگره نویسندگان ایران نیز عضو هیئت رئیسه کنگره بود.

در جنگ جهانی دوّم، پس از اشغال ایران از سوی متّفقین، دهخدا از کار دیوانی کناره گرفت و همه وقت و نیروی خود را صرف تکمیل لغت نامهکرد. مقارن حکومت دکتر مصدّق وی دوباره به عرصه سیاست و نویسندگی بازگشت. در اردیبهشت سال 1330/1951م جمعیّت مبارزه با بی سوادی را تأسیس کرد و اصرار داشت که این فعّالیت از دخالت دولت دورماند. پس از برافتادن حکومت مصدّق باز از فعّالیت اجتماعی دست شست. آخرین بخش لغت نامه عظیم او سی سالی پس از مرگش انتشار یافت.
ملک الشعرا بهار (1266ه1330ش/ 1951-1882)

محمّد تقی بهار ملقّب به ملک الشّعرا از مردان شعر و ادب و سیاست تاریخ معاصر ایران است. پدرش، محمّدکاظم صبوری، ملک الشّعرای آستان قدس رضوی بود و در اعیاد و مراسم مذهبی اشعاری را که به همان مناسبت سروده بود می‌خواند. پس از درگذشت او، محمّدتقی، که قریحه‌ای سرشار در سرودن اشعار داشت، هنگام ورود مظفرالدین شاه قاجار به خراسان قصیده ای سرود و به این طریق لقب پدر را به دست آورد.

ملک الشّعرا بهار، که در مشهد متولّد شده بود، زبان و ادب فارسی و عربی را نزد استاد معروف زمان خود، ادیب نیشابوری، آموخت و درجوانی وارد فعّالیت های سیاسی گردید. درآن زمان اختلاف بین محمّدعلی شاه و نمایندگان مجلس شورای ملی هر روز بالاتر می‌گرفت. بهار مقاله ها و ترانه های بسیار به نفع مشروطه خواهان در روزنامه خراسان مشهد انتشار داد و به تدریج مشهورشد. در سال های بعد که به عضویت کمیته حزب دمکرات خراسان درآمد و روزنامه نوبهار را که ناشر افکار حزب بود منتشر کرد. وی در مقالات خود بیش از همه به دفاع از آزادی زنان و لزوم کشف حجاب پرداخت و به این جهت مورد تکفیر قرار گرفت و حکم قتل او داده شد.

با درگرفتن جنگ جهانی و اشغال ایران به وسیله قوای بیگانه، ملک‌الشّعرا که به نمایندگی مجلس شورای ملّی انتخاب شده بود همراه دیگر آزادی خواهان تهران را ترک کرد و به هواداری از ارتش آلمان در روزنامه نوبهار مقالات تند نوشت و مظالم روسیه را برشمرد. دیری نگذشت که روزنامه توقیف و خود او به بجنورد تبعید شد. با پایان گرفتن جنگ، ملک الشّعرا بار دیگر به نمایندگی مجلس شورای‌ ملی برگزیده شد. امّا با روی کار آمدن رضا شاه پهلوی و پس از گذراندن یک دوره چهارده ماهه در زندان، ناچار از فعّالیت در صحنه سیاسی کناره گرفت. پس از آن درحدود هفده سال به کار تحقیق و تدریس در دانشکده ادبیات تهران مشغول بود و آثار متعدّد نظم و نثر به ‌وجود آورد. وی، در سال 1324ش/1945م، مدّت چهارماه در دولت احمد قوام (قوام السّلطنه) وزارت فرهنگ را به عهده داشت و در همان سال‌ها بر اثر ابتلا به بیماری سل بستری شد. آخرین فعّالیت اجتماعی او ریاست جمعیت هواداران صلح بود.

اشعار کلاسیک بهار بیشتر مضمونی سیاسی و اجتماعی دارد و بازتابنده خشم و اندوه ازادگان از اوضاع نا بسامان جامعه است. بهار در کار تحقیق ادبی و تاریخی نیز سرآمد بود. نوشته‌هایش، غیر از آن چه در روزنامه و مجلات به چاپ رسیده، بیشتر آثاری تحقیقی در ادب فارسی است. سبک شناسی وی در سه جلد، دگرگونی و تکامل نثر فارسی را از آغاز تا طلوع مشروطیت مورد بررسی قرار می‌دهد. این مجموعه که به منظور تدریس در دانشکده ادبیات فراهم آمد، هنوز از کتاب‌های درسی معتبر به شمار می‌رود. ترجمه چند اثر از زبان پهلوی به فارسی نیز از دیگر آثارعلمی او است. براین همه، تصحیح کتاب های متعدّدی از آثار گذشتگان را باید افزود. ازجمله تاریخ سیستان و مجمل التواریخ که منابعی معتبر در باره تحوّلات سیاسی ایران در اواخر دوره قاجار و اوان دوران پهلوی است.

ملک الشّعرا بهاردر تصنیف سازی نیز دست داشت. در دوران مشروطیت اشعاری با وزن‌های خاص برای آواز در دستگاه های موسیقی ایرانی سروده می‌شد. عارف قزوینی، مرد سیاست، شعر، و موسیقی و خواننده آن عصر، به سرودن این گونه تصنیف های سیاسی و اجتماعی شهرتی خاص داشت. ملک الشّعرا نیز تصنیف هایی از این گونه بسیار ساخته است که از آن میان “مرغ سحر” در دستگاه ماهور با صدای قمرالملوک وزیری، برجسته ترین خواننده زن ایران در نخستین دهه های قرن بیستم، شهرت و مقبولیتی فراوان یافت و به تدریج به نوعی سرود ملّی و سیاسی تبدیل شده است:

مرغ سحر ناله سرکن
داغ مرا تازه تر کن

‌زآه شرربار، این قفس را
برشکن و زیروزبرکن

‌بلبل‌پربسته‌زکنج‌قفس‌درآ
نغمه آزادی‌نوع بشرسرا

وزنفسی عرصه این خاک توده را پرشرر کن

* * *
ظلم ظالم، جور صیّاد
آشیانم داده بر باد

ای ‌خدا،ای فلک،ای طبیعت
شام تاریک ما را سحرکن

* * *
نوبهار است گل به بار است‌
ابر چشمم ژاله بار است

این قفس چون دلم تنگ و تار است ‌

شعله‌ فکن در قفس‌ ای آه آتشین
دست طبیعت‌ گل عمر مرا مچین

جانب عاشق نگه ای تازه گل ازین بیشتر کن ‌
مرغ بی‌دل، شرح هجران، مختصر،مختصر، مختصرکن ‌

پروین اعتصامی (1320-1285 ه/ 1941-1907م)

پروین اعتصامی از چهره‌های درخشان شعر معاصر ایران است. وی در تبریز به دنیا آمد. پدرش یوسف اعتصامی (اعتصام‌الملک) مردی روشنفکر و اهل قلم و معتقد به تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان بخصوص دختران بود. تحصیلات ابتدایی پروین در تهران و زیر نظر مستقیم پدر انجام شد. پروین علاوه براین از جمع دانشمندان و شاعران و نویسندگانی که پیوسته در خانه ایشان گرد می‌آمدند دانش بسیار اندوخت. سپس به مدرسه دخترانه آمریکایی رفت و در جشن پایان تحصیل در بهار سال 1303ش/1924م خطابه ای درباره موقعیت زن در مشرق زمین و لزوم تعلیم و تربیت او ایراد کرد که سخت مورد توجّه قرار گرفت. سال‌های بعد را پروین همراه پدر در سفرهای داخل و خارج کشور به کسب معلومات و تجارب بیشتر گذراند. ازدواج او با پسر عمویش در کمتر از سه ماه به جدایی انجامید. پروین در بهار سال 1320ش/1941م، در حالی که بیش از سی وچهار سال نداشت بر اثر بیماری حصبه درگذشت. او را در مقبره خانوادگی‌اش در قم به خاک سپردند.

پروین از کودکی شعر می‌سرود. امّا حتّی هنگامی که بعضی اشعار او در مجله بهار که پدرش انتشار می‌داد چاپ می‌شد باز اغلب کسی نمی‌پذیرفت که آنها را دختری جوان سروده باشد. نخستین دیوان شعر پروین در زمان زندگی خود او انتشاریافت. ملک الشّعراء بهار در معرّفی و نقد شعر او مقدمه ای براین مجموعه افزوده است. علاّمه دهخدا نیز تقریظی بر دیوان شعر او نوشته و او را «شه بانوی زنان شاعر» خوانده است.

اشعار پروین در قالب غزل، قصیده و قطعه است که تأثیر شاعران بزرگ گذشته را در آن‌ها به وضوح می‌توان دید. با این همه روح لطیف زنانه و شخصیت آرام و مستقلّ او شعرش را کاملاً متمایز می‌کند. بیشتر اشعارش به صورت گفتگو است: چشم و مژگان، دام و دانه، مور و مار، کرباس و الماس، نخود و لوبیا، با یکدیگر سخن می‌گویند و از اسرار آفرینش و سرشت آدمی و رنج و شادی نغمه بر می‌آورند. شعر پروین لبریز از احساسات لطیف مادرانه است. او از اندوه کودکان فقیر، از رنج پرندگان دور از آشیانه و از درد بی نوایان محروم به هیجان می آید. اشعار هشدار دهنده او رنگ و بوی مسائل اجتماعی زمان را دارد و توّجه به موقع نامساعد زن در جامعه و فریاد درد از ستمی که به صورت های گوناگون بر او می‌رود از دیگر مضامین مکرر شعر اوست:

روزی گذشت پادشهی از گذرگهی
فریاد شوق برسر هرکوی و بام خاست

پرسید زان میانه یکی کودک یتیم
این تابناک چیست‌ که بر تاج پادشاست

نزدیک رفت پیرزنی‌ گوژپشت‌ و گفت‌
این اشک دیده من و خون دل شماست

آن‌ پارسا کهِ ده‌ خَرَد و مِلک، رهزن است
آن پادشا که مال رعیت خورَد گداست

بر قطره سرشک یتیمان نظاره کن
‌تا بنگری که روشنی گوهر از کجاست

صادق هدایت (1330-1281ش/1951-1902م)

صادق هدایت از نخستین داستان نویسان معاصر ایرانی است که به شیوه و روش اروپایی روی آورد. وی درخانواده‌ای از اشراف و سیاستمداران بزرگ و نویسندگان و شعرای نام آور متولّد شد. در جوانی همراه گروهی از دانشجویان از طرف دولت به اروپا رفت. قرار بود در دانشکده معماری پاریس به تحصیل ادامه دهد، امّا گرایش به سوی ادبیات و نویسندگی او را از آن منصرف کرد. در آن روزگار چنان که خود نوشته است میل به مرگ و نابودی همواره در او وجود داشت. یک بار خود را به رودخانه سِن افکند، امّا نجاتش دادند. اندکی بعد به ایران بازگشت و به کار اداری پرداخت.

صادق هدایت ساده می‌زیست و به خلاف زندگی اشرافی بستگانش، به حداقّل نیازهای روزانه قناعت می‌کرد. امّا روح پُرشور و مشتاق او با کار اداری سازگار نبود. روزی آن را رها کرد و بنا به دعوتی که از او شده بود به بمبئی رفت. در آن جا زبان پهلوی آموخت و به فلسفه هند، که از پیش با آن آشنایی داشت، پرداخت. دو داستان کوتاهی‌ که به زبان فرانسه نوشت تأثیر بینش بودایی را در او به صورتی بارز نشان می‌دهد. در بازگشت، باز به کار اداری رو آورد و باز ناچار از ترک آن شد. نوشتن داستان های کوتاه و بلند، ترجمه آثار نویسندگان بزرگ از زبان فرانسه، تحقیق در بعضی آثار ادب فارسی و نوشتن مقالات متعدّد در مجله موسیقی و طرح مسائل فرهنگ عامه و فولکلور و جمع آوری بخش هایی از آن، از جمله فعالیّت های وی در این دوران است. درسال 1324ش/1945، هدایت به دعوت کانون نویسندگان برای دیداری کوتاه به تاشکند رفت. چند سال بعد دوباره به پاریس بازگشت و چند ماه بعد در آپارتمان خود، شیر گاز را بازگذاشت و خودکشی کرد. او را در آرامگاه پرلاشِنر پاریس به خاک سپردند.

در زندگی صادق هدایت، به گفته خود او، هیچ واقعه شایان توجه رخ نداده بود، امّا آثار متعدّد و متنوع او نشان هیجان و جوشش فوق العاد در وجود اوست. در بیست و دو سال کار ادبی و هنری بیش از یکصد اثر از خود برجای گذاشت که در تنوّع موضوع بی نظیر است. تأثیر نویسندگانی چون ادگار اِلن پو و ویرجینیا ولف، و به ویژه فرانتس کافکا، در آثار او بارز است. نوشته های هدایت چنان سرشار از مضامین فرهنگ و معتقدات و خرافات و آرزوها و رنج‌های مردم عادی است که قالب و صورت ظاهر داستان جایی برای خودنمایی‌ نمی‌یابد. موضوع اکثرداستان های هدایت مردم فقیر، محروم، زحمت کش و خرافه پرست است. در این داستان ها، زنان، مردان و کودکان، زبان عوامانه همراه با ناسزاها و ضرب‌المثل ها و قسم‌ها و نفرین ها و دعاهای آن در تصویری دقیق نمودار می‌شوند. عشق به ایران گذشته و اندوه بر دردهایی که از هجوم بیگانگان بر مردم ایران وارد آمده گوشه ای دیگر روح آزرده او را در نوشته هایش عیان می کند.

شاهکارصادق هدایت بوف کور است، که در آن ارزش‌های اصیل انسانی و عرصه کشمکش‌های حقیرمادّی در سیمای دو زن، یکی پاک و زیبا و لطیف و دیگری حریص و شهوت‌ران و پلید، تصویر شده است. این اثر، با آن که طرح و ساختاری امروزی دارد، و کمابیش به سبک نویسندگان اروپایی پس از جنگ دوّم شبیه است، امّا عمیقاً از دید عرفانی و بینش فلسفی ایران اثر پذیرفته. بوف کور از جمله معدود آثار ادب ایران معاصر است که به برخی از زبان های اروپایی ترجمه شده. هدایت، با همه شهرتش، در ایران هنوز چنان که باید شناخته نیست. طنز تلخ او درباره معتقدات خرافی و بینش قهر آمیز او نسبت به مردمی که خودش آن ها را رجّاله‌ها نامیده به مذاق بسیاری خوش نمی‌آید. خودکشی او نیز موضوعی است که اغلب برای پرهیز از پرداختن به آثار او مطرح می‌شود.
نیما یوشیج (1338-1276ش/1959-1895)

نیما یوشیج شاعر بلند آوازه معاصر ایران، زاده یوش و پدر شعرنو فارسی است. وی در خانه کشاورزی مرفّه و دانش آموخته به دنیا آمد. کودکی اش تا دوازده سالگی بر سرکوه های بلند و در دل مراتع و جنگل های سرسبز و انبوه شمال ایران بین شبانان ایلیاتی که در جستجوی سرزمین های سبز و خرّم، ییلاق و قشلاق می‌کردند، گذشت. دنیای کودکی او در کنار پدری سوارکار و تیرانداز که خطّ خوش ‌می‌نوشت و تار دلکش می‌زد و مادری با ذوق که در گفتگوهای عادی از هفت پیکر نظامی و غزلیات حافظ شاهد می‌آورد، سپری شد. دوازده ساله بود که او را به تهران آوردند. پس از گذراندن دوره دبستان در مدرسه رشدیه وی را برای فراگرفتن زبان فرانسه به مدرسه سن لویی فرستادند. دراین مدرسه او زبان فرانسوی را آموخت و از این طریق به دنیای شعر و ادب اروپا راه یافت. معلّمی دلسوز به نام نظام وفا استعداد شاعری او را دریافت و با مهربانی او را واداشت تا هرچه بیشتر بیاموزد و زیباتر بسراید.

انتشار نخستین آثار نیما یوشیج در روزنامه‌های قرن بیستم و نوبهار نام او را بر سر زبان ها انداخت. امّا آشنایی با شعر آزاد اروپایی موجب شده بود که نیما نظام وزن و قافیه را، که تا آن روز از لوازم حتمی کلام موزون بود، درهم شکند و با به کاربردن زبان رمزگونه از دنیای واقعیت‌ها چنان سخن گوید که سنّت گرایان ادبی را سخت برضدّ خود بشوراند. از سوی دیگر، شعر بدیع و نوآوری های هنری او بسیاری را به تحسین وامی داشت و این بحث که چگونه دنیای نو، خواهان تحوّل در بینش و بیان شعری است همه جا در گردهمایی های هنری و صفحات روزنامه ها و مجلاّت مطرح می‌شد. نیما برای گذران زندگی به تدریس ادبیات فارسی و بررسی کتب و نقد اشعار در اداره کل انطباعات وانتشارات وزارت فرهنگ پرداخت. زندگی آرام و ساده او زمستان ها در تهران و تابستان ها همیشه درجنگل های سرسبزیوش و در آغوش طبیعت شمال ایران می‌گذشت.

ازنیما یوشیج آثار بسیار از شعر و نثر برجای مانده است. مقالات او در مجله موسیقی از جمله مقاله مفصّلی به نام «ارزش احساسات» بیشتر درباره دید هنری او به شعر نو است. وی چه در مقالات و چه در نامه های خصوصی خود همه جا از معنا و مفهوم و هدف و بیان شعر و هنرسخن می‌گوید. نوآوری در وزن و قافیه و تغییر دیدگاه برای تناسب با دگرگونی های جامعه موضوع اصلی همه نوشته‌های اوست. وی در این آثار شعرنو را توضیح می‌دهد، می‌آموزد و می‌کوشد که نودیدن و نوشناختن را نه تنها در شعر و هنر بلکه در ساحت اندیشه و زندگی نیز بگستراند. نوشته های او سیل بی امان مقلّدان او را مهار کرد، چه، در آغاز بسیاری افراد کم مایه و شهرت طلب با ترک قید و بند وزن و قافیه به‌ خود اجازه دادند که سخنان بیهوده نامفهوم را به‌ نام شعر نو انتشار دهند. نیما یوشیج با طرح مباحثی در چگونگی تحوّل وزن وقافیه و سیر تکاملی آن، راه آینده شعر پخته و سنجیده را از بی‌بندوباری جدا کرد و با تأکید براوزان نو و گسترش معنای قافیه مباحث جدیدی در شعر امروز فارسی درمیان گذاشت.

امّا شعر نیما یوشیج علاوه برنوآوری در صورت، ازنظر معنا نیز راه گشا بود. وی که در جوانی و آغاز شاعری به قول خودش به سبک خراسانی شعر می‌سرود، پس از آن که راه خود را یافت منطومه جاودانی «افسانه» را پدید آورد که «اگر نیما را شاعر افسانه نام دهیم رواست زیرا افسانه شاهکار بی مانند اوست.» نیما در شعر، عناصر طبیعت پیرامون خویش را به صراحت و سادگی طبیعی توصیف می‌کند. با این همه، فضای شعر او چنان برگزیده و ممتاز است که در آن همه چیز مفهومی رمزگونه می یابد و عشق به حیات و کوشش جانفرسا برای زندگی موج می‌زند. به نظر او طبیعت پاک و زیبا است، امّا روابط ناساز انسان ها آن را به سیاهی و تباهی می کشاند. وظیفه شاعر شرمسارکردن ستمگر و بیدار نمودن ستمدیده است. او صبح را می‌بیند و رفتن تاریکی را یقین دارد. می‌کوشد تا پیام روشنایی و نور را به ‌افسردگان و رنجدیدگان برساند تا توان پایداری آنان فزونی یابد. و این «مهتاب» او است:

می تراود مهتاب
‌ می درخشد شب ‌تاب‌
نیست ‌یک‌ دم شکند خواب به‌ چشم‌ کس‌ و لیک
غم این خفته چند
خواب در چشم ترم می‌شکند
نگران با من استاده سحر
صبح می خواهد از من‌
کز مبارک‌ دم‌ او، آورم‌ این‌ قوم‌ بهِ جان ‌باخته ‌را بلکه‌ خبر
در جگر خاری، لیکن‌
از ره این سفرم می‌شکند
نازک آرای تن ساق گلی
که به جانش کشتم
و به جان دادمش آب
ای دریغا، به برم می‌شکند
دستها می سایم‌
تا دری بگشایم
برعبث می پایم
که به ‌در کس آید
در و دیوار به‌هم ریخته‌شان
برسرم می‌شکند
می تراود مهتاب
می‌درخشد شب تاب
مانده پای آبله از راه دراز
بر دم دهکده مردی تنها
کوله بارش بر دوش
‌دست او بر در، می‌گوید با خود:
«غم این خفته چند
خواب درچشم ترم می‌شکند»
محمّد معین (1350-1297ش/ 1971-1918)

محمّد معین درخانواده ای روحانی دررشت متولّد شد. دوران اولیه تحصیل را در همان شهرگذراند و هنگامی که در تهران موّفق به دریافت درجه لیسانس در ادبیات و فلسفه گردید به دو زبان فرانسوی و عربی تسلّط کامل داشت. ضمن کار در وزارت فرهنگ، از طریق مکاتبه دوره روان شناسی عملی را در آموزشگاه روان شناسی بروکسل گذراند. وی نخستین کسی بود که در دانشگاه تهران به درجه دکتری زبان و ادب فارسی رسید. رساله پایان تحصیلش را، با عنوان «مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات پارسی،» به راهنمایی استاد ابراهیم پورداود نگاشت.

افزون بر تدریس در دانشکده ادبیات دانش‌سرای عالی، معین درکنگره های مختلف ادبی در داخ وخارج کشور شرکت می کرد و عضو فعّال فرهنگستان و انجمن اصطلاحات علمی بود. به عنوان همکار، با علاّمه دهخدا در نشر لغت نامه شرکت داشت و پس از درگذشت دهخدا، به عنوان وصی او و رئیس سازمان لغت نامه دهخدا، در نگارش، تهیه، جمع آوری و ویراستاری مطالب این اثر عظیم نقشی بزرگ ایفا کرد. دقّت علمی وشخصّیت جدّی و پاک و امانت دار استاد معین سبب شد که وی در مهم‌ترین روی دادهای فرهنگی عصرحاضر سهمی بزرگ داشته باشد. نیما یوشیج، با آن که هرگزمعین را ندیده بود، وی را وصی خود کرد تا مسئولیت انتشار آثارش را پس از مرگ او به عهده بگیرد. معین با همه مشغله ای که داشت و با آن که شعر نو را در زمینه تخصّص خود نمی دانست این مسئولیت را پذیرفت و به یاری چند تن از همکاران خود به چاپ آثار وی پرداخت.

تسلّط به زبان های فرانسوی، انگلیسی، عربی و زبان های قدیم ایرانی به معین امکان داد که در پهنه ای وسیع به تألیف و نگارش آثار متنوّع دست یازد. بزرگ ترین اثری که از وی به یادگار مانده فرهنگ فارسی است. وی ابتدا به تصحیح برهان قاطع از فرهنگ های قدیمی فارسی اقدام کرد و ضمن تهیه مطالب این فرهنگ به تهیه و چاپ مقالات متعدّد درزمینه‌های مختلف پرداخت. از معین، افزون بر فرهنگ فارسی، بیش از دویست مقاله، و نزدیک به چهل کتاب و رساله کوچک و بزرگ، از تألیف و ترجمه، برجای مانده است. روش تحقیق سنجیده و عالمانه او نوشته ها و تألیفاتش را اعتباری کم نظیر بخشیده است. محمّدمعین از جمله نخستین استادانی است که منشور استادی ممتاز دانشگاه تهران را دریافت کرد.

محمّد معین نزدیک به پنج سال از عمر کوتاه پربار خود را در حال اغما به سر برد و در پنجاه و سه سالگی در گذشت.

منابع

– گوهرین، سید صادق. شرح احوال حجة الحق ابوعلی سینا. تهران، کتابخانه ایران،1331.

– اقباس آشتیانی، عباس. شرح حال عبدالله بن المُقَفَع فارسی. برلین، ایرانشهر، 1306.

– عظیمی، دکتر عباس علی. شرح حال و آثار ابن مقُفَع. مقدمه دکتر محمد غفرانی، تهران، انتشارات فرخّی، 1355.

– بیهقی، ابوالفضل. یادنامه، محموعه سخنرانی های مجلس بزرگداشت ابوالفضل بیهقی. مشهد، دانشگاه مشهد، 1350.

– ابوالمعالی، نصرالله منشی. کلیله و دمنه. تصحیح و توشیح مجتبی مینوی، تهران.

– محجوب، دکتر محمد جعفر. درباره کلیله و دمنه. تهران، خوارزمی، 1349.

– بررسی هایی در باره ابوریحان بیرونی . به مناسبت هزاره ولادت او. تهران، شورای عهالی فرهنگ و هرن، 1352.

– بوآلو، د. ژ.. کارنامه بیرونی(کتابشناسی و فهرست آثار). ترجمه و نگارش پرویز ازکائی، تهران، انتشارات فرهنگ و هنر،1352.

– منور، محمد. اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید. به اهتمام دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، نشر آگاه، 1366.

– حلبی، دکتر علی اصغر. تاریخ فلاسفه ایرانی از آغاز اسلام تا امروز. تهران، زوار، 1361.

– همائی، جلال الدّین. غزالی نامه. تهران، کتابخانه فروغی، 1342.

– زرین کوب، عبدالحسین. فرار از مدرسه. تهران، امیرکییر، 1356.

– نیشابوری، عظار. تذکرة الاولیا. تصحیح نیکلسون، تهران، دنیای کتاب، افست از چاپ 1907م.

– اعتصامی، جاودانه پروین. فراهم آورده جسین خمینی. تهران، کتاب فرزان، چاپ اوّل، 1362.

– اعتصامی، دیوان پروین. بامقدمه و کتابشناسی در فارسی و زبان های دیگر. انتشارات مزدا، 1987.

– زرین کوب، عبدالحسین. از کوچه رندان. تهران، امیر کبیر،1356.

– غنی، دکترقاسم. بحث در افکار و احوال و آثار حافظ. تهران.

– نیشابوری، عطّار. تذکرة الاولیا به سعی رینولد نیکلسون. چاپ دوم، تهران، دنیای کتاب، 1907.

– ماسینیون، لوئی. قوس زندگی حلاج. – دشتی، علی. شاعری دیرآشنا. تهران.

– برتلس، آندره. نظامی شاعر بزرگ آذربایجان، ترجمه صدیق، تهران، پیوند، 1355.

– هدایت، صادق. ترانه های خیام. تهران، امیرکبیر، 1313.

– فولادوند، محمدمهدی. خیام شناسی. تهران، فروغی، 1348.

– نفیسی، سعید. محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی. تهران، ابن سینا، 1341.

– صفا، دکتر ذبیح الله. تاریخ ادبیات در ایران از اوایل قرن هفتم تا پایان قرن هشتم هجری. تهران، انتشارات فردوسی، 1366.

– ماسه، هانری. تحقیق در باره سعدی. ترجمه دکتر غلامحسین یوسفی، دمتر محمدحسن مهدوی اردبیلی، تهران، انتشارات توس، 1364

– نصر، دکتر سید حسین. سه حکیم مسلمان. ترجمه احمد آرام، تهران.

– سمیعی، کیوان. اوراق پراکنده یا فرائد و فوائد گوناگون. جلد اول، تهران، زوار، 1366.

– نظریات نویسندگان بزرگ خارجی در باره صادق هدایت. زندگی و آثار او. ترجمه حسن قائمیان، تهران، 1342، کتاب های پرستو، چاپ سوّم.

– زاکانی، عبید. کلیات. تهران، چاپ پرویز اتابکی، 1366.

– اقبال، عباس. تاریخ مغول. تهران، چاپ دوّم، 1341.

– فروزانفر، بدیع الزمان. شرح احوال. نقد آثار عطّار، تهران.

– مینوی، مجتبی. فردوسی و شعر او. تهران، دهخدا، 1354.

– یغمایی، حبیب. فردوسی و شاهنامه او. تهران، انجمن آثار ملی، 1349.

– اسماعیلی، امیر. ابوالقاسم صدارت، جاودانه فروغ فرخزاد. چاپ دوّم، تهران، 1968.

– عنصرالمعالی کیکاوس بن اسکندر. قابوسنامه تصحیح دکتر غلامحسین یوسفی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1345.

– یوسفی، دکتر غلامحسین. دیداری با اهل قلم. مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی، 1355.

– محقق، دکتر مهدی. فیلسوف ری، محمد زکریا رازی. تهران، انجمن آثار ملی، 1349.

– نصری، عبدالله. کارنامه دکتر معین. تهران، مؤسسه انتشارات امیر کبیر،1364.

– شیخ عبدالله نعمه فلاسفه شیعه. ترجمه سیدجعفر غضبان ، تهران، 1367.

– حبیبی، دکتر علی اصغر. تاریخ فلاسفه ایرانی. تهران، زوار، 1361.

– بهار، محمدتقی. دیوان اشعار شادروان ملک الشعرا. جلد اول، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1338.

– فروزانفر. رساله در تحقیق احوال و زندگانی مولانا جلال الدّین محمد. تهران، زوار، چاپ چهارم، 1361.

– صاحب الزمانی، ناصرالدّین. خط سوم. تهران، عطائی، چاپ دوّم، 1362.

– یادنامه ناصر خسرو. مشهد، دانشگاه فردوسی،2535 شاهنشاهی.

– صفا، دکتر ذبیح الله. تاریخ ادبیات در ایران.، ج 2، تهران، کتابفروشی ابن سینا، 1957.