رودی متی «مواد مخدّر در ايران سده های اخير» (آ. هانزبرگر)
النا آندریوا*
در طلب لذّت: مواد مخدّر در سده های اخیر ایران
Rudi Matthee
The Pursuit of Pleasure:
Drugs and Stimulants in Iranian History, 1500-1900
Princeton, Princeton University Press, 2005.
346 pages.
اين كتاب بررسي محققانه‌اي است كه در آن رودي مَتي به شيوه‌اي دلپذير از زوایای مختلف به تحليل تاريخ اجتماعي، اقتصادي و سياسي ايران در دوران صفويه (1722-1501) و قاجاريه (1925-1796) مي‌پردازد. در اين تحقيق مواد مخدر و محرك، عناصر و بلكه دريچه‌هايي‌اند كه از طريق‌شان حركت جامعة ايران در طول چهار قرن مورد بررسي قرار گرفته است.
رودي مَتي در اين كتاب از گرايشي نوين در تاريخ نگاري پيروي مي‌كند كه بر اساس آن جوامع مختلف از طريق فرهنگ مادي و كالاهايي مشخص تحليل مي‌شوند. در اين كتاب چگونگي آشنايي با نوشيدني‌هاي الكلي (بويژه شراب)، افيون، تنباكو، قهوه و چاي و سپس توليد و توزيع شان در ايران مورد بررسي قرار گرفته و در عين حال به تلاش‌هاي گاه و بيگاه حكام به منظور ممنوع كردن اين مواد نيز اشاره شده است. برخي از اين مواد مانند افيون و يا شراب از دوران‌هاي قديم در ايران رواج داشتند اما برخي ديگر مانند تنباكو، قهوه و چاي در دوره هاي اخيرتر به ايران راه پيدا كردند. نويسنده پس ازتوضيح پيوند ميان اين وجوه مختلف به يكي از مسائل اساسي تاريخ ايران اشاره مي‌كند كه از دوران صفويه آغاز مي‌شود و آن رابطة نسبتا دشوار ميان تشيع از يك سو و حاكمان غيرمذهبي از سوي ديگر است. نويسنده پس از توضيح ”تفاوت ميان شيوة متعالي زندگي، بنا بر گفتار علما]ي شيعه[، و زندگي به عنوان واقعيت زنده“ (ص. 8) به اين نكته اشاره مي‌كند كه رفتار‌هاي ناشايسته (و غيرمذهبي) موجود در جامعه عملا ”به حضور آنها ]علما[ مشروعيت مي‌بخشيد و جايگاهشان را در جامعه توجيه مي‌كرد.“ (ص. 10)
تاريخ مواد مخدر و محرك در دوران صفويه و قاجار عملا ”فرآيندهاي تغيير را در كنار اشكال استمرار“ (ص. 300) در حوزه‌هاي مذهبي، اقتصادي و سياسي نشان مي‌دهد. به عنوان مثال حكام قاجار، برخلاف حكام دوران صفويه از شراب نوشيدن در مجالس عمومي اجتناب می‌كردند و بيشتر در خلوت به اين كار مي‌پرداختند. در اين دوران شراب نوشيدن به وسيله‌اي براي نشان دادن بي‌اعتقادي و حتي نوعي اهانت به علما تبديل شد. (ص. 11)
يكي ديگر از تغيیرات مهمي كه در قرن نوزدهم صورت گرفت اين بود كه چاي به تدريج جاي قهوه را گرفت و به عمومي‌ترين نوشيدني ”محرك“ تبديل شد. يكي از جالب‌ترين فصول اين كتاب بررسي نقش قهوه‌خانه‌ها به عنوان اماكن عمومي و تلاش‌هاي دولت به منظور ممنوع كردن استفاده از اين اماكن است. در اين قسمت در مورد چگونگي استفاده از انواع مواد مخدر و محرك توسط اقشار مختلف توضيح داده مي‌شود و مثلا اشاره مي‌شود كه نوشيدن الكل و استفاده از قليان بيشتر مختص حكام و طبقات بالاي جامعه بود در حاليكه مردم عادي بيشتر از پيپ (چپق) استفاده مي‌كردند. در كنار اين همه، كتاب در جستجوي لذت. . . در توضيح بسياري از تغيير و تحولات اين دوران به نقش مهم مشاركت ايران در تجارت بين‌المللي و نيز تاثير اروپا بر ايران اشاره مي‌كند.
كتاب مَتي از منابع غني و متعددي بهره گرفته است كه به زبان‌هاي مختلف نوشته شده‌اند. در اين ميان بويژه فهرست آرشيوها و مدارك و اسنادي كه مورد استفاده و بررسي نويسنده قرار گرفته‌اند به راستي چشمگير است. همانگونه كه نويسنده اشاره كرده است بسياري منابع خارجي از اين نقطه نظر كه كاملا بي‌غرضانه به ثبت مشاهداتشان پرداخته‌اند اطلاعات ارزنده‌اي در مورد زندگي روزمره در ايران اين دوران فراهم آورده‌اند. (ص. 293).
از جمله ديگر نكات قوت اين كتاب پانويس‌هاي مفصل و بسيار مفيد هستند. نمايه‌هاي پاياني كتاب نيز با دقت زياد فراهم آمده‌اند و در كل مجموعه اطلاعات گرد‌آمده در اين كتاب به شيوه‌اي كاملا محققانه و در عين حال واضح ارائه شده است.
از نظر ساختار كلي، كتاب به دو قسمت تقسيم مي‌شود كه يكي به دوران صفويه مي‌پردازد و ديگري به دوران قاجاريه. هر قسمت به فصول متعددي تقسيم مي‌شود و در هر كدام از فصول قسمت اول يكي از مواد مورد نظر، افيون، شراب، تنباكو و قهوه در مركز توجه قرار دارد. هر فصل به بخش‌هاي مختلفي از جمله مقدمه و نتيجه‌گيري تقسيم شده است. در فصول قسمت دوم تحقيق و بررسي اين مواد همچنان ادامه مي‌يابد و چاي نيز به اين فهرست افزوده مي‌شود. بخش مهمي از اين قسمت به مقايسة دو دوران صفويه و قاجاريه اختصاص دارد. علاوه بر اين، در ابتداي كتاب فصلي مشتمل بر اطلاعاتي كلي در خصوص تاريخ سياسي، اجتماعي و اقتصادي ايران در دوران 1900-1500 آمده است كه بخصوص براي خوانندگان ناآشنا با اين دوران بسيار مفيد است. در ضمن كتاب شامل تصاويري است كه چگونگي توليد و استفاده از افيون و تنباكو را در برخي نقاط ايران نشان مي‌دهند.
به گمان من اين كتاب به طور مشخص در حوزة مطالعات ايران‌شناسي و به طور كلي در چارچوب تحقيقات مربوط به مواد محرك و مخدر در خاورميانه اثر ارزنده‌اي به شمار مي‌آيد و بي‌ترديد مي‌تواند مورد استفادة محققان ايران‌شناسي و خاورميانه قرار گيرد. علاوه بر آن خوانندگان علاقمند به اين موضوع از نگارش زيباي آن نیز لذت خواهند برد.
_______
* استاد تاریخ، دانشکده نظامی ویرجینیا.